پ.د. عوسمان عهلی : زانكۆی صهلاح دین
دیدار عوسمان : قوتابی دكتۆرا زانكۆی زاخۆ
پێشهكی
ژیانی دكتۆر عهبدوڵڵا جهودهت بهسێ قۆناخ تێپهریووه، لهسهرهتادا ڕۆڵێكی گهوره دهگێڕێت له دامهزراندنی كۆمهڵهی ئیتیحادو تهرهقی (١٨٨٩-١٩٠٨)، لهگهڵ سێ له هاوكارانی شهو ڕۆژ دهخهنه سهریهكتری بۆ دژایهتی كردنی دهسهڵاتی عوسمانی و لهكارخستنی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووهم[1]، بهڵام دواتر له دهسهڵاتی سیاسی ئیتیحادیهكان بێ ئومێد دهبێت و كهڵكهڵهی كوردایهتی دهكهوێته سهر و دهبێته چالاکێکی سیاسی کورد ، بەشداری دهكات لە دامهزراندنی زۆربەی ئەو کۆمەڵە و رێكخراوه کوردیانەی کە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بهدیاریكراویش لهنێوان ساڵانی ١٩٠٩ تا ١٩١٧ دامەزراون، قۆناخی سێیهمی ژیانی عەبدوڵڵا جهودهت بریتیه لە دوا ڕۆژەکانی بهوە گۆشەگیر دهبێت خهون به بەڕۆژئاواییکردنی كۆمهڵگای عوسمانی دهبینێ!. تا ڕادهیهك ڕۆڵێكی خراپ له ئاڕاستهكردنی تهوژمی دژ به نهریتهكانی كۆمهڵگا دهگێرێت، تا ئهوهی دواجار جهودهت لهلایهن مستەفا کەمال و سیاسەتە ناسیۆنالیستیەکانی دهقۆزێتهوه ، كه توركیای هاوچهرخی مۆدێرنی لهسهر بنیات دهنرێت.
ئەم توێژینەوەیە هەوڵێکی ئەکادیمییە بۆ لێکۆڵینەوە لە بیری عەبدوڵڵا جەودەت بهتایبهت بیروبۆچوونەکانی لەسەر پرسی کورد و قۆناغەکانی گەشەسەندن و گۆڕانکارییهكانی تێدا ڕوونكراوهتهوه. بۆ نووسینی ئهم توێژینهوه سود زۆرێک لە توێژینەوە ئەکادیمییەکان كه بە زمانەکانی ئینگلیزی و تورکی و کوردی و عەرەبی نوسراون سودیان لێوهرگیراوه، ئهمه سهرهڕای ئهوهی كه هزر و چالاکی سیاسی عەبدوڵڵا جهودەت له زۆر قۆناخدا ناڕوون و هەندێکجار دژبەیەک بوون. پرۆفیسۆر دکتۆر جەبار قادر پسپۆڕی مێژووی عوسمانییەکان لەبارەی ئەوەوە دەڵێت “ژیانی عەبدوڵڵا جەودەت پڕە لە چالاکی فیکری و سیاسی و پێویستی بە دەیان لێکۆڵینەوە هەیە بۆ شیکردنەوەی زۆرێک لە ناڕوونییەکانی ژیانی”
له نموونهیهکدا باس له ههڵوێستی عەبدوڵڵا جهودهت له بارهی كۆمهڵهی ئیتیحاد و تهرهقی و پەیوەندییهكهی لهگهڵ مستهفا كهمال له قۆناخی دواتر پهیوهندی لهگهڵ تیۆدۆر هێرتزلی[2] متمانه پێکراوی دامهزرێنهری زایۆنیستی جیهانی دهكهین. عەبدوڵڵا جهودهت لە سەردەمێکدا بە بوێری لە دهربڕینی تێزەکانیدا جیا دەکرایەوە و بهڵام لهههندێ كاتی دیکەشدا وەک پیاوێکی موزایەدەکار دەیبینین، كه چۆن هەوڵدەدات دەرفەتەکان بقۆزێتەوە بۆ بەدەستهێنانی هةندێ دەستکەوتی ماددی و كهسی. سهرهڕای ئهوهی ههڵوێستی جهودهت ههرچیهك بێت، ئهو پیاوه جێ پەنجەیەکی دیاری له تورکیای مۆدێرن به جێهێشت. میتۆدۆلۆژیای ئێمە لە توێژینەوەکەدا شیکارییە به پشت بهستن به سەرچاوەی ڕهسهن و دانسقه و ههندێ سهرچاوهی تری لاوەکی هەروەها سوود وەرگرتن لە بیرەوەرییەکانی پیاوانی هاوچەرخی عەبدوڵڵا جەودەت و نووسراوەکانی خۆی، بەتایبەت له گۆڤاری ئیجتیهاد، کە لە نێوان ساڵی ١٩٠٤ تا کۆچی دوایی لە ساڵی ١٩٣٢ و گۆڤاری تورکی و کوردی. بەڵام دهبێت خوێنهر ئاگاداری ئهوه بێت كه ئهم لێكۆڵینهوهیه بانگهشهی گشتگیری و حوکمی کۆتایی لهسهر ژیان و هزری عەبدوڵڵا جەودەت ناکات!. و پێمان وایە چەندین لایەنی ژیانی ئەم کارەکتەرە کوردە هەن کە پێویستیان بە لێکۆڵینەوەی زیاتر و ووردتر ههیه له داهاتوو.
کورتەیهك له ژیانی عهبدوڵا جهوت :
کوڕی عومەر وەسفی بەگ بووە کە سەر بە بنەماڵەی کوردی ئهمیر ئۆلاری بووە. جهودهت لە ٩ی ئهیلولی ١٨٦٩ لە ئامەد لەدایک بووە و لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ١٩٣٢ لە ئیستەنبۆڵ کۆچی دوایی کردووە، شاعیر و نووسەر و وەرگێڕ و بیرمەندێکی دەوڵەتی عوسمانی بووە. لەگەڵ تەواوکردنی خوێندنی سەرەتایی لە حەزات (ئۆزات) و ئاراپاگیر، لە ماوەی ساڵانی ١٨٨٢-١٨٨٥دا لە قوتابخانەی ناوەندی سەربازی لە شاری موعەمەر ئەلعەزیز (ئێلازیکی ئەمڕۆ) خوێندوویەتی ودوای تهواوكردنی قوتابخانەی ناوەندی كۆلیژی سەربازی بووە لە ساڵی ١٨٨٥-١٨٨٨ هەروەها لە کۆلێژی پزیشکی سەربازی شاهان لە ساڵی ١٨٨٨-١٨٩٤ خوێندوویەتی، كه هەردووکیان لە ئەستەنبۆڵن. لە لایەن مامیەوە پەروەردەکراوە کە ئیمام بووە لە مزگەوتێکی ناوچەکە، و باوکی عومەر وەسفی ئەفەندی له بیرۆکراتیهكانی مەدەنی چینی مامناوەند بووە و لە سوپادا خزمەتی كردووه. عەبدوڵڵا جهودهت لە خێزانێكی ئایینیدا گەورە بووە و لە ماڵەوە خوێندنی بابهتی ئایینی لەگهڵ ئەندامانی خێزانەکەی خوێندووه .[3]
عەبدوڵڵا جهودهت بەهۆی گرنگی و پێگەی زانستی، وەرگیراوەکانی ژیانی لە زۆرێک لە فەرهەنگ و ئینسكلۆپیدیا نێودەوڵەتییەکان بە تایبەت فەرهەنگی زانستە کۆمەڵایەتییە ئەمریکییەکان، فەرهەنگی شارستانیەتی ئیسلامی (ئینسیکلۆپیدیای ئیسلام)، فەرهەنگی بەڕیتانی، فەرهەنگی شارستانیەتی ڕووسی، فەرهەنگی مستەفا کەمال لە تورکیا، و فەرهەنگی ئێرانی بۆ زانستە مرۆییەکان (ئێرانیکا) ذيان وضالاَكية سياسى ورِؤشةنبيرييةكانى خراوةتةرِوو.
عەبدوڵڵا جەودەت توانا و بەهرەی زۆری هەبووە، هەروەک چۆن نزیک بووە لە بواری زانستی، بەو پێیەی پزیشکی (چاو)بوو شارهزای زۆری لەم بوارەدا ههبووه، هەروەها مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە لە بوارەکانی فیکر، فەلسەفە، ئیلاهیات (ئایینی) و دواتریش خۆی وەرگێڕێکی باش بوو بۆ سهر چەند زمانێک.
بەهۆی ئەم چالاکییە جۆراوجۆرانە گرنگییەکی زۆری بەبواری پزیشکی چاو نەدەدا، ههرچهنده پسپۆڕی خۆشی بوو، بهگوێرهی بۆچوونی رۆهات ئالاكۆم بێت عەبدوڵڵا جهودەت سێ ژنی هێناوه، كه یهكێك له خێزانهكانی بهناوی فاتمه نافیزه قارڵیداغ له ساڵی ١٩٧١ كۆچی دوایی كردووه و ههر له تهك عەبدوڵلا جهودهت نێژراوه .دوو منداڵی لهو خێزانهی ههبووه، كچێكی بهناوی گوڵ كه مامۆستای زمانی ئینگلیزی بووه تا ساڵانی كۆتایش له ژیاندا مابوو، كوڕێكیشی بهناوی موحەمهد عهدلی كه مامۆستای زمانی فهڕهنسی بووه له ساڵی ١٩٧٦ز مردووه. چهند نهوهیهكی عەبدوڵڵا جهودەت ئێستاش له ماڵه كۆنهكهی خۆی لە ئیجتیهاد ژیان بهسهر دهبهن.[4]
سهرچاوهیهك دهڵێت پەیوەندییەکی خراپی لەگەڵ هاوسەرەکەیدا هەبووە، کە کچی جولەکەکانی یۆنانی به دیاریكراوی خەڵکی کریت بوو.کە چهند ساڵێک پێشتر گرێبهستی هاوسەرگیریان بهستابوو، ژنەکە ڕەفتارەکانی عەبدوڵڵا جهودهتی بە “دڕندانە” وەسف کردووە و لهبهرامبهردا جهودهت دەڵێت (هاوسەرەکەی بێ پەروەردەیە. ژنەکە بهبیانوی ههبوونی نهخۆشی ڕەتیدەکاتەوە لەگەڵیدا بخهوێت و بە هاوسەرەکەی دەڵێت کە نەخۆشه و” قێزەونه). هەرچەندە عەبدوڵڵا جەودەت ئامادە نەبووە دهسبهرداری ئهم هاوسهرهی بێ.
لەم نێوەندەدا عەبدوڵڵا جەودەت دەستی کرد بە پەیوەندی لەگەڵ هەندێک ژنی فەرەنسی و نەمسایی بەدوای هاوسهرێكی تردا دهگهڕێت، بۆ ئهم مهبهسته داوا لە سوسهايمى هاوڕێی دهكا كه یارمەتی بدات. دواتر لە ئەستەنبوڵ ئاشنایهتی لهگهڵ کچێکی بهڕهگهز تورک دهبهستێت .[5]
جهودهت له ساڵی ١٨٨٩ بوو بە یەکێک لە چوار دامەزرێنەرانی سەرەکی و ئەندامانی چالاکی ئەو گرووپە سیاسیەی کە سەرەتا بە کۆمەڵەی یەکێتی و پێشکەوتن (ئیتیحاد و تهرهقی )[6] ناسرا. و دواتر بوو بە سکرتێری مەجلیس. لە ساڵی ١٨٩٢دا عەبدوڵڵا جەودەت و هاوکارەکانی لە کۆلێژەکەدا بەفهرمانی سوڵتان عەبدولحەمید دەستگیر دەکرێن، بەڵام دوای مانگێک لە دەستبەسەرکردنیان ئازاد دەکرێن و ڕێگەیان پێدهدرێت. درێژە بە خوێندن بدەن. وە لە ساڵی ١٨٩٤ دکتۆرای له پزيشك تەواو کردووە. هەر لەو ساڵەدا لەگەڵ هاوپۆلەکەی ئیسحاق سکۆتی قوتابخانەیەکیان ، لە شاری مەعموورە ئەلعەزیز کردەوە ، لەوێدا هەوڵیاندا بنەماکانی قوتابخانە له بەرپرسیارێتی بەشێوهی گروپ لەنێو خوێندکاراندا جێبەجێ بکەن.[7]
لە ساڵی ١٨٩٦ بە هۆکاری سیاسی دوورخراوەتەوە بۆ تەڕابلوس لەوێ، پێداگری لەسەر درێژەدان بە پەیوەندییەکانی لەگەڵ کۆمیتەی ئيتيحادوتةرةقى لە ڕێگەی ئۆفیسی ناوخۆیی ڕێکخراوەکەوە، و بە ناردنی بابەت بۆ ڕۆژنامەی ئۆپۆزسیۆن لە پاریس. حکومەتی عوسمانی بڕیاریدا دیپۆرتی بکاتەوە بۆ بیابانی ناوخۆیی بەربەر- ڤیزان کە دوورترین زەوییەكاني ئیمپراتۆریەتەکە بوو. بە زانینی بڕیارەکە لەو بارەیەوە، سەرەتا {ادةكات بۆ تونس دواتر پاریس. دوای پاریس لە ساڵی ١٨٩٧ گەیشتە جنێڤ و لەوێ لەگەڵ ئیسحاق سکۆتی دەستی کرد بە بڵاوکردنەوەی گۆڤاری “عوسمانلی” بە زمانەکانی فەرەنسی و تورکی عوسمانی دهردهچوو. لە ساڵی ١٨٩٧دا شیعرە دژە دەسەڵاتخوازییەکانی بە ناوی “قههیریات” بڵاوکردەوە کە دژی سیستەمی سیاسی عوسمانی بوون. لە ساڵی ١٨٩٩ و لە درێژەی چالاکییە سیاسییەکانیدا، پۆستی پزیشکی لە باڵیۆزخانەی عوسمانی لە ڤیەننا قبوڵ دەکات.[8] دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٠٣ لە نەمسا دەرکرا، گەڕایەوە بۆ جنێڤ و لە ساڵی ١٩٠٤ گۆڤاری ئیجتیهادی دامەزراند. دوای ماوەیەک لە سویسرا دەرکرا و لە ساڵی ١٩٠٥ لە قاهیرە نیشتەجێ بوو و دواتر لە ساڵی ١٩١٠ گەڕایەوە ئەستەنبوڵ و لەوێ دەرکردنی ئیجتیهادی نوێکردەوە.[9] هەرچەندە ئەم گۆڤارە چەندین جار قەدەغە کرا، بەڵام لە ژێر ناوی جۆراوجۆردا بەردەوام بوو لە چوون. دوای جەنگی جیهانی یەکەم بۆ ماوەیەکی کورت دەبێتە بەڕێوەبەری تەندروستی گشتی. بابەتێکی نووسیوە و ستایشی ئیمانی بەهایی دەکات (بڕوانە ئیمانی بەهایی) وەک ئایینێکی ئایدیاڵ. لە ئەنجامدا لە ساڵی ١٩٢٢ بە تۆمەتی سوکایەتیکردن بە پێغەمبەر محەمەد (د.خ) بانگهێشتی دادگا کرا، بەڵام لە ساڵی ١٩٢٦دا دۆسیەکە دادهخرێت، دوای ئەوەی مستەفا کەمال یاسای شەریعەت و یاسای تانەدان لە پیرۆزییە ئیسلامییەکانی هەڵوەشاندەوە. بەڵام هەرگیز ڕێگەی پێنەدرا هیچ پۆستێکی فهرمی هەبێت، چونکە دوای جەنگی جیهانی یەکەم لایەنی ئینگلیزەکانی گرت و هەروەها لەبەر ئەوەی پەیوەندی لەگەڵ کورت تەعلی جەمییەتی (کۆمەڵگەی پێشکەوتنی کورد) هەبوو. لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ١٩٣٢ لە ئەستەنبوڵ بەهۆی جەڵتەی دڵەوە کۆچی دوایی کرد.
عەبدوڵڵا جەودەت ٤٦ کتێبی نووسیوە و نزیکەی ٣٠ کتێبی لەسەر سیاسەت، فەلسەفە، ئەدەب، مێژوو، دەروونناسی و پزیشکی وەرگێڕاوە.
عەبدوڵڵا جەودەت ٤٦ کتێبی نووسیوە و نزیکەی ٣٠ کتێبی لەسەر سیاسەت، فەلسەفە، ئەدەب، مێژوو، دەروونناسی و پزیشکی وەرگێڕاوە. لە گۆڤارەکانی و لە ڕۆژنامەکاندا بە ناوی خوازراو جۆراوجۆرەوە نووسیویەتی.
نازناوهكانی عەبدوڵڵا جەودەت
- كوردی
- توركی -كوردی
- مامۆستا ل.لهتیفی
- توركی خهربووتی
- ابن عومهر جهودهت
- موسڵمانێكی ئازاد له بیر كردنهوه[10]
بە گوتەی دکتۆر شوکری هانلیئۆغڵو، ژمارەی بەرهەمە مافی چاپکراوەکانی عەبدوڵڵا جەودەت کە چەندین کتێبی وەرگێڕدراو و مافی چاپکراوی چاپ کردووە، گەیشتووەتە چل و شەش نووسەر و ژمارەی وەرگێڕانەکانیش دەگاتە سی پهرتووك ، هەندێک لە بەرهەمە گرنگەکانی، جگە لەوانەی تایبەتن بە پزیشکی
هۆنراوهكانی
- Hiç (1890)
- Tuluat (1891)
- Ramazan Bahçesi (1891)
- Türbe-i Masumiyet (1891)
- Masumiyet (1893)
- Kahriyat (Cenevre 1897)
- Karlıdağdan Ses (1931)
- Düşünen Musiki (1932)
هۆنراوهكانی به زمانی فهرهنسی
- Fièvre d’ame (Paris-Viyana, 1901)
- La Lyre (Paris-Viyana, 1902)
- Les Quatrains ma udits et les Rêves orphelins (paris 1903)
- Rafale de Parfums (Cenevre 1905)
- Viola Semper Florens (Kahire, 1908).
وهرگێرانهكانی
- Fizyolociya-i Tefekkür (L. Büchner’den, Kraft und Stoun bir bölümü, 1890)
- Goril (L. Büchner’den, Natur und Geist, 1894)
- Giyom Tel (Schiller’den, Guillaume Tell, 1896)
- İstibdat (V. Aleri’den, 1899)
- Hükümdar ve Edebiyat (Aleri’den, 1905)
- Ruhü’l-Akvam (G. Le Bon’dan, 1907)
- Hamlet (Shakespeare’den, 1908)
- Jul Sezar (Shakespeare’den, Julius Caesar, 1908)
- Makbet (Shakespeare’den, Macbeth, 1908)
- Fenn-i Ruh (L. Büchner’den, 1911)
- Kral Lir (Shakespeare’den, King Lear, 1912)
- Asırların Panora yahut Tarih-i Kâinata Bir Nazar (J. Weber’den)
- Dün ve Yarın Asrımızın Nusüs-ı Felseyesi (Le Bon’dan, 1914)
- Şiyon Mahbusu (Byron’dan, Prisoner of the ion, 1904)
- Avrupa Harbinden Alınan Dersler (G. Le Bon’dan, 1918)
- Antuan ve Kleopatra (Shakespeare’den, Antony and Cleopatra)
- Dilmesti-i Mevlana (Mevlana’dan), Gazali’de Marifetullah (Gazali’den, 1921)
- Asırların Panoraması (Weber’den)
- Asrımızın Hususu Felseyesi (Gustave Le Bon’dan)
- Dün ve Yarın (1921)
- İlm-i Ruh-i İçtimai (G. Le Bon’dan, 1924)
- Ameli Ruhiyat (Gustave Le Bon’dan, 1931)
- Ruhul Akvam (G. Le Bon’dan)
- Tarih-i İslâmiyet (Dozy’den)
- Gulliame Tel (Schiller’den)
- Dilmesti-i Mevlânâ (Mevlânâ’dan Seçmeler)
- Rubaiyat-ı Ömer Hayyam (Ömer Hayyam’dan)
- Rahip Mesliye’nin Riayetnamesi Hakkında (Voltaire’den, 1924)
- Bir Zekâ-yı Feyyaz (Baron Moròno’dan, 1925)
- Umumi ve Âli ika Terbiye Usulleri (O. Buyse’den, 1925-26)
- Harp ve Sözde İyilikler (J. Novicow’dan)
- Akl-ı Selim (J. Meslier’den, Le Bon Sens, 1928)
- Filozofun Şiirleri (J. M. Guyau’dan, 1930)
- Ameli (G. Le Bon’dan, 1931).[11]
کاتێک مرد و تەرمەکەی هێنرایە مزگەوتی ئایاسۆفیا لە ساڵی ١٩٣٢ (کە لەو کاتەدا هێشتا مزگەوت بوو)، ئیمام و نوێژخوێنان ئامادە نەبوون نوێژی مردوو لەسەر تەرمەکە ئەنجام بدەن، چونکە له موسڵمانیهوه ههڵگهڕایهوه بووە بەهایی و ئیسلامی جێهێشت دواتر و لەلایەن کۆمەڵێک کرێکاری شارەوانی لە ئەستەنبوڵ بە خاک سپێردرا.
مۆدێرنیتە و ڕۆژئاواییبوون له بیرو ئهندێشهی عەبدوڵڵا جەودەت:
گرنگترین قۆناغی گەشەسەندن لە بیرکردنەوەی عەبدوڵڵادا ئەو کاتە بوو کە خوێندکار بوو لە کۆلێژی پزیشکی سەربازی شاهان (کۆلیالی) لە ئەستەنبوڵ، لە ماوەی خوێندنەکەیدا ، عەبدوڵڵا جەودەت ئاشنای بیرۆکە کۆمەڵایەتی و فەلسەفییەکانی ڕۆژئاوا بوو. سەرنج بدەن ئەم کۆلێژە و کۆلێژی شارستانی شاهان پێگهی دهستهبژێری بوون وکۆمەڵێک مامۆستای ئەوروپی کە بانگەشەیان بۆ مۆدێرنیتە وفەلسەفەی ئەرێنی ڕۆژئاوایی دەکرد لەوێ وانەیان دەگوتەوە. زۆربەی ستافی وانەبێژان، بێگانە و موسڵمان، لایەنگری پۆزەتیڤیزم و سۆسیال داروینیزم (پێشكهوتن بە پێی بیردۆزی داروینیزم) بوون.[12]
عەبدوڵڵا جەودەت، کە دەیەوێت بۆ ئەم گۆڕانکارییە دەروونییە کە لە ساڵانی خوێندنی پزیشکیدا دەستی پێکردووە، دامەزرێنێت و بۆچوونەکانی بڵاوبکاتەوە، سەرقاڵی چالاکییەکانی وەرگێڕانە. کتێبی (کرافت ئوند ستۆف)ی لودویگ بوشنەر کە باس لە تێڕوانینە ماتریالیستییە بایۆلۆژییەکان دەکات لە ئاستێکدا کە بینەر دەتوانێت لێی تێبگات، بە ناو وەرگێڕدراوە. “ئەم کتێبە کە ئاسانە بۆ تێگەیشتن، کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ئەو و لەسەر ماتریالیستەکانی ئەو سەردەمە هەبووە”[13] . لەبارەی کاریگەرییەکانی ئەم کۆلێژە لەسەر ژیانی عەبدوڵڵا جەودەت، مستەفا تورگوت، كه توێژەرێکی تورک دەنووسێت؛
” دوای چاکسازیی سەربازی عوسمانی لەو کاتەدا قوتابخانەکان وهك هێڵی دووەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بووە بۆ گەیشتن بە ڕۆژئاوا، ، لەلایەن مەحمودی دووەمەوە لە ساڵی ١٨٢٧ دامەزرا، پرۆگرامەکانی خوێندن بە تەواوی لە بنەچەی ڕۆژئاوایی بوون و خولەکان بە زمانی فەرەنسی لە قوتابخانەکەدا دەوترانەوە”. .خوێنەوارترین بیرمەندانی ڕۆژئاوا قوتابیانی قوتابخانەی فەلسەفەی ماتریالیست بوون وەک لودویگ بوچنەر، جاکۆب مۆڵچۆت، کارل ڤۆگت، گوستاڤ لۆبۆن، چارڵز داروین و هێربێرت سپێنسەر. بیرۆکەی ئەم بیرمەندانە تێڕوانینەکانیا زەمینی و ئاسمانی قوتابییان پێکهێنا ، بەڵام توانیان بزانن کە جیاوازییەکی گەورە لە نێوان عوسمانییەکان و وڵاتانی ڕۆژئاوادا هەیە. جگە لەوەش، تووشی پهشیمانی بوون لهبهرامبهر شکستەکانی عوسمانیهكان شەڕەکانی دژی ڕۆژئاوا و دواکەوتوویی کۆمەڵگەی عوسمانی، لێرەوە خەریکی خوێندنەوە بوون، بیرکردنەوە لە ئەگەرەکانی گەشەسەندنی کۆمەڵگا و باشترین ڕێگا بۆ گەیشتن بە ئاستی سەرکەوتوون له شەڕەکان، جگە لە ماتریالیزمی ئەم بیرمەندانە پێشەنگ بوون لە دژی ستەمکاری و کەنیسە و ئایین، بەم شێوەیە ئەکادیمیا پزیشکییەکان کە لەناو سوپادا دامەزرابوون وەک بناغە بۆ دەسەڵاتی عەبدولحەمیدی دووەم، لایەنگرانی دەسەڵاتی پاشایەتی دەستوری(مەشروتییە)[14]
جەودەت لەژێر کاریگەری فەلسەفەی ئهرێنی (ئۆگستۆس کۆنت)دا بوو. بێگومان خوێندنەوەی جەودەت پێکهاتەیەکی سەرەکی ئەم گەشەسەندنە بوو. کاتێک ئەمە لە ئەنجامی کاریگەرییەکەی لەسەر هاوڕێ ماسۆنییەکەی ئیبراهیم موراد (بە ئیبراهیم تەمۆش ناودەبرێت) ڕوویدا. پێش ئەوە جهودهت بە دینداریی ئەوپەڕی خۆی ناسرابوو، بە شێوەیەکی نائاسایی خواپەرست بوو، لە ساڵی ١٨٨٨ یان ١٨٨٩ شیعرێکی بۆ ستایشکردنی پێغەمبەر نووسی کە لە ئاستێکی بەرزدا بووه.
دوای ماوەیەکی کەم، لەسەر پێشنیاری ئیبراهیم تیمۆ، کتێبی (Spiritualisme et Materialisme)ی فێلیکس ئیسناردی خوێندەوە و پێش ئەوەی خوێندنی پزیشکی تەواو بکات. پاشان ژیانی نووسەرانی دیکەی وەک لۆرد بایرۆن، شکسپیر، لامارتین، ڤیکتۆر هوگۆ و هەندێک لە شاعیرانی فەرەنسی خوێندۆتهوه.
ئهمه جگه لهوهی خوێندنەوە سەرەتاییەکانی جەودەت لە ئەدەبیاتی ئەوروپیدا کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ئەو هەبووە و دەبێت ئەوە زیاد بکەین کە پێشتر لەسەر مێشک و هزری مرۆڤ بۆ نووسەرانی هاوچەرخی ئەوروپی ئاشکرای کردبوو و ئەمەش ڕوانگەی بایۆلۆژییەکەی بۆ تێگەیشتن لە گەردوون بەهێزتر کرد. فەلسەفە و عەقیدەی تەقلیدی ئەوروپی لە کۆمەڵناسیدا تا ڕادەیەکی بەرچاو بەشدارییان کردووە لە داڕشتنی بیرۆکەی ئەو و تێڕوانینی ئەو بۆ ژیان. زۆربەی سەرکردەکانی ئیتیحاد و تهرهقی لەژێر کاریگەری فەلسەفەی رۆژئاوا دا بوون، بەتایبەتی ئەحمەد ڕێدا، سەرۆکی باڵی تورانیهت و دوژمنایەتی هێڵی جەودەت و هاوکارەکانی، محمد ڕەشید شاهین، ئیسحاق سکوتی و حیکمەت ئەمین.
عەبدوڵڵا جەودەت لە ساڵانی خوێندندا کەسێکی دیندار و ههڵسوكهوت ڕەق و شەڕانگێز بوو. ، لە ساڵانی خوێندکاریدا ، لە قۆناغی یەکەمی ژیانی زانستیدا به ناوی خوازراوی “عومەر جەودەت”ی واژۆ کردووە. سهرهڕای ئهوهش جەودەت یەکێک بوو لە شاعیرە باشەکان، لە سەردەمی خوێندنیدا دەستی بە هۆنینهوهی لە شیعردا کردووە، عەبدوڵڵا جەودەت شاعیرێكی وهك عەبدولحەق حەمەدی بە یەکێک لەو کەسە گرنگانە دادهنرێت کە کاریگەری قووڵی لەسەر بەجێهێشتووە، هەروەها بە هاندانی عەبدولحەق ، شیعرەکانی کۆکردەوە و یەکەمین بهرههمی کتێبی شیعریی خۆی بەناوی “هیچ” (١٨٩٠) بڵاوکردەوە. ئەو “تولوات” (ئەوەی مەبەست لێی ڕەنگە خوێندنەوە بێت) (١٨٩١)، و کۆمەڵێک “گۆڕی بێتاوانی”ی هەیە. دوای ئەوەی عەبدوڵڵا جەودەت کتێبی “Matiere et Force”ی لویس بویشنەری وەرگێڕا، چووەتە قۆناغێکی فیکریی سەرەکی لە ژیانیدا.
هەر لەو ساڵەدا کتێبێکی “دێماگ”ی لەسەر کارەکانی مێشک بڵاوکردەوە. ساڵی دواتر یەکەم ڕەشنووسی بەرهەمێکی دیکەی بە ناوی “فون و فەلسەفە” ئامادە کرد کە هەوڵی ئاشتکردنەوەی بیرۆکەی زانایانی ئیسلامی و فەیلەسوفە ماتریالیستەکانی بایۆلۆجی دا. هەروەها عەبدوڵڵا جەودەت لە کۆتا ساڵی خوێندنیدا دوو کتێبی دیکەی لەسەر ماتریالیزمی بایۆلۆجی و کارکردی مێشک بەناونیشانی “”Fizyolociya ve Hıfz-ı Sıhhat-i Dimâğ” و “Melekât-ı Akliyye” ، و بابەتی زانستی لەسەر هەمان بابەتەکان لە گۆڤارەکانی تورکیادا بڵاوکردەوە وەکو معاريف ومسافر جيهان ورسيملي كتاب.[15]
میتۆدۆلۆژیای ماتریالیستی لە تێگەیشتن لە ڕەوتی کۆمەڵگاکان و مێژوو و زانست لەلایەن دامەزرێنەری ماتریالیزمی عوسمانی بە ناوی بەشیر فوادەوە بنیات نراوە، بۆیە لێکۆڵینەوەکەی عەبدوڵڵا جەودەت قۆناغێکی درەنگانی ماتریالیزمی عوسمانییە، بەڵام لهگهڵ ئهوهشدا عەبدوڵڵا جەودەت پەرەی پێدا و زیادی کرد بۆ ماتریالیزمی مێژوویی ناوی لێنا “ ماتریالیزمی بایۆلۆجی.” سەرنج بدەن کە ئەم قوتابخانەیە لە سەدەی هەژدە و نۆزدەهەمدا لە ڕۆژئاوا پەرەی سەندووە و بهڵام جەودەت ئەدەبیاتی ئئهم نوسهرانهی پێشتر كه ئاماژهمان بهناوهكانیان كرد لە گۆڤاری ئیجتیهاد وەرگێڕاوە. پێدەچێت جەودەتیش لە ژێر کاریگەری نووسینە ڕۆژئاواییەکانی بەها تۆفیق بەگ بووبێت، و نووسەری ئاماژەپێکراو باوەڕی هەبووە کە گێژاوی ئەخلاقی تاکەکەسی لەسەر بنەمای بەها ئیسلامییەکان بەربەستێک بووە لەبەردەم پێشکەوتنی عوسمانییەکان و وه باوهڕیشی وایه کە گۆڕانکاری فیزیۆلۆژی گەورە لە عەقڵیەتی ڕۆژئاوادا هەیە، کە دەبێت لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا وهربگیرێت، لەبری ئەوەی ڕەت بکرێتەوە.[16]
جهودهت لە هەوڵێکدا بۆ تێگەیشتن لەو سەرسامیه ڕەهای كه بۆ ڕۆژئاواههیبوو، بە گوتەی توێژەر ڕ.بۆنگۆز کە جهودهت لە ژینگەیەکی وهك ئەنادۆڵەوە كاتێك دەگاتە ئەستەنبوڵ، تێگەیشتنێکی قووڵ و زانیارییەکی تەواو لە زانستە ئیسلامییەکاندا نەبووە، بۆیە ئێمە وای دەیبینین لەناو یەکەم هەوڵەکانی بۆ بەکارهێنانی ئایەت و فەرموودە و دهقه قورئانییەکان لهلایهن جهودهتهوه هەوڵێکی سەرکەوتوو نەبوو ، ههرچهنده تێگەیشتنێکی سادەی لەم دەقانە نهبووه، زانایان كهوتوونهته ساڵی ١٩٢٦ ڕاستكردنهوهی هەڵە دووبارەبووەکانی. بۆیە ئهمه وا له عهبدوڵلا جهودهت دهكا درێژە بە ڕێبازە ماتریالیستییەکەی بدا ، جارێكی تر وهەوڵیدا لێکدانەوەیەکی ماتریالیستی ڕۆژئاوایی بۆ ڕەوتی شارستانیەتی ئیسلامی بكات.[17]
نامیلکەیەكی عەبدوڵڵا جهودهت كه لە ساڵی ١٩٠٩ لە ژێر ناوی (بير خطبه همشرلريمه) نووسیویەتی و بە ناوی ئیجتیهادی ژمارە ٢١ لە قاهیرە بڵاوکراوەتەوە، مانیفێستەکەیەتی، ئەگەر ڕاست بێت. چونکە بروشورەکە زۆربەی ئەو بیرۆکە سیاسی و کۆمەڵایەتیانەی تێدایە کە عەبدوڵڵا جەودەت هەوڵی داوە بە کۆمەڵگاکەی بگەیەنێت. لە سەرووی هەمووشیانەوە بانگهێشتێکە بۆ ئامێزگرتنی شارستانیەتی ئەنگلۆساکسۆن، بە تەواوی دڵ، و دەستبەرداربوون لە هەموو ئەو شتانەی کە تورکەکان بە شارستانیەتی ئیسلامیەوە دەبەستێتەوە. لەوێدا، لە سەرووی هەمووشیانەوە، داوای دەستبەرداربوون لە هەموو ئایینێکی ڕێکخراو و بەتایبەتی ئیسلام دەکات. لەو شوێنەی کە دەیبینێت، تەنانەت ئەگەر پێشتر تۆوی پێشکەوتن و هاوپشتی کۆمەڵایەتیی تێدابووبێت، بەڵام پێشکەوتنی شارستانی ڕۆژئاوا پێشی کەوتووە و بووە بەربەست لەبەردەم گەشەسەندنی کۆمەڵگاکان و لێرەشدا سەرنجی کاریگەریی قوتابخانەی پۆزەتیڤیستی لەسەر جودهت دەدەین.
لێرەدا جەودەت داوای ئەوە دەکات کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ئەو ڕێبازە پەیڕەو بکات کە ژاپۆنییەکان لە لاساییکردنی ڕۆژئاوا و شارستانیەتەکەیدا پەیڕەوی لێدەکەن. دەڵێ :(کاتێک ژاپۆنییەکان جارێک لە لایەن ڕۆژئاواوە شکستیان هێنا، بە شکست دادەنران، بەڵام شکستە یەک لە دوای یەکەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هیچیان فێر نەکرد. کاتێک ژاپۆنییەکان لە شەڕی ژاپۆن و ڕووسیادا لە ساڵی ١٩٠٥دا ڕووسەکانیان تێکشکاند). جەودەت دەڵێت “سەربازە ژاپۆنییەکان کەلوپەلی تایبەتی مردووە ڕووسییەکانیان کۆکردەوە و بۆ خێزانەکانیان لە ڕووسیا ناردبوو. لە کاتێکدا داگیرکەرانی موسڵمان بە هەموو بەهاکانیان لەدەست دەچێت، وەک چۆن پارە و ژنانی دوژمنەکانیان بە غەنیمەت دەزانن”. جەودەت دەشڵێت، سوڵتان عەبدولحەمید و ئالی عوسمان “سەمبولی دواکەوتوویی و ستەمکارین، گەلانی ئیسلامیشیان کردە حاڵەتی دواکەوتوویی و کۆیلایەتی، و وەک ڕەوە مەڕێک وان، گەلێکی دواکەوتوو و حاکمێکی ستەمکار ناتوانێت هەڵبستێت”. دەوڵەتی عوسمانی لە واقیعی نەگبەتانەی خۆیەوە جگە لە ڕێگەی کودەتایەکی شۆڕشگێڕانە و شکاندنی سنوورەکانی کۆیلایەتی سیاسی و دامەزراندنی سیستەم و سەروەرییەکی دیموکراسی دەستوری.” بۆ خەڵک نەک بۆ ئالی عوسمان.
عەبدوڵڵا جەودەت یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ئیتیحاد و تهرهقی . زۆر کاریگەردهبێت، بۆچوونەکانی پیاوێكی ماسۆنی ئیبراهیم تهمۆ. یەکێک لە دامەزرێنەرانی کۆمیتەکە بوو، یەکەم هەنگاوەکانی بەرەو ماتریالیزم ناوە بە خوێندنەوەی ئەو کتێبانەی کە تامۆ پێی بەخشیبوو لهوانه : ڕۆحانیەت و ماتریالیزم لە نووسینی فیلیکس ئیسنارد، و (هێز و ماددە ) لە نووسینی لویس بویچنەر. دواتر ڕووبەڕووی دژایەتی توندی بازنەکانی ئایینی بووەوە بەهۆی وتارەکەیەوە لەسەر ماتریالیزمی بایۆلۆجی، هەروەها تیۆری پەرەسەندنی داروین کاریگەرییەکی زۆری لەسەر جهودهت هەبوو، کە ئەوکاتە لای ڕەگەزپەرستانی ئەوروپی بەناوبانگ بوو. ئینسایکلۆپیدیای تورکی جمهوریەت ئینسایکلۆپیدیا (ئینسایکلۆپیدیای تورکی لە سەردەمی فەرمانی چاکسازییەوە بۆ کۆمار) سەبارەت بە بۆچوونەکانی جەودەت ئەمانەی خوارەوە دەنووسێت:
لایەنێکی تری ماتریالیزمی بایۆلۆژی عەبدوڵڵا جەودەت، ڕوونی تیۆرییەکەیەتی لە دروستکردنی دهستهبژێری کۆمەڵایەتیدا، جەودەت باوەڕی بە تیۆری نایەکسانی لە پرۆسەی پەرەسەندنی هایگڵ و تیۆری هەڵبژاردنی سروشتی داروین هەبووە. عەبدوڵڵا جەودەت پێی وابوو کە دەکرێت هەندێک پیاو بە ڕێگەی پەروەردە بەرەو ئاستێکی بەرزتر لە زیرەکی گەشە بکەن و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی تەنها بە سەرکردایەتی نوخبەیەکی لەو شێوەیە بەدەست دێت.[18]
جەودەت لە نامیلکەی “ئەکلی سەلیم” (عەقڵی تهندروست)دا داوای یاخیبوون لە هەموو پیرۆزییە ئایینییەکان دەکات، ئەم یاخیبوونەش بە یاخیبوونێکی “پیرۆز” دەزانێت. نووسەر داوای زیندووکردنەوەی بەها تایبەتە بت پهرستی سەردەمی پێش ئایینە ئیبراهیمییەکان و هێماکانیان دەکات و جەودەت دەشڵێت “ئەم حەسرەت و یاخیبوونە لە ئایینەکان پریشکی ئاگرێکی ئەبەدییە و بڵێسەی خۆشەویستییەکەی دەسوتێت”. لە دڵماندایە و هەرگیز ناکوژێنرێتەوە، پرۆمیتیۆس[19] لەسەر چیاکانی قەفقاز نییە، بەڵکو لە دڵماندایە، و زنجیرەکانی شکاون، خودای ئێمە فەزیلەت، بەڵام فەزیلەت بەبێ ئازادی بەدەست نایەت، بەنرخترین ئازادیەکان ئازادییەکانی بیرکردنەوە و… باوەڕ.بابەتی ئەم وەرگێڕانە خزمەتکردن و پەرستن و پەرستنی خودای ئازادییە”. ئەم کتێبە وەک نوسینەکانی تری، پێزانینی مستەفا کەمال وەرگرت، بۆیە لەسەر حیسابی حکومەت 10 هەزار نوسخەی لێ چاپ کرد.[20]
عەبدوڵڵا جهودهت کە لە ماتریالیستەکانی فەرەنسا و زۆر لە ژێر کاریگەری فهیلهسوف گوستاڤ لۆبۆن بوو، پڕۆژەیەکی بە ناوی “پڕۆژەی باشترکردنی ڕەگەزی تورک بە تێکەڵاوی نێوان ڕەگەزەکان” پەرەپێدا. مەبەست لێی تێکەڵاوبوون بوو لە نێوان نەتەوەی تورک و ئەوروپی.
جەودەت لە ساڵی ١٩٠٤ گۆڤاری ئیجتیهادی دامەزراند کە تیایدا بابەتەکانی دژی ئیسلام و پێغەمبەر محمد بڵاودەکاتەوە. لە مانگی شوباتی ساڵی ١٩٠٩ بە هاوکاری ماسۆنییەت، دار ئیجتیهادی بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە دامەزراند. هەروەها دەگوترێت کە (داماد مەحمود پاشا) بە پاڵپشتی سوڵتان، دەزگای ئیجتیهادی لێ کڕیوە بۆ ئەوەی ببێتە بەدیلێک بۆ گۆڤاری “مەشورات” کە لە لایەن ئەحمەد ڕێدا لە پاریس دەرچووە. ئەم دامەزراوەیە گۆڤاری دوو مانگە و چەندین لێکۆڵینەوەی دەرکرد کە زۆربەیان وەرگێڕانی ئەدەبی ڕۆژئاوایی بوون. بەڵام ئەو کتێبانەی جەودەت چاپیان کردبوو، بەجۆرێک دوژمنایەتی خەڵک پێشوازییان لێ کرا، سەرەتا دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوە، پاشان گۆڤاری ئیجتیهاد، ناچار بوو دابخرێت. دادگاییکردن و سزادانی دواتر، وایکرد ڕۆژنامەکان بە وشەی وەک ئەمانە بڵێن: “ئاگادارکردنەوە بۆ ئەوانەی سەرپێچی لە ئایینەکەمان دەکەن: بە تۆمەتی سوکایەتیکردن بە ئایینی محەمەد لە یەکێک لە بابەتەکانیدا، عەبدوڵڵا جەودەت بە دوو ساڵ زیندان سزادرا”.[21] دوای گەڕانەوەی بۆ ئەستەنبوڵ لە سەردەمی دهسهڵاتی ئیتیحاد وتهرهقی ،گۆڤاری ئیجتیهاد چەندین جار داخرا و بەهۆکاری جۆراوجۆر، جەودەت دەستی کرد بە بڵاوکردنەوەی گۆڤارەکانی Istihat و Ishad و Cehd و هەروەها وەک نووسەری ڕۆژنامەکانی ههق Hack و ئیکدام و Ikdam کاری کردووە. لە چەندین بۆنەدا هۆشداری لە شێخی ئیسلام، باڵاترین دەسەڵاتی ئایینی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا پێگەیشتووه كه دهست ههڵگرێت له دژایهتی كردنی ئیسلام و ، بابەتەکانی دژ ئیسلام.
هانی ئۆغڵو، پرۆفیسۆری ئەمریکی بە ڕەچەڵەک تورک کە چەندین لێکۆڵینەوەی لەسەر هزر و ژیانی جەودەت ئەنجامداوە، دەڵێت،:( ئەگەر بمانەوێت جەودەت بخەینە خانەی بیرمەندانەوە، وەک ئەوەی دەیبینین کە لە نێو سێ مەیلی فیکریدا لە نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم لەم ڕووەوە، کە لێکۆڵینەوەیەکی ورد بۆ نووسینەکانی، بە تایبەت گۆڤاری ئیجتیهاد، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە ئەو لەگەڵ میتۆدۆلۆژیایەکدا دەڕوات کە دەیخاتە دەرەوەی سێ پۆلە تەقلیدییەکەی بزووتنەوە ئایدیۆلۆژییەکان).
لهسهردهمی پێش کۆماری توركیا به تایبهت لە کۆتای دهوڵةتی عوسمانی دەبینێت کە شوناسی ئیسلامی پهسهند نەبووە، چونکە موسڵمانان لە هەموو بوارێك لە ئابوری و زانستەکاندا لە دواوە بوون و وابەستەیییان بە ناشارستانیەتەکان هەبووە. سەبارەت بە بیرۆکەی عوسمانیزم (پان ئیسلامیزم)، ئەوه جەودەت بە “بەڕوونی ئهو بابهته ئیفلاسکراو وهسف دهكا،ژێرکۆمەڵەیەکی لۆژیکی یەکێتی ئیسلامی عەبدولحەمید وسیاسەتی خانەدانێکی خراپەکار دروست دەکات کە ناسنامەکەی وهەلومەرجی کارەساتبار بۆ گەلانی عوسمانی دهخوڵقێنێت.
سەبارەت بە تورانیزم، كه له ناوەڕۆکەکەیدا ڕەگەزپەرستانەیه، لهلایهن فەهمی ئەکجورا وەک یەکێک لە تیۆریستەکان پهرهی سهند ، له دواتر وەک بیرۆکەیەکی کۆمەڵایەتی سەرهەڵدەدات ، دوای ئهوه زیا کۆک ئەلب[22] باسی دەکرد،. جەودەت پێی وایە تورکیا (ئەوەی لێرەدا مەبەستە ئیمپراتۆریەتی عوسمانییە لە دوا سەردەمی خۆیدا) پێویستە شاگردی بە جۆش و خرۆش و دڵسۆزی ڕۆژئاوا بێت و دەوڵەتێکی کۆمەڵگەی مەدەنی دروست بکات کە هەمووان وەک هاوڵاتی تورک تێیدا بژین و لە هەمان کاتدا ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی بپارێزن.[23]
سەبارەت بە باسکردنی ڕەوتە باوەکانی نێو ڕیفۆرمخوازانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێش دامەزراندنی کۆمار، نیازی بیرکس، شارەزای مێژووی مۆدێرنیتە و عەلمانییەتی تورکیا دەنووسێت؛(هەرچەند جیاوازییەکی زۆر لە نێوان داکۆکیکارانی مۆدێرنیتە لە تورکیادا هەیە، بەڵام کۆمەڵێک خاڵی سەرەکی هەن کە یەکیان دەخەن. هەمووان لەناو بزووتنەوەی چاکسازیدا لە هەوڵی دۆزینەوەی باشترین ڕێگاکان بۆ ڕزگارکردنی ئیمپراتۆریەتەکە لە شکستە سەربازییە یەک لە دوای یەکەکان لە بەرامبەر زلهێزەکانی ئەوروپادا. ئهو قەناعەتێکی پتەوی هەبوو کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێویستی بە نوێکردنەوەی دامودەزگا ئیداری و سەربازییەکانی هەیە، بەڵام جیاوازییەکە لەسەر چۆنیەتی بوو. لێرەدا مشتومڕێک لە نێوان دهستهبژێری سیاسیدا سەبارەت بە ئامرازەکانی چاکسازی بۆ چاکسازی لە دەوڵەتدا دەستی پێکرد. پێدەچێت قەناعەتێک هەبووبێت کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێویستی بە چاکسازیی لەسەر شێوازی ڕۆژئاوایی هەیە. بەشێکی کەمی ڕۆشنبیران پێیان وا نەبوو کە تاکە چارەسەر ئەوەیە کە ئیمپراتۆریەت دەوڵەتێکی شارستانی بێت و لەگەڵ بیرۆکە و پێداویستییەکانی سەردەمێکدا دەست بە نوێبوونەوەی تێدا بکات، لەگەڵ بزووتنەوەکانی چاکسازی و مۆدێرنیزاسیۆن، گرووپێک سەریان هەڵدا کە دەڵێ چاکسازی بەبێ خۆرئاوابوون بەدی نایەت، واتە چاکسازی بە مانا زانستیەکەی خۆرئاوایی بێت و عەبدوڵا جەودەتیش یەکێک بوو لە دیارترین لایەنگرانی به خۆرئاوایبوون. بۆیە لە ئیجتیهاد دا نووسیویەتی “شارستانیەتی ڕۆژئاوا” ڕووناکی لەسەر عوسمانییەکان بوو کە شوێنیان بکەون… ڕۆژئاوا مامۆستای ئێمەیە. ، خۆشویستنی زانست و پێشکەوتن و پێشکەوتنی ماددی و ئەخلاقییە” جەودەت دەشڵێت “تەنها شارستانیەتێک هەیە و ئەویش شارستانیەتی ئەوروپییە”. کەواتە دەبێت شارستانیەتی ڕۆژئاوا بە گوڵ و دڕکەکەیەوەوهربگرین .[24]
بەڵام بەشێک لە ڕیفۆرمخوازانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دژایەتی ئەم مەیلەی سەرسامبوون و کڕنۆشکردنیان لەبەردەم ڕۆژئاوادا کرد و دەیان ووت کە داکۆکیکارانی مۆدێرنیتە جیاوازییان لە نێوان پێشکەوتن و ڕۆژئاواییبووندا نەکردووە. بەو پێیەی لە ئیسلامدا هێزێکی شارستانی شاراوە هەیە، دەبێت خود بگەڕێت و ئایین لەو کەڵەکەبوونانە ڕزگاری بێت کە دەبێتە هۆی دواکەوتوویی و چەقبەستوویی فیکری، ئەم ڕەوتە لە نووسینەکانی نامیق کەمال و سەعید حەلیم پاشادا بەرجەستە بووە، و دوای ئەویش ، سەعید نورسی و محمد عاکف.
لایەنگرانی پێشکەوتن بەبێ هیچ دوو دڵێك دەڵێن “دەبێت گرنگی بە شارستانیەتی ڕۆژهەڵات و ئیسلامی خۆمان بدەین! … شارستانیەتی ئەوڕوپی هیچ سوودێکی بۆ ئێمە نیە. ڕاستە ئەوڕوپا ئەمڕۆ لە ڕوانگەی زانستەوە گەیشتووەتە کامڵبوون. نەخێر”. مرۆڤ دەتوانێت نكۆڵی لهمه بکات. بەڵام ئەو شارستانییەتە ئەوەندە باش ناکات.” بۆ مرۆڤایەتی لە ڕوانگەی ئەخلاقییەوە. بەم شێوەیە، مرۆڤ دەبێت گوڵەبەڕۆژە هەڵبژێرێت، و ئاگاداری دڕکەکان بێت! بەداخەوە ئێمە خەریکین خراپە ئەخلاقییەکانیان لەبڕی زانستەکانیان وەرئەگرین گەشەپێدان بە” ڕێگا ڕاست و دروستەکان سەکۆی نەیارانی سیاسەتی ڕۆژئاواییبوون بوو.[25]
سەبارەت بە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی و هۆکاری ڕووخانی، عەبدوڵڵا جەودەت دەنووسێت: (هۆکاری پشت دواکەوتنمان، عەقڵی ئاسیایی و نەریتە خراپبووەکانمانە. ئەو دەسەڵاتەی شکستمان دەهێنێت چاوەکانمانە کە نایەوێت ببینین، سەرمانە کە نایەوێت بیربکاتەوە. ئەو هێزانەی کە ئێمەیان بەجێهێشتووە، بەردەوام دەبن لە جێهێشتنمان و لە داهاتووشدا بەجێمان دەهێڵن، ئەو سیستەمەی کە پێکهاتنی دەوڵەت، ئایینە کە تێیدا زاڵە بەسەر کاروباری گشتیدا.)[26] پێدەچێت عەبدوڵڵا جەودەت لێرەدا لەژێر کاریگەریی ئەو وتارە مارکسییەدا بێت کە ئامرازەکانی بەرهەمهێنان لە کۆمەڵگا ئاسیاییەکان دواکەوتوون و عەقڵیەتی دواکەوتوو بەرهەم دەهێنن کە ڕێگری لە گەشەسەندنی کۆمەڵگاکان دەکەن، مارکس لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ئەم تیۆرەی لە ئەنجامی خوێندنەوەی کۆمەڵگەی هیندستان پەرەپێداوە.زۆرێک لە بیرمەندان، لەوانەش بەشێک لە مارکسیستەکانی جیهانی سێیەم، بۆیان دەرکەوتووە کە بۆچوونی مارکس ڕەنگدانەوەی یۆرۆسەنتریزم و تەنانەت ڕەگەزپەرستی و پاساوێکە بۆ کۆڵۆنیالیزم لەلایەن ڕۆژئاواوە.[27] لە لێکۆڵینەوەیەکدا کە لە ساڵی ١٩٢٢ وازی لەم بۆچوونە هێنا. بەڵام پێدەچێت جەودەت دەستبەرداری ڕەوایەتی ئەم قسەیە نەبووبێت.
جەودەت لەو بۆچوونەدا بوو کە دەکرێ پێشکەوتن ڕووبدات و دەوڵەتی عوسمانی ڕێنیسانسێکی نوێ بهێنێتهكایهوه و لە شوێنیدا پێگەیەکی دیار لە نێو گەلانی شارستانیدا دابمەزرێنێت و خۆشگوزەرانی ئابووری بێتە کایەوە، بەڵام تەنیا بەو مەرجەی سەرکردەکانی دەوڵەت سپۆنسەری بەها و بنەماکان کە گەلانی ئەوروپی توانیان ڕێنیسانسی خۆیان بەدەست بهێنن. سەرەتا عەبدوڵڵا جەودەت دەڵێ، “دەبێت باوەڕمان بەوە هەبێت کە تورک توانایەکی شاراوە و میراتی مێژوویی هەیە کە لە کیانەکەی ئەم گەلەدا ئامادەیە و ئەو وزە و توانایانەیان هەیە کە بتوانن سەرلەنوێ هەڵبستنەوە و ئەمەش تەنیا دەبێت لە ڕێگەی ناوبژیوانی عەقڵ و ڕەتکردنەوەی ئەو میراتە نەرێنییە بێت کە ئەفسانە و پیاوانی ئایینی لە ئێمەدا هێناویەتییە ئاراوە،[28] پێویسته گەلانی عەرەب بەجێبهێڵین، سەربەخۆ بن لە قەوارەی دەوڵەتی تورکان چونکە ئەوان خاوەنی ئەو عەقڵیەتە خورافییەن کە بووە هۆی دواکەوتووییمان.وە چارەنووسی کورد و ئەرمەنی و ئەلبانی و تورک چارەنووسێکی مێژوویی پێک بەستراوە کە ناتوانرێت لە ململانێیەک جیا بکرێتەوە، ئەوەی من داوای دەکەم یەکێتی سیاسییە نەک نەهێشتنی شوناسە نەتەوە ژێردهستهكان.هەروەک چۆن ئەو یەکگرتنە گەلانی دیکە لە کۆڵی نەتەوەی تورکیادا بە نیشانەی هێز بۆ هەمووان دادەنرا”. [29]. پێدەچێت ئەم بۆچوونانەی عەبدوڵڵا جەودەت لە تێڕوانینی ئەو بۆ مۆدێرنیتە و حەتمییەتی مێژووییەوە سەرچاوەی گرتبێت کە مارکس جەخت لەسەر تێڕوانینی بزووتنەوەی ڕۆژئاوایی دەکاتەوە و پاساویان بۆ دەهێنێتەوە، کە دەڵێت نەمانی شوناسە لاوەکیەکان لەناو چەقی دەوڵەتی مۆدێرن.هەروەک چۆن ئەم بۆچوونانە دەرچوون لەلایەن ئەوەوە پێش ئەوەی ناکۆکییەک لە نێوان ئەو و گروپی ئیتیحاد و تهرهقیدا سەرهەڵبدات، کە زۆرینەیان ڕوویان لە تۆرانییەکان و داکۆکیکارانی دەوڵەتێکی ستەمکاری نەتەوەیی دیكتاتۆری کرد.[30]
نووسهری ژیانی جهودهت و سهردهمهكهی، هانی ئۆغڵو پێی وایە ئەو مەیلە چاکسازیخوازەی کە تایبەتمەندە بە عەبدوڵڵا جەودەت مەیلێکی کۆنەپەرستانەیە ، ههرچهنده له سەرەتاکانیدا ئیسلام قبوڵ دەکات و ڕۆڵێکی گرنگی پێدەبەخشێت لە گەیشتن بە یەکڕیزی کۆمەڵایەتی، بەڵام خۆی بە چاکسازیخواز و نۆژەنکەرەوە لە ئاییندا دەزانێت و داوای قوتابخانەیەکی نوێ دەکات لە ئیجتیهاد، ” قوتابخانەی ماتریالیستی بایۆلۆژی”. وە ڕێبازی عەبدوڵڵا جەودەت لەم بوارەدا تا ڕادەیەک لە ژێر کاریگەری قوتابخانەی ماتریالیزمی فۆلکلۆری ئەڵمانیدا بوو، کە دەڵێت پەیوەندییەکی نزیک بە گەشەسەندنی مێژوویی یان تێلۆلۆژی بەردەوامی ئەرێنی کۆمەڵگا لە قۆناغی لاهوتی – فیتیشیزم – شیرکپەرستی – یەکتاپەرستی – . میتافیزیکی – بۆ قۆناغی ئەرێنی. ماتریالیستەکانی قوتابخانەی ئەڵمانی بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە حەقیقەتی زانستی بەرهەمی زانستە سروشتی و پزیشکییەکانە کە جێگای فەلسەفەی کلاسیک و ئایینەکانی کۆمەڵگاکانی جیهان بە ئاینێکی زانستی دەگۆڕن کە لە خودا و پێغەمبەرانەوە سەرچاوەی نەگرتووە بەڵکو زیاتر گەڕانە بۆ Wartheit ( ڕاستی) لەگەڵ “کلتوور و ئەخلاق”.[31]
جهودهت تا ڕادهیهكی زۆر به كهسایهتی خۆی سهرسامه، دێتە سەر وەسفکردنی خۆی وەک “پێغەمبەر و دکتۆری کۆمەڵگە” و گەورەترین پیاوی مێژووی تورکیای کۆن و مۆدێرن دهزانێت، بە پێی تێگەیشتنی هانی ئۆغڵو بۆی، جەودەت داوای دەرهێنانی ئیسلامی دەکرد لە قورسایی میراتی دواکەوتوویی و بڵاوکردنەوەی خوێنی نوێ لە دەمارەکانی موسڵمانان و ئەوەی کە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی پێکهاتەکانی هەبووە بۆ ئەوەی لە ماوەی کەمترین کاتدا ببێتە زلهێزێکی گەورە. هانی ئۆغڵو لە زاری جەودەتەوە دەڵێت، “شەو و ڕۆژ گەڕام بۆ ڕۆشنگەریتان، لە مانگەوە ڕۆشتم بۆ خۆر، و لە خۆرەوە بۆ مانگ، هەندێک بەڵێنی بەهەشتێکیان دا لە قیامەتدا، بەڵام دوعا دەکەم دونیا( زەوی) بکەم بە بەهەشتێک بۆ ئێوە.”[32]
Garbden Şarka güneşler taşıdım, Cennete, kevsere eşler taşıdım
Ben bu yokluk elinin bir varıyım, Yaptığı balda boğulmuş arıyım
خۆرەکانم لە ڕۆژئاواوە بەرەو ڕۆژهەڵات، ژنەکانم هەڵگرت بۆ بەهەشت و كهوسهر من سەرمایەی ئەم دەستە هەژارییەم، من ئەو هەنگەم کە لە هەنگوینەکەدا نوقم بووە کە دروستی کردووە.[33]
بەم شێوەیە دەبینین کە عەبدوڵڵا جەودەت خۆی بە هەڵگری پەیامێکی گرنگی چاکسازی دەزانی کە ئەرکی هێنانی ڕووناکی ڕۆژئاوا بوو بۆ ڕۆژهەڵاتی دواکەوتووی موسڵمان، و کە وەک هەنگ و بێ هەستکردن بە ماندووبوون کاری کردووە، گومانی تێدا نییە کە جەودەت هەژمار دەکرا خۆی یەکێکە لە سەرکردە مێژووییەکان و بارودۆخی وەک ئەو ڕۆشنبیرە گەورانە وایە کە بە مانای ڕاستەقینەی خۆی لەلایەن خەڵکەوە بەهایان پێ نەدرابوو، لێرەدا دەڵێت: بیرکردنەوەکانی وەک هەنگوین وایە و تەنانەت بەڵێنی بەهەشت و دەریای شیر و شهرابی بە خەڵک دەدات، بەڵام دوای مردن نا، بەڵکو لەم دونیایەدا کە بە هەوڵەکانی دەگۆڕێت بۆ بەهەشتێک لەسەر زەوی.
دوای ئەوەی عەبدوڵڵا جەودەت بێ هیوا بوو لە وەڵامدانەوەی نوخبەی موسڵمانانی عوسمانی بۆ بانگەوازەکانی بۆ چاکسازی ڕۆژئاوایی، بەیەکەوە گرێدانی ئیسلام و مۆدێرنیتە، ڕووی کردە بیروباوهڕی دەرەوەی ئیسلام، سەرەتا دەستی کرد بە ستایشکردنی نەزمی سۆفی بەکتاشی، هەر زوو بۆی دەرکەوت کە ئەو شێوازەی باسکراوە زیندوو نییە لە یادی نوخبەدا. پاشان ڕووی کردە باوەڕی بەهایی بۆ دابینکردنی دەفرێکی ڕۆحی بۆ ڕیفۆرمخوازی ماتریالیزمی خۆی. جەودەت لە ساڵی ١٩٢٢دا دوو بابەتی لە گۆڤاری ئەلئیجتیهاد بڵاوکردەوە کە تیایدا باسی لایهنه چاكهكانی باوەڕی بەهایی کردووە وەک عەقیدەی زیندووبوونەوەی میللەت، هەروەها داوای لە تورکەکان کردووە کە قەناعەتیان بە ئایینی بابی (بەهایی)[34] بكهن، چونکە ئایینێکە ڕهگهزهكانی نوێگهری لەخۆدەگرێت، بە پێچەوانەی ئیسلامەوە کە بە توندوتیژی و نەبوونی بەزەیی تایبەتمەندە، و کە ئایینەکان لەگەڵ گەشەسەندنی کۆمەڵگاکاندا گەشە دەکەن. هانی ئۆغڵو ئەم بابەتەی جەودەت لەسەر ئایینی بەهایی تاوتوێ کرد و لە چوارچێوەی ئەو ئایدۆلۆژیا ئەرێنییەی کە عەبدوڵڵا جەودەت سەر بەو ئایدیۆلۆژیایە. باس لەوە دەکرێت کە جەودەت باوەڕی بەهایی وەک ئامرازێک بۆ دروستکردنی “ئەخلاقی” کۆمەڵایەتی نوێ پێشکەشی تورکەکان کردووە و ئەو تێڕوانینی ئاشتیخوازانەی بەهایی بۆی بەدڵ بووە. لە ڕوانگەی عەبدوڵڵا جەودەتەوە ئەم باوەڕە کە هیچ ڕۆحانییەکی نەبوو و ئامانجی ئاشتی جیهانی بوو، قۆناغێک بوو لە گەشەسەندنی کۆمەڵگایەک کە دواجار واز لە ئایین دێنێت و بایۆلۆجی ماتریالیستی قبوڵ بکهن.[35] هانی ئۆغڵو بەو ئەنجامە گەیشت کە “عەبدوڵڵا جەودەت” دواتر داوای لە موسڵمانان کرد کە ئاینهكهیان بگۆڕن بۆ بەهایی کە بە هەنگاوێکی نێوان ئیسلام و ماتریالیزمی دەزانی، وه ڕای وابوو ئیمانی بەهایی تاکە ڕێگایە بۆ گەیشتن بەو کۆمەڵگایەی کە گروپی گەنجی تورک (بزووتنەوەی ئیتیحاد و تهرهقی ) خوازیاری بوون، وەک ئەم ئایینە ڕەنگدانەوەی ” ئیسلامی لیبڕاڵ و پێشکەوتنخوازانە”. هانی ئۆغڵو بەشێک لە دوو وتارە ئاماژەپێکراوەکەی عەبدوڵڵا جەودەت دەهێنێتەوە:
هەموو ئایینێک بۆ چەسپاندنی ڕەحمەتی و برایەتی لە نێوان مرۆڤایەتیدا دامەزراوه وە هیچ ئایینێک ئەوەندە قەناعەت پێکەر نییە کە هەموو تاکەکانی تیایدا لەدایک بوون تا هەتا هەتایە بە وەفاداری تیادا بمێننەوە، بەڵام باوەڕی بەهایی ڕێز لە ئیرادەی ئازاد دەگرن. ئەم ئاینە هیچ نییە جگە لە ئایینی ڕەحمەت و خۆشەویستی کە لەلایەن بەهائوڵا و کوڕەکەی عەبدالبهاء بانگەشەی بۆ کراوە و دامەزراندووە. جیاوازی تێگەیشتنی ئایینی و زانستی سادەیە، کە زانست ڕووناکییە بەبێ گەرما و ئایینیش گەرمایە بەبێ ڕووناکی… ئایین زانستێکی پاک نییە، هەمیشە لەگەڵ عەقڵ و بووندا دەگونجێت کە دۆخی بنەڕەتی و ئەبەدییەتی… بەهایی، کە لەلایەن بەهائوڵاوە دامەزرا و ڕێکخرا وه ههر لەلایەن ئهویشهوه بانگهی بۆ دهكرا، ئەو هیچ بیرۆکەیەکی نییە، هیچ یاسایەکی دژی عەقڵ نییە.[36]
شایانی باسە کە کاردانەوەی شێخیەتی عوسمانی و تەنانەت بەرپرسانی ئیتیحادو تهرهقی لە ساڵی ١٩٢٢دا نەرێنی بوو و دژایەتی ئەو شتانە بوو کە لە بابهتهكهی جهودهت هاتبوو، و ئەویش لەسەر ئەم بنەمایانەی خوارەوە سکاڵای یاسایی لەسەر تۆمار کرا:
(١) جهودهت بانگەشەی ئەوە دەکات کە ئیسلام دووره لە ڕەحمەت.
(٢) ئەو ڕووداوە مێژووییانەی تێکدا و شێواندیان کە تێیدا مامەڵەی موسڵمانانی لەگەڵ جولەکەکانی بەنو قوڕەیزە بە بەربەری وەسف کردووە.
(٣) پێغەمبەری ئیسلام توندوتیژی لە ڕادەبەدەر لە هەڵمەتە سەربازییەکاندا بەرامبەر بە نەیارانی گرتۆتهبەر.
(٤) هێرشی کردە سەر زۆرێک لە بیروباوەڕی بنهڕهتی ئیسلام.
جەودەت وەڵامی ئەو تۆمەتانە دەداتەوە و خۆی بە بێتاوان زانیوە و زنجیرە وتارێکی لەگۆڤاری ئیجتیهاد بڵاوکردەوە کە تیایدا خۆی بە شەهیدی “ئازادی ویژدان” وەسف کردووە[37] و بە زاراوەی ئەمڕۆش بە ئازادی باوەڕ بەو شتە ناوی دەبەین.
لە دوای شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران بهدیاریكراویش ساڵی ١٩٢٦ دۆسیهكه لە دژی جەودەت داخرا، چونکە مستەفا کەمال یاساکانی پەیوەست بە پێشێلکردنی پیرۆزییەکانی ئیسلامی هەڵوەشاندەوە.[38]
توێژەر نەجاتی ئەلکانی پێی وایە عەبدوڵڵا جەودەت دادگاییکردنەکەی بۆ بەرەوپێشبردنی بیرۆکەی بەهایی بەکارهێناوە و پێی وایە گۆڕینی جەودەت بۆ باوەڕی بەهایی لە ئەنجامی پەیوەندییە بەرفراوانەکانی لەگەڵ ڕۆشنبیرانی ڕۆژئاوادا بووە کە لە سەفەرەکانیدا لە پایتەختەکانی ئەوڕوپا چاوی پێیان کەوتووە، بە تایبەتی لە نەمسا، کە لە ئەنجامدا گرنگیدانی بە ئاشتیخوازی لە چارەسەرکردنی ململانێکانی ناو کۆمەڵگاکان و نێوان وڵاتاندا بوو. هەروەها جەودەت لە ژێر کاریگەری بەهاکانی بزووتنەوەی ژنان بوو کە لەو سەردەمەدا لە ئەوروپا هەبوو. لە ساڵی ١٩٢٢ عەبدوڵڵا جەودەت کۆمەڵەیەکی بۆ بڵاوکردنەوەی بەها ئاشتیخوازەکان (ناتوندوتیژی) لە ژێر ناوی (یەکێتی گەلی ئاشتی) لە ئەستەنبۆڵ دامەزراند بە ئامانجی ڕەتکردنەوەی شەڕ و بەرەوپێشبردنی ئاشتی جیهانی. نووسیویەتی: “ڕەنگە ئاشتی جیهانی وەک چەمکێکی خەونی بەدی نەهاتوو بمێنێتەوە. بەڵام بۆ ئەوەی وابێت، ڕێگری ناکات لە هیچ کەسێک ئاشتی جیهانی وەک شتێکی ئایدهلۆژی و شایستەی هەوڵدان بۆ ڕزگارکردنی مرۆڤایەتی لە بەڵای شەڕ ببینێت. هیچ ئەگەرێک نییە کە نەخۆشی سیل بە تەواوی لەسەر ڕووی زەوی بنبڕ بێت؛ لە داهاتووشدا بەردەوام دەبێت. بەڵام ئایا ئەم هەوڵە و هەوڵەکانی ئێستای هەندێک بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشی سیل بێهودە و بێ بەهان؟[39]
هەندێک لە لێکۆڵەران کە بە درێژی باسیان لە ژیانی عەبدوڵڵا جەودەت کردووە پێیان وایە قۆناغ گەلێک لە ژیانی فیکری جەودەتدا هەن کە دەبێت لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکرێت. لەو شوێنەی کە لە یەکەم ژمارەی ئیجتیهاددا دەبینین کە لە ساڵی ١٩٠٤ لە جنێڤ دەرچووە بەرگرییەکی بێ ئومێدانە لە ئیسلام و هێرشێکی ڕوون بۆ سەر ڕۆژئاواییەکان لە میتۆدۆلۆژیای ڕۆژهەڵاتناسییان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئیسلام و بیروباوەڕەکانیدا. وە لە ژمارە ٤ دا جەودەت بڵاوی کردەوە، بە پەسەندکردنی وتەیەکی گوستاڤ لۆبۆن، کە تیایدا دەڵێت، (ئەگەر لە دەستی ئەودا بوایە ئیسلام دهكات سیستەمێک بۆ هەموو مرۆڤایەتی)
جەودەت ئهوهی راگهیاند کە ناوی گۆڤارەکەی ناوە ئیجتیهاد چونکە داوای کردنەوەی دەرگای ئیجتیهاد دەکات لە ئیسلام و چاکسازی لە ئاییندا وەک چۆن چاکسازی لە بزووتنەوەی لۆتەرانی مەسیحی کرواە، چونکە ئیسلامی پاک هێشتا هەموو توخمەکانی بوژانەوەیەکی شارستانی لەخۆدەگرێ .لە گۆڤاری a study thesis in Turkey تێیدا[40]، توێژەر محەمەد کۆرۆ دەڵێت: ەبدوڵڵا جەودەت هیچ نەبوو جگە لە ڕیفۆرمخوازێک لەنێو ئەو ڕیفۆرمخوازانەی کە لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا دەرکەوتن و بەدوای هاوئاهەنگی نێوان عەقڵ و پێشکەوتن و ئیسلامدا دەگەڕان. ئەو توێژەرەی پێشوو پێی وایە کە جەودەت لەژێر کاریگەری فیکری جەمال الدین ئەفغانی و محەمەد عەبدەدا بووە.لە دژی ستەمی سیاسی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم کە لە گۆڤاری ئەلئیجتیهاددا بڵاوی کردۆتەوە هیچ نییە جگە لە دەنگدانەوەی بیرۆکەکانی ئەفغانی لە… گۆڤاری العروة الوثقى.[41] لە ڕاستیدا ئیتیحادیهكان سەرسام بوون بە بیرۆکەکانی محەمەد عەبدە، لە ساڵی ١٩١٤ عەبدوڵڵا جەودەت چاوپێکەوتنی لەگەڵ کەسێکدا کرد لە گۆڤاری (کۆشش) و ستایشی زۆری محەمەد عەبدەی کردووە.[42]
هەرچەندە نووسەری ئەم دێڕانە دان بە کاریگەری پۆتانسێلی بیرۆکەکانی محەمەد عەبدە و ئەفغانی لە داڕشتنی دیدگای چاکسازیخوازی جەودەتدا دەنێت، بەڵام گومانی هەیە لەوەی کە فاکتەری گرنگ بێت بۆ داڕشتنی دیدگای فیکری عەبدوڵڵا جەودەت. توێژەر، نادیە یاسین، بیرۆکەکانی ڕۆژئاوای عەبدوڵڵا جەودەت دەخاتە چوارچێوەی ژینگەی چاکسازیخوازی لە دەوڵەتی عوسمانیدا، هاوڕای بۆچوونی ئێمەیە لەسەر ئەم بابەتە. پرۆفیسۆر نادیە لە بێرنارد لویسەوە بۆچوونی خۆی گەیاندووە کە هەوڵەکانی ڕۆژئاواییبوون لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا لە سەدەی هەژدەهەمەوە دەستی پێکردووە، کاتێک لێکۆڵینەوەکانی عوسمانی لە سەرەتاوە بە وەسفێکی پوخت بۆ ئەو شارستانییەتە جیاکرانەوە. لە سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا، چاکسازی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا بە هەڵمەتەکانی ڕۆژئاوابوون تایبەتمەند بوو، کە بە گشتی هەوڵێک بوو بۆ نوێنەرایەتیکردن و لاساییکردنی” ڕۆژئاوا و بە بەراوردکردنی ئەو دوو کۆمەڵگایە لەگەڵ پێدانی ئیمتیاز بۆ کۆمەڵگەی ڕۆژئاوا لە هەموو شتێکدا. جەودەت دەنووسێت(هۆکاری دواکەوتنمان بە بە راورد بە ڕۆژئاوا و شکستی زۆرمان لە شەڕەکانی بەڵکان لەگەڵ گەلانێک کە پێش ئێمە کۆلۆنیالیست بوون و ئێمەش بە ڕەعیەت ناومان دەبەین، ئەوەیە کە حوکمڕانەکانمان بەربەستن لە بەردەم گەشەسەندنی حەتمی کۆمەڵگاکان، و بەو پێیەی ئەم فەرمانڕەوایانە گەلان فێری ڕق و کینە دەکەن بەرامبەر بە هەموو شتێکی ڕۆژئاوایی و ئەوەی کە پێویستە ڕقمان لێی بێت لە ڕاستیدا ئێمە لە دواوە بووین و دەبێت سەیری ژنان بکەین بۆ ئەوەی واقیعی خۆمان و ڕکابەرە دۆڕاوەکەمان ببینین).[43]
جهودهت پێش گواستنەوەی باوهڕی خۆی لە ئیسلامەوە بۆ باوەڕی بەهایی، باوەڕی بە بنەمای بەناو “تێکەڵبوون” هەبوو، واتە ئاشتەوایی نێوان بەهاکانی ئیسلام و بەهاکانی ڕۆژئاوایی هاوچەرخ.
وهك له عەبدوڵڵا جەودەت وەرگیراوە دەڵێت ئەگەر گوستاڤ لۆبۆن لە ئیسلامی ڕاستەقینە و ڕاستییەکانی تێبگەیشتبا، ئەوا داوای لە مرۆڤایەتی دەکرد کە وەک بیروباوهڕێك بۆ ڕزگارکردنی گەلان وەریبگرێت .
پێشەکی گۆڤاری ئیجتیهادی ژمارە ٤ کە لە یەکی ئەیلوولی ١٩٠٤ دەستی بە چاپکردن کرد، کە دەیویست سەکۆیەک بۆ ئاڵوگۆڕی بیروڕای دوولایەنە لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا دروست بکات. بۆ چالاککردنی ئەم پڕۆژەیە، نزیک بووەوە لە پرۆژەیەک بەناوی “چاندنی ڕۆشنبیری”، ئەمەش لە فەلسەفەی پۆزەتیڤیستی ئەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە کۆمەڵگا پێش سیستەمی سیاسی سەرەتا پێویستی بە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی هەیە. لە پرۆژەکەیەوە، عەبدوڵڵا جەودەت ویستی “ڕژێمێکی فیکری دوولایەنە دروست بکات! بۆ ئەم مەبەستە”، وەرگێڕانی بۆ نوسینهكانی شکسپیر و شیلەر و بایرۆنی كرد. دوای ئهوهش وەرگێڕانی لە سەعدی شیرازی و مەولانا رۆمی و چوارینهكانی خهیام پێشکەش کرد، کە بووە هۆی توانەوەی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات لەبۆتهكێدا،[44] دوای ئهوه عەبدوڵڵا جهودهت ههوڵی دا گروپێکی ئایینی جیهانی دروست بکات “.[45] کەواتە، لەم قۆناغەدا، وا دیارە جەودەت که باوەڕی بە دیالۆگی شارستانیەتەکان ههیبووه بە ناساندنی ئەدەب و کارە ناوازەکانی هەردوو شارستانیەتەکە بۆ خاڵە هاوبەشەکان.
دوای لهكار لادانی سوڵتان عەبدولحەمید لە ساڵی ١٩٠٨، جەودەت لە چاکسازیدا دەستبەرداری ڕێبازی خۆی دەبێت و ڕوو دەکاتە ڕاگەیاندنی دوژمنایەتی ئاشکرای ئیسلام و ڕەمزەکانی، و وەرگێڕان وەک ئامرازێک بهكاردههێنێت، بۆ گەیاندنی بیرۆکەکانی لەوێدا لە ساڵانی ١٩٠٨-١٩٠٩ لە قاهیرە لەلایەن دامەزراوەکەی (ئیجتیهاد) دوو بەرگی کتێبی مێژووی ئیسلامی ڕۆژهەڵاتناسی هۆڵەندی دوزی کە لە سەرەتادا بە زمانی فەرەنسی چاپ و بڵاوکرایەوە. سەرنج بدەن ئەو کتێبەی کە باسمان کرد بە میتۆدۆلۆژیای ڕۆژهەڵاتناسی دوژمنکارانە نووسراوە. زۆر بابەت هەیە کە موسڵمانان بە ئیستفزازی هەستەکانیان دەزانن. لە نێو ئەو شتانەی لە کتێبەکەدا ئاماژەیان پێکراوە ئەوەیە کە پێغەمبەری ئیسلام محمد (ص) جارجارە دووچاری نهخۆشی له هۆش چوون و پهركهم بووە و بە وەحی بۆ هاوەڵانی ڕوونی دەکاتەوە، وە محمد ههوهسباز بووە، موسڵمانان پارەی فەتحەکانیان هیچی تریان نەداوە جگە لە غەنیمەت، و لە تێگەیشتنی قورئاندا ژن تەنها نیوەی مرۆڤە، و پەردە سنووردارکردنی ئازادییەکانە. ئیسلام بە درێژایی سەردەمە مێژووییەکان هۆکاری دروستکردنی ڕژێمی ستەمکار بووە. سەرنج بدەن ناساندنی وەرگێڕ لە خودی کتێبەکە تەنز ئامێزتر بوو لەسەر ئیسلام و شارستانیەتەکەی.[46] وە عەبدوڵڵا جەودەت لە ئامادەکاری گۆڤاری ئیجتیهاددا سەبارەت بە هەڵوێستی دوژمنکارانە و ڕاشکاوانە دژی ئیسلام ڕادەگەیەنێت، کە بە تێڕوانینی ئەو بۆتە یارمەتی بۆ مرۆڤایەتی و زیندوویی خۆی لەدەستداوە. وە تەنها هیوایەک هەیە کە ئیسلام بەستراوەتەوە بە واقیعی کۆمەڵگاوە کە بریتییە لە ئەنجامدانی شۆڕشێک لە ئیسلامدا و بزووتنەوەیەکی هاوشێوەی بزووتنەوەکەی مارتن لۆثەر.[47]
بەڵام توێژەرێکی تورک دەڵێت، بەهەڵە حوکمدان لەسەر عەبدوڵڵا جەودەت وەک مولحید و دژ بە ئایین، كارێكی دروست نیه، توێژەرەکە دەشڵێت، نوسهرانی ئەکادیمی لەسەر عەبدوڵڵا جەودەت بۆ دوو گروپ پۆلێنبوون: گروپێک کە ئەدەبیاتی عەبدوڵڵا جەودەت لە چوارچێوەی ململانێ لەگەڵ ئیسلامدا وەسفى دەکەن ، گرووپی دووەمیش لەناو ئەدەبیاتی پێکەوەژیان و هاوئاهەنگیدا پۆلێنی دەکەن. وە خاوەن قوتابخانەی نیشتەجێبوونی یەکەم. ئەوان عەبدوڵڵا جهودهت وەک بیرمەندێک هەڵدەسەنگێنن کە بیرۆکەکانی ڕۆژئاوای وەرگرت و هەڵیمژی، هەوڵی بڵاوکردنەوەی ماتریالیزمی بایۆلۆژی و بیری داروینی لە کۆمەڵگەی عوسمانیدا داوە و ئایینی ئیسلامیان وەک بەربەستێک لە بەردەم پێشکەوتنی زانستی و پێشکەوتنی تەکنەلۆژی و هتد دەبینی. سەبارەت بە پەیڕەوانی قوتابخانەی دووەم، ئەوان تایبەتمەندی عەبدوڵڵا جەودەت بە دوژمنایەتی دین و شارستانیەتی ئیسلامی ڕەتدەکەنەوە، هەروەها ستایشی زۆرێک لە نووسینەکانی جەودەت دەکەن کە داوای وەرگرتنی بەها ڕەسەنەکانی ئیسلام دەکەن بۆ ئەوەی ڕۆڵێکی ناوەندی لە عەلمانی و مۆدێرن بگێڕن بهتایبهت پڕۆژەکانیان لە تورکیا. هەر بۆیەش خۆمان بەدوور دەگرین لە پۆلێنکردنی وەک ڕۆژئاوایی ڕەق، یاخود ئهوهی پێی دهڵێن ماتریالیستی ڕەق، یا داروینی کۆمەڵایەتی. بەڵکو ئێمه جەودەت وەک ڕۆشنبیرێکی عوسمانی سەیر دەکەین کە لە کۆمەڵگەی کۆنەپەرستدا گەورە بووە و دەزانێت ئیسلام چەندە دەتوانێت لە هەر هەوڵێکی کۆکردنەوەی کۆمەڵایەتیدا بەهێز بێت. جارێک وتی: (موسڵمانان ناتوانن بەها و بناغەکانی گەشەپێدانی شارستانیەت قبوڵ بکەن، مەگەر لە سەرچاوەیەکی موسڵمانەوە نەهاتبن. بۆیە عەبدوڵڵا جەودەت داوای چاندنی خوێنی لە ئەندامانی کۆمەڵگا ئیسلامییەکان دەکرد بۆ ئەوەی ببێتە پاڵنەرێک بۆ پێشکەوتن و ئێمهش دهبینین ).کە هەڵەیەک لە تێگەیشتن لە بیرۆکەکانی جەودەتدا هەیە و هۆکاری سەرەکیشی خوێندنەوەی هانی ئۆغلویە بۆ نووسینەکانی جەودەت. تا ئەو ڕادەیەی کە نزیکە هەموو ئەو تێزانەی لەسەر عەبدوڵڵا جەودەت نووسراون، وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی وەریدەگرن، پێداچوونەوەمان بە هەموو تێزەکانی سەر جەودەت کردووە و تێگەیشتن کە زۆربەیان لەسەر بنەمای ئارگیومێنتەکانی هانی ئۆغڵو کە لەسەر بنەمای ڕەچاوکردنی ئایدۆلۆژی و سیاسی و خوێندنەوەن کە ئەو بە کەمتری زانیوە و لەسەر میتۆدۆلۆژیای ڕۆژئاوایی هانی ئۆغڵو بۆ نموونە لە لێکۆڵینەوەکانیدا لە ساڵی ١٩٩٧دا دەڵێت:
(ئیسلام وەک ئامرازێک بۆ ولاتانی ئایینی سەیر دەکرێت” و باس لەوە دەکات کە “هەموو ژمارەیەکی گۆڤاری ئیجتیهاد کەیسێکی تێدابوو بۆ تەحەدای ئیسلام و بانگەوازەکە کراوەیە و جەودەت هەوڵی شاردنەوەی نادات” دوژمنێکی ئیسلام و ئایینه!؟ “. هۆکاری ئەم تێگەیشتنە کە هانی ئۆغڵو لە بەرهەمهكهی جەودەت و سهردهمهكهی پێشکەشی کردووە، ئەوەیە کە دووەمیان لەلایەن هەندێک کەسەوە دژه دین و دوژمنی ئیسلام و ئایین وەسف دەکرێت).[48]
. سەرنج بدەن لە سەرەوە باسمان لەوە کرد کە ئەو ژینگە فیکرییەی کە کاریگەری لەسەر هزری جەودەت هەبوو، ئەو ژینگەیە بوو کە لای هاوتەمەنەکانی جەودەت لە کۆلێژی پزیشکی سەربازی لە ئەستەنبوڵ زاڵ بوو، و لە ژێر کاریگەری بیرۆکەکانی ماسۆنییەت و فەلسەفەی ( وضعية )ئەرێنیدا بوو، دواجار ئەو گەنجە کوردەی سەرسام کرد کە لێیەوە هاتبوو كه ئهمرۆ پێی دهگوترێت عەرەبکر- ئەلازغ. بە تایبەتی کاریگەری ئیبراهیم تەمۆ كه تهمهن له خۆی گەورەتر بوو و زیاتر ئاشنای بیرۆکەی ماسۆنی و فەلسەفەی پۆزەتیڤیستی بوو، ههر ئهویش تێڕوانین و فەلسەفەی ژیانی بۆ جهودهت داڕشت.
توێژهرێكی وهكو جەیهان، خاوهنی تێزێکی ئەکادیمی لەسەر مۆدێرنیتە و ئیسلام و عەلمانیەت پێی وایە کە جهودهت ٣٤ بابەتی لەسەر ئیجتیهاد خوێندووەتەوە و تەنیا سەرنجی بانگەوازێکی ئاشکرای تێدا بووە بۆ ئەوەی پرۆسەی مۆدێرنیتە لە تورکیا لەناو ئیسلامدا ڕەگ داکوتێت، ئەو توێژەرە کە پێشتر باسمان کرد پێی وایە دۆخەکە لەگەڵ جەودەت بەردەوام بوو تا ساڵی١٩٢٢، کاتێک دەستی کرد بە داوای وەرگرتنی باوەڕی بەهایی،چونکە ئایینێکە لە ڕێگەیەوە هەوڵدەدات و وەک ئامرازێک بۆ بنبڕکردنی ئیسلام لە ژیانی کۆمەڵگای تورکیا.[49]
. هانی ئۆغڵو دەڵێت پەیامی شەخسی ئەندامان و تیۆریستەکانی بزووتنەوەی ئیتیحاد و تهرهقی گوزارشت لە بێڕێزییەکی ئاشکرا بۆ ئیسلام و بەهاکانی دەکات. ئەحمەد ڕێدا، یەکێک لە داکۆکیکارانی تۆرانیزم لەناو بزوتنهوهكه و سەرۆکی باڵی زۆرینە، دەڵێت قورئان زۆر ئاماژە بە بەهەشت و حۆریهكانی دەکات و ئەمەش دادپەروەرانە نییە لەگەڵ ژنان. بهراورد به بۆچوونهكانی دکتۆر عەبدوڵڵا جەودەت، یەکێک لە تیۆریستە دیارەکانی بزووتنەوەی ئیتیحادو تهرهقی، دواتر لە ئیسلامەوە ڕوودەکاتە ئیلحاد و پاشان باوەڕی بەهایی، کە بە بۆچوونی ئەو زیاتر لە پێشکەوتنخوازانە لە ئیسلامەوە دادەنرێت.[50]
هەروەها پێویستە لێرەدا ئاماژە بەوە بکەین کە گومانی تێدا نییە کە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی ژیانی فیکریدا هەوڵێک هەبووە لە لایەن عەبدوڵڵا جەودەتەوە بۆ دۆزینەوەی ڕەگ و ڕیشە بۆ بەهاکانی نويَطةرى ڕۆژئاوایی لە چوارچێوەی شارستانیەتی ئیسلامیدا و وەرگێڕانی وەرگرتووە وەک ڕێگەیەک بۆ گەیشتن بەو ئامانجە. پێدەچێت شارەزایی لە زمانەکانی فارسی، عەرەبی، ئینگلیزی، فەرەنسی و ئەڵمانیدا ئامرازگەلێکی پێبەخشیبێت کە بۆ ڕیفۆرمخوازانی دیکە کە بانگەشە بۆ ڕۆژئاواییبوون لەبەردەستدا نەبوون. ئەوە ڕاستییەکە کە عەبدوڵڵا جەودەت یەکەم کەس بوو کە وەرگێڕانی تەواوەتی شەش بەرهەمی شکسپیری بۆ سەر زمانی تورکی وةرطيَرِاوة،. نووسەر، ئایلوچ تورهان، باس لهوه دەکات کە هەڵبژاردنی شکسپیر لە وەرگێڕاندا، خواستی جەودەت بۆ گەیاندنی شاکارەکانی ئەدەبی ئینگلیزی نیشان دەدات، جەودەت کولتوری ئینگلیزی بە کولتوورێکی وردبینی و پێشکەوتوو دەزانی كه پێویسته بگاتە کۆمەڵگای عوسمانی. وە ئەم کارە جگە لە هەوڵێک کە مەبەست لێی پەروەردەکردنی کۆمەڵگای عوسمانی لەگەڵ کولتوری ڕۆژئاوا هیچی تر نییە. تێبینی جەودەت پێی وابوو کە ئینگلیزەکان دۆستی بهئهمهكی تورکیان، “و ئەم گەلە خاوەنی کولتوورێکی جوانە، هەرکەسێک لێی بێبەش بێت شایەنی ژیانێکی خۆش نییە، هەروەها سەرسامییەکی زۆری بە شکسپیر هەبوو”. بەقەد گەورەیی دروستکەری (خالق )گەورە دەزانی.” عەبدوڵڵا جەودەت سەرسامییەکی زۆری بە سیستەمی پەروەردەیی ئینگلیزی و ئەمریکی ههبووه و زۆر کتێبی لەم بوارەدا وەرگێڕا. وەرگێڕانی کتێبەکانی وەک générale et technology، 1926]، Terbiye ve Veraset [Education et Héraset] ، سليم العقل [بارون هولباخ][51]
بۆ نموونە شارەزایی جەودەت لە زمانی فارسیدا، ، وای لێکرد دوو کتێب لە فارسییەوە وەربگێڕێتە سەر زمانی تورکی. یەکەمیان مهسنهوی لەلایەن مەولانا جەلالەدین ڕۆمی نوسراوه .
جگە لە شیعرەکانی مەولانا، دوو بەشی دیکەی لەخۆگرتووە: یەکێکیان بەناونیشانی Robāʿiyāt-e azāli کە شیعرەکانی غەزالی لەخۆدەگرێت و ئەوی دیکەیان بەناونیشانی Urfi’de şi’ir ve ‘irfân . کە پێکهاتووە لە شیعری هەڵبژێردراو لە دیوانەوە لە نووسینی سهعدی شیرازی (١٥٥٥-1591). زمانی وەرگێڕان زۆر ڕوون و سەرنجڕاکێشە؛ لهگهڵ حاشیهی ژێرەوە بۆ زیاد كردووه.
وەرگێڕانی دووەمی عەبدوڵڵا جەودەت لە فارسییەوە بۆ تورکی وەرگێڕانی چوارینهكانی عومەر خهیام بە ناوی حهكیم عومەر خهییام باس لە ژیاننامەی و شیعرەکانی دەکات. دەقە ڕەسەنەکانی چوارینهكانی لەگەڵ وەرگێڕانێکی تورکی پێکەوە دراون، پەراوێزیش بۆ ڕوونکردنەوەی شوێنە ناڕوونەکان داناوه هەروەها هەندێک بڕگەی تورکی هاوشێوەی چوارینهكانی خەیام زیاد کردووە، جگە لە پێرستهكهی ئەم وەرگێڕانە بە ڕوونی شارەزایی عەبدوڵڵا جەودەت لە زمانی فارسی و هەروەها لە ئەدەبیاتی تورکیدا نیشان دەدات. بەڵام دواتر ئەم کارە ڕەخنەی زۆری لێ گیرا چونکە بەشێک لە چوارینەکان لە ڕاستیدا هی عومەر خەیام نەبوون.[52] لە ساڵی ١٩١٣ و دوای گەڕانەوەی بۆ ئەستەنبوڵ، عەبدوڵڵا جهودهت وەرگێڕانی “بانوراما للقرون ” الخاص للكاتب ماكس، لە نووسینی گوستاڤ لۆبۆن و فێن-ی ڕوحی لە ساڵی ١٩١٣دا بڵاوکردەوە. جەودەت تەواو سەرسامە بە بیرۆکەکانی سپینۆزا كه یەکێکە لە گرنگترین فەیلەسوفەکان. كه لە ڕێگەی تێڕوانینەکانی بۆ خودا و جیهان و مرۆڤ و مەعریفە بناغەی فەلسەفەیەکی ئەخلاقی بڵاوکردەوە کە سەنتەری کۆنترۆڵکردنی خولیایە کە بەرەو فەزیلەت و بەختەوەری دەبات. هه ڕ وەها بناغەی فیکرێکی سیاسی دیموکراتیکی به هێز و ڕەخنەنەیەکی قووڵیان له پڕوپاگهندهكانی ئینجیل و ئایینی تائیفی دانا. جهودهت لە نێو هەموو فەیلەسوفەکانی سەدەی حەڤدەهەمدا، سپینۆزای بهباشترینیان زانیووه.[53]
کلیچزادە حەکی لە ساڵی ١٩١٢دا لە ژمارەكانی ٥٥ و ٥٧ی گۆڤاری ئەلئیجتیهاددا پارچە نوسراوێکی بە ناوی “خەوتوو، زۆر بهئاگا” نووسیوە و پزیشکەکەش لە گۆڤارەکەدا لە ژێر ناوی (بینین) بڵاویکردووەتەوە، کە تێیدا خواستە خەیاڵیەکانی خۆی بۆ داهاتووی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی باسکردووە. لە خەودا هاتبوو: سوڵتان یەک ژنی هەبوو، حەرەمی هەڵوەشاندەوە، شازادەکانی بنەماڵەی عوسمانیش لە زانکۆکانی ڕۆژئاوادا دەیانخوێندەوە، و فێستیان هەڵوەشاندەوە، و کڵاویان لە شوێنی دانا. وە کە فەرمانبەر و سەرباز و خوێندکار ئەو جلانە لەبەر دەکەن کە لە وڵاتانی عوسمانی دروستکراون. خانمان بە ئارەزووی خۆیان جل و بەرگ دەپۆشن. هەموو هۆسپیسەکان داخران و سەرچاوە داراییەکانی گواسترانەوە. لەبەرکردنی جلوبەرگی نەریتی ئیسلامی لە خەڵک قەدەغە کرابوو، جلوبەرگی ئایینی تایبەتیش تەنها بۆ زانایان دیاریکرابوو. وە کە منداڵەکان بیرۆکەی فێربوونیان لە کتێبەکاندا بەجێهێشتووە و ئێستا دەچنە قوتابخانە و پەیمانگەی مۆدێرن. پارە و نەزر و پێشکەشکردن بە پیرۆزەکان قەدەغەیە و کار بۆ چەقۆکێش و جادووگەرەکان چاودێری دەکرێت و خەڵک سەردانی پزیشک دەکەن. لێژنەیەک پێکهاتووە لە زمانناس و فەیلەسوف بۆ ڕێکخستن و پێداچوونەوە بە زمانی تورکی و فەرهەنگەکەی.[54]
ههوڵهكانی عەبدوڵڵا جهودهت له گۆڕینی ئهلف و بێی عهرهبی بۆ لاتینی :
بە بڕوای ههندێ له ڕۆشنبیران باسەکانی ئەلفوبێ بە ئیلهام وەرگرتن لە بیرۆکەی فهیلهسوفهكانی ڕۆژئاوا و بەتایبەتی بیرمهندێكی وهك (ڤۆڵن)ی دەست پێدەکات و بە بڕوای هەندێک کاریگەری لەسەر ئەم بابەتە مێژووەکەی بۆ سهردهمی سوڵتان سهلیمی سێیهم دەگەڕێتەوە. ههندێ له مێژوونووسان ڕایان وایه کە یەکەم کەس جەختی لەسەر ناتەواوی پیتی عەرەبی لە نووسینی تورکیدا کردووەتەوە، کاتب چەلەبی بووە کە لە سەدەی ١٦دا ژیاوە. [55]بەڵام ئه وانەی بەدوای هۆکارەکانی دواکەوتوویی نەزانیدا و هۆکارەکانی نەزانی له ئەلفوبێدا دەگەڕان دیسانەوه ڕۆشنبیرانی ماوةى تةنزيمات بوون و یەکەم بیرۆکه لەسەڕ ئەم بابهته لەلایهن ئهحمهد جەودهت پاشا خراوهتهڕوو. بههاوبهشی لهگەڵ فوئاد پاشا ئامادەیان کردبوو، ئهحمهد جهودهت نووسیویەتی چارەسەرێک پێویستە بۆ ئاماژەدان بەو دەنگانەی کە بە زمانی تورکین بەڵام بە پیتی عەرەبی نیشان نادرێن، ناوبراو کە لە ماوهی تەنزیمەتدا خزمەتێکی گەورەی كردووة ، بهڵام خوێندەواری ئەلفوبێی عەرەبی تا ڕادەیەکی زۆر لهسهر دهستی مونیف پاشا دا هاتۆته كایهوه کە ئاماژەی بەوەدا کە پێویستە چاکسازی لە نووسیندا بکرێت لە پێناو باشترکردنی پەروەردە. هاوكات بانگێشهی ئەوەی دەکرد كه ئهلف و بێی عهرهبی ڕێگره و بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەزانی.
سهرهتاكانی گۆڕینی ئهلف و بێی عهرهبی بۆ لاتینی مێژوویهكی دوور درێژی نیه، بهڵكو بۆ كۆتاییهكانی تهمهنی دهوڵهتی عوسمانی دهگهڕێتهوه، سێ كهسایهتی ڕۆڵیان گێرا لهم گۆڕانكاریه، عهبدوڵڵا جهودهت، حوسێن جاهیت و جەلال نوری .
لە کۆتاییدا، بە پشتبەستن بەم بیرۆکەی بە ڕۆژئاوابوون، عەبدوڵڵا جەودەت یەکێکە لەو پێشەنگانەی داوای گۆڕینی پیتە عەرەبییەکان دەکات بە پیتی لاتینی و ئەمەش بەشێک بوو لە پلانێک بۆ شێواندن یان دابڕینی ڕابردووی ئیسلامی و ژیاری عوسمانیهكان. کۆمەڵێک لە ڕۆشنبیران و ڕۆژهەڵاتناسان و زمانزانان ئەم هەوڵەیان بۆ جێبەجێکردنی بەکارهێنا. جەودەت تا دوا ڕۆژانی ژیانی بەردەوام بوو لە نووسین بە پیتە عەرەبیە عوسمانییەکان .
جەودەت پێی وابوو کە مۆدێرنیزم بە چوارچێوە ڕۆژئاوایییەکەیەوە، بەبێ گۆڕانکاری لە ئەلفوبێی تورکیدا سەرکەوتوو نابێت . وازهێنان لە ئەلفوبێی عەرەبی و هێنانەکایەی ئەلفوبێی لاتینی بۆ جەودەت یەکێکە لە پێداویستییەکانی گەشەپێدان و پەروەردەی زمان، کە تەنها لە ڕێگەی وەرگرتنی ئەلفوبێی لاتینیەوە بەدەست دێت . لەم قۆناغەدا ئەوانەی پێشنیاری وەرگرتنی ئەلفوبێی لاتینییان کردووە لە پێشەنگ بوون .
ئهگهر سهرنج له نووسینەکانی عەبدوڵڵا جهودهت بدهی له ههندێ قۆناخ به شێوهی ناڕاستهوخۆ ئاماژهی به گۆڕینی ڕێنووسی عهرهبی كردووه بۆ لاتینی. وهك دهردهكهوێت یهكهم بیرۆكهی خۆی له ژماره ١١ ساڵی ١٩٠٦ گۆڤاری ئیجتیهاد دهربڕیووه لهو چوارچێوهیهدا ئاماژهی بهوه كردووه كه چۆن ژاپۆنیهكان ئهلفوبێی ستوونی خۆیان دهگۆڕن.
عەبدوڵڵا جهودهت دوای ئهو له گۆڤاری ڕۆژی كورد له ژمارهی یهكهمی ساڵی ١٩١٣ له نوسنێكی تر لە وتارەکەیدا بەناونیشانی “ناونیشانێک”، کە بڵاوکرایەوە، باسی لەوە کرد کە وازهێنان لە ئەلفوبێی عەرەبی پێویستە بۆ گەشەپێدانی کولتووری. ئۆباڵی دواكهتووی كورد به ناڕاستهوخۆ بۆ بهكارهێنانی ڕێنووسی ئهلف و بێی عهرهبی دهگێڕێتهوه، هاوكات پێشنیاری ئهوه دهكا كه: بۆ ئهوهی نهوهكانی داهاتوو منداڵهكانمان ئاسۆیان ڕوونتر بێت له پاڵ نههێشتنی نهخوێندهواری لهناو كورد بۆ سهدا چل، هاوكات پێشنیاری گۆڕینی پیتهكانی عهرهبی دهخاته بهرباس و بێ ئهوهی ئاماژه به جێگرهوهكهی بكات، كه وهك خۆی ئاماژهی بۆ دهكات ئهوه كاری له ههره پێشنەیهتی .[56]
جهودهت لهسهرهتادا بیرۆكهكانی له بارهی گۆڕینی ئهلف و بێی عهرهبی كهمێك شهرمنانه دةخاتةرِوو له ژماره ٥٦ ساڵی ١٩١١ له گۆڤاری ئیجتیهاد كه خۆی سهرنووسهری بوو بابهتێكی بڵاوكردهوه بهناوی “Mukadderat-ı Tarihiye Karilerine” لهوێ باس له پێویستی گۆڕینی پیتهكان دهكا تا ئهو ڕادهی لای وایه كه پێویسته لهسهرهتادا گۆڕانكاری له یاساكانیش بكرێت، بهڵام له كۆتاییهكانی تهمهنی دهوڵهتی عوسمانی و سهرهتای دامهزراندنی كۆماری توركیا به ئاشكرا باس له پێویستی گۆڕینی دهكا، دهڵێت: “…پیتە عەرەبییەکان ڕێگریان لە گەشەکردنی زمانی تورکی کرد: لە ڕاستیدا میتافیزیکی عەرەبیش ڕێگری لە گەشەکردنی زمانی تورکی کردبوو. تورک دەبێت لە پیتە عەرەبییەکان و ڕۆحانییەتی سەروەری عەرەب ڕزگاری بێت بۆ ئەوەی سەربەخۆیی خۆی بەدەستبهێنێت و بچێتە ناو میلی خێزانی ئەوڕوپیەوە و ببێتە ئەندامێکی سەربەخۆی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی…” [57]هەروەها بە بڕوای جەودەت، ئەلفوبێی لاتینی ئەلفوبێی نەتەوەیی تورکەکانە. جهودهت لە ڕوونکردنەوەی بۆچوونەکانی لەسەر ئەلفوبێی لاتینی،جارێکی دیکە بۆچوونی خۆی دەربڕی و گوتی “پیتە عەرەبییەکان ڕێگر بوون لە پەرەسەندنی زمانی تورکی”. لە درێژەی بابەتەکەدا جەختی لەوە کردەوە کە ساڵانێکە هەوڵی ڕوونکردنەوەی ئەم بابەتە دەدات: “پانزە ساڵ لەمەوبەر وتم تا پیتهكان فڕێ نەدرێن، ڕێگای ڕاستەقینەی ڕزگاربوون بۆ تورکەکان ناکرێتەوە”. جارێکی دیکە دەریخست کە ساڵانێکە بانگەشە بۆ پێویستی پیتی لاتینی دەکات. پێشنیاری جهودهت بۆ وەرگرتنی ئەلفوبێی لاتینی لەبری ئەلفوبێی عەرەبی هۆکارەکانی زۆرن. بە وتەی ناوبراو یەکێک لە هۆکارە گرنگەکان پێویستی بەرزکردنەوەی ئاستی خوێندەواری خەڵکە. بە بڕوای عەبدوڵڵا جەودەت، پیتە عەرەبییەکان ڕێزمانین.کێشەی زۆر دروست دەکات. بەم مانایەی پیتە لاتینییەکان لە پیتە عەرەبییەکان بێ کێشە ترن. جگە لەوەش بە بڕوای ئەو ئەلفوبێی لاتینی ئاسانتر و گونجاوترە بۆ زمانی تورکی. بیرۆکەی بنەمای بەرگریکردنی جهودهت لەمانە باشترین ڕێگا بۆ ئەوەی بتوانێت هەموو ئەو گۆڕانکاریانە بەدیبهێنێت کە دەیەوێت بیکات بۆ ئەوەی بە ڕۆژئاوایی بێت، ئەوەیە کە هەموو ئەندامانی کۆمەڵگا بە ئاسانترین شێوە بیرۆکەکانی ڕۆژئاوا بخوێننەوە. ئەم دۆخە بە پلەی یەکەم بۆ مۆدێرنیزاسیۆنی جیهانی عەقڵە. ئەوە نیشان دەدات کە ئەو بۆی دەرکەوتووە کە پێویستی بە گۆڕانکاری هەیە. بە بۆچوونی لایەنگرانی ڕۆژئاواییبوون بەتایبەت عەبدوڵڵا جەودەت، ئەلفوبێی عەرەبی پێشکەوتنی زمان و نووسینی ئێمەی خاوکردەوە. چارەسەر ئەوە بوو دەستبەجێ واز لە ئەلفوبێی عەرەبی بهێنرێت. بڕوای وابوو زۆر گرنگه دەست بکرێت بە بەکارهێنانی ئەو ئەلفوبێیە لاتینییەی کە ڕۆژئاواییەکان بەکاریان دەهێنا بەبێ ئەوەی کاتێکی زیاتر بەفیڕۆ بدەن.
جەودەت دەڵێت هەرچەندە چل و سێ ساڵە سەرقاڵی نووسین و خوێندنهوهیە، بەڵام هێشتا ههندێ وشە هەن کە ناتوانێت بیخوێنێتەوە و هۆکاری ئەمەش ئەلفوبێی عەرەبییە.
بهڵام ئهو ڕووبهڕووی ههندێ له ڕهخنه بوویهوه ئەو ڕەخنانەی کە لە دژی ئەم بۆچوونانەی جهودهت دەخرێنەڕوو، ئەوەیە کە ئەگەر پیتە لاتینیەکان بەکاربهێنرێن، ئەو بەرهەمانەی کە چەندین سەدە خراونەتە ڕوو، ناتوانرێت بخوێنرێتەوە. هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ئهوه ڕوونكرایهوه کە بەرهەمی شارستانیەتی ئێمە بەفیڕۆ دەچێت ئەگەر ئەلفوبێ بگۆڕدرێت. بهبڕوای جهودهت بۆ ئەم ڕەخنەیە سادەیە. بڕوای وا بوو كه زۆر کەم لە بەرهەمە کۆنەکان بەنرخن و دووبارە چاپکردنەوەی ئەو بەرهەمانە بە پیتی لاتینی کارێکی قورس نییە. وتیشی، باشترە بەرهەمی بێ بەها نەخوێنرێتەوە. دواجار دهبێت ئهوهشمان له بیر نهچێت كه ئەلفوبێی لاتینی کە بۆ یەکەمجار لەلایەن عەبدوڵڵا جهودهتهوه لە ساڵی ١٩٠٦ له سهڵتهنهتی عوسمانی زیندووكرایهوه، دوای ٢٢ ساڵ، لە ٩ی ئابی ١٩٢٨، لەلایەن سەرۆکی ئەو سەردەمە، مستەفا کەمالەوە دەگۆڕدرێت بۆ ئەلفوبێی لاتینی؛ لە ١ی تشرینی دووەمی ١٩٢٨ بە شێوەی یاسایی بە “یاسای قبوڵکردن و بەکارهێنانی پیتە نوێیەکانی تورکی” بە ژمارە ١٣٥٣ پەسەند کرا.
عهبدوڵڵا جهوت زۆر خۆشحاڵ بوو بهو كارهی موستهفا كهمال لە وتارێکدا كه له ڕۆژنامهی ئهكشام بهناونیشانی (ئایا پیته لاتینیهكان قبوڵ بكهم یان نا ) کە وەڵامی پرسیارنامەکەی بەناونیشانی داوەتەوە، لێرەشدا دەربڕینێکی هاوشێوەی بەکارهێناوە، و بانگەشەی ئەوەی کردووە کە پانزە ساڵ لەمەوبەر بە تایبەتی بۆ مەبەستی پشتگیریکردنی پیتە عەرەبییەکان بەکاری هێناوە، بۆیە ڕێگەی ڕاستەقینەی ڕزگاربوون وازهێنان بووە لە پیتە عەرەبییەکان.
عەبدوڵڵا جەودەت، کە پێی وایە پیتە لاتینیەکان بە هۆی ئاسانکارییەوە لە خوێندنەوە و نووسیندا ڕێژەی خوێندەواری زۆر زیاد دەکات، کە دوای وەرگرتنی ئەلفوبێی لاتینی نووسیویەتی، دەڵێت: نەتەوەیەک دەبێت فێری خوێندنەوە بێت، خۆشی بخوێنێتەوە و ئەوەی فێری بووە لە ژیاندا جێبەجێی بکات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە پێویستە خۆشەویستی خوێندنەوە لە ڕۆحی میللەتدا بچێنرێت. [58]پەسەندکردنی ڕێنووسی لاتینی بەو مانایە بوو کە ئاسانکاری بۆ ئیرادەی نەخوێندەواران دەکرد بۆ فێربوونی خوێندنەوە و نووسین تا ڕادەیەک.[59]
جهودهت له شوێنێكی تردا دهڵێت: چاپکردن بە پیتی تورکی کارێکی ئهستهم نییە. کتێبەکانمان کە شایەنی پاراستنیانن، زۆر سنووردارن. لە سایەی قبوڵکردنی پیته نوێیەکان، ئیتر کەسانێک نامێنن کە بتوانن لە کاتی خۆیدا ئەم کتێبە بێسوود و زۆرجار زیانبەخشانە بخوێننەوە. ئەمەش قازانجێکی گەورە دەبێت بۆ ڕەگەزەکەمان. من بە تەواوەتی دڵنیام دوای شەش مانگ لە دەرکردنی ئەم بڕیارە لەلایەن حکومەتەوە، خوێنەرانی ڕۆژنامە و کتێب دوو ئەوەندەی ئێستا دەبن”، عەبدوڵڵا جەودەت کارەکانی ڕابردووی نەتەوەیەکی بە زیانبەخش وەسف کرد.
عەبدوڵڵا جەودەت دووپاتی کردەوە کە پێویستە ئەم کارە بکرێت، بۆچوونی خۆی لەسەر ئەم بابەتە بەم ووتانهی خوارەوە کورتکردەوە: “باوەڕێکی زۆر کۆن و ڕەگداکوتاوی ئێمەیە: ئێمە ناتوانین بە پیتی عەرەبی بژین. ئێمە پابەندین بە وەرگرتنی پیتە لاتینیەکان لەگەڵ هەندێک زیادکردن و دەستکاریکردن و ئەمەش بە دڵنیاییەوە دەکرێت. ڕەنگە ژیانمان بەس نەبێت بۆ ئەوەی ئەم کارە بکرێت؛[60]
هیچ ناکۆکییەک نییە کە زمانی هەر نەتەوەیەک بەرهەمی کەسایەتییەکەیەتی، کە گوزارشت لە دیارترین تایبەتمەندی و تایبەتمەندییەکانی ناسنامەی خۆی دەکات لە نێوان گەلاندا. بۆیە هەر هەوڵێک بۆ سڕینەوەی تایبەتمەندییەکانی هەر زمانێک بە بڵاوکردنەوەی شێوەزارە ئاخاوتنییەکانی یان گۆڕینی وێنەکێشانی پیتەکانی بە وێنەکێشانی زمانەکانی دیکە، بەبێ گوێدانە پاڵنەرێک کە لە پشتەوەیە، نکۆڵیکردنە لە ناسنامە و میراتی میللەت، پارچەپارچەبوونی ئەو نەتەوەیە پێکهاتەکان، دروستکردنی ناتەبایی و ئاژاوە لە نێوان ڕیزەکانی گەلەکەیدا، و پچڕانی پەیوەندییان بە ڕابردوو و مێژووی خۆیانەوە. وە لەبەر ئەوەی ( دۆڕاو حەزی لە لاسایی کردنی باڵادەستە)، وەک ئیبن خلدون دەڵێت، زانای موسڵمان، بانگەوازی گۆڕینی پیتی عەرەبی بە پیتێکی لاتینی دەکات، (تەنانەت بە زمانی عەرەبیش) ) ڕۆژانی زاڵبوونی کۆلۆنیالیزمی ئەوروپی ( باڵادەست) بەسەر تواناکانی گەلانی موسڵماندا، سەپاندنی وشەسازی کەسایەتی خۆی بەسەریدا و دوورخستنەوەی لە زمانەکەی، چونکە یەکێکە لە توخمە گرنگەکانی یەکگرتوویی، سەریهەڵدا. سەرنج بدەن زمانی عەرەبی و ئەلفوبێی لە دۆخی ئێستایدا زمانی عەرەب نییە، بەڵکو زمانی شارستانییەتە کە زانایانی موسڵمان پەرەی پێداوە و زؤربةشيان لة نةتةوةى عةرةبيش نةبوون،. وە کە زۆرێک لە زمانە غەیرە عەرەبییەکان بوون و زۆربەیان ئێستاش هەن، ئەلفوبێی عەرەبی بەکاردەهێنن بۆ کێشانی پیتەکانیان، وەک: (فارسی، تەتار، ئوردو، تورکی عوسمانی، کشمیری، پشتۆی، تاجیک، کۆمۆری، بەربەری، کوردی، مالای، بەلوچی، پەنجابی، سندی کازاخی، قیرغیز، ئازەری … و ئەوانی تر .
عەبدوڵڵا جەودەت لەسەر بنەمای باوەڕی داروینی و ماتریالیزمی بایۆلۆجی و باوەڕی بە باڵادەستی ڕەگەزی سپی پێست بەسەر ڕەگەزەکانی تردا پێشنیاری بۆ حکومەتی تورکیا کرد کە کرێکارانی ئەڵمانی و ئیتاڵیا بهێنن بۆ ئەوەی لە ئەنادۆڵ بژین بۆ ئەوەی خوێنی باڵا و نەوە بەرزەکانیان تێکەڵ ببن لەگەڵ نەوەکانی تورکیا. جەودەت دەگەڕێنرێتەوە بۆ ئەو وتەیەی لەم بارەیەوە:
” … خۆپارێزییەکی ئەرێنی تر خوێنە لە خوێنماندا . زیادکردنی خوێنی نوێیە . دەبێت سیستەمێکی ڕۆیشتنی کۆچبەران بۆ تورکیا دابمەزرێت. من ئەم سیستەمە بەکاردەهێنم.” من دەپشکنم. ئەنجامەکەی پێشکەشی بەشی تەندروستی و چاودێری کۆمەڵایەتی دەکەم. ئەمەش سەرەکییەکە . وڵاتانێک هەن کە هێڵەکانیان زۆر زیاد کردووە، وەک ئیتاڵیا و ئەڵمانیا، بەهۆی خەڵکە پێشکەوتووەکانیانەوە . ئێمە زەوییەک بهوان دهبهخشین کە کەوتۆتە ژێر تورککردنەوە. ئەو پیاوانەی کە پێگەی کۆمەڵایەتی خۆیان دەگۆڕن بە شووکردن بە تورکێک وە دامەزراندنی خزمایەتی و پەیوەندی هاوبەش، ئەمە کاریگەری لەسەر ڕەگەزی تورک دەبێت . مەرجێکی تر ئەوەیە ئەم یەکە بێتە ئەنادۆڵ و خوێنی خۆیان بخەنە ناو خوێنی ئێمەوە . هەرچەندە جەودەت ڕەتیکردەوە شتێکی لەو جۆرە لەلایەن ئەوەوە گوترابێت [62]، بەڵام ڕۆژنامەکانی تورکیا یەکدەنگ بوون لە هێرشکردنە سەری و بە ناپاك و شێواوی فیکرییان زانی، و بە شایستەییەوە نازناوی ” دوژمنی ئیسلام “ی بەدەستهێنا بێبەشکردنی لە هەر کارێکی باڵای حکومەت کە جەودەت خەونی پێیەوە دەبینی لە سەردەمی فیدرالیستەکان و سەردەمی کۆمارییەکان[63]
لە بەشی دووەمی لێکۆڵینەوەکەدا باس لە هەڵوێستە دژبەیەکەکانی عەبدوڵڵا جەودەت لە سوڵتان عەبدولحەمیدەوە دەکەین لە نێوان ئۆپۆزسیۆن و دواتر لە جنێڤەوە دژ بە فیدرالیستەکان لەگەڵیدا کار دەکەین، دواتر باس لە پەیوەندییەکەی لەگەڵ ماسۆنییەت و بزووتنەوەی زایۆنی و… بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد، و چۆن لە کۆتاییدا بوو بە دیدگایەک بۆ کەمالیزم و پارتی گەلی كۆماری کاتی هەوڵی قڕکردنی خەڵکی کوردستان و بنیاتنانی دیکتاتۆریەتی پارتی پێشەنگ لە تورکیا.
پوختەی توێژینەوە
عەبدوڵڵا جەودەت نووسەرێکی ئینسایکلۆپیدی و وەرگێڕ و شاعیر و چالاکوانی سیاسییە کە ژیانی ئەدەبی بە نووسینی شیعر بۆ ستایشی پێغەمبەر محمد (د.خ) دەستی پێکردووە، لە ڕووی فیکرییەوە هەوڵی دۆزینەوەی ماهوهیهكی بهكگهیشتنی لە نێوان ئیسلام و زانستە ڕۆژئاواییەکانی داوه، پاشان جووڵەی کردووە بۆ ناوەندی ڕووبەڕووبوونەوە و دوژمنایەتی لەگەڵ هەموو بەها ئاینییەکان و بوو بە یەکێک لەوانەی کە قبوڵکردنی ڕەهای بەها شارستانییەکانی ڕۆژئاوایان هەبووه. دواتر گەڕایەوە بۆ وەرگرتنی ڕۆحانیەت، بەڵام باوەڕی بەهایی بە باشترین بەرجەستەکردنی بەها مرۆییە مۆدێرنەکان دەزانی کە بەها هاوچەرخ و ڕۆحییەکان تێکەڵ بكرێت. لە ڕووی سیاسییەوە سەرەتا بیرۆکەی دەوڵەتی عوسمانیی عەلمانی وەرگرت، دواتر وازی لە عوسمانیزم هێنا و بە بیرۆکەیەکی ئیمپریالیزمی زانی و بیرۆکەی دەوڵەتی نەتەوەی تورکی وەرگرت، بە مەرجێک دەستوری بێت و فرەیی نەتەوەیی قبوڵ بکات .
هزری عەبدوڵڵا جەودەت تەنیا لە چوارچێوەی ئەو شارستانییەدا نهمایهوه كه تێدەگەین كهله نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەهەم و نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا كه سهریدا زاڵ بوو، و بە تایبەتیش قۆناغی سەرهەڵدانی کۆمەڵەی پەروەردە و بەرەوپێش بردن. كۆمهڵهی ئیتیحاد و تهرهقی لەسەر بنەمای ماتریالیستی و زانستی و داروینی دامەزرابوو، تیۆریستێکی گرنگی دیکەی ناو یەکێتییەکان، زیا کوك ئهلب، لایەنگری لاساییکردنەوەی فەیلەسوفی جوولەکە دۆر کیهیم بوو لە کۆمەڵناسیدا. توێژەران، موسڵمان و غەیرە موسڵمان، هاوڕان لەسەر ئەوەی کە دروشمەکانی (برایەتی و یەکسانی و ئازادی )کە لەلایەن كۆمهڵهی ئیتیحاد و تهرهقی بەرزکراونەتەوە، بە شێوەیەکی سەرەکی لە دروشمەکانی بزووتنەوەی شۆڕشی فهرهنسی بوون، کە پەیوەندییان بە ئۆرگانییە نزیکەکانەوە هەبووە , و كه عەبدوڵڵا جەودەت کاریگەرترین تیۆریستی ئەم کۆمەڵەیە بوو .
[1] سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم سوڵتانی سی و چوارەمینی دەوڵەتی عوسمانییە، لە تەمەنی سی و چوار ساڵی چووە سەر عەرشی دەوڵەت، لە١٨٤٢ ( لەدایک بووە.
لە ١٨ شەعبانی ١٢٩٣ک- ٧ی سێپتێمبەری ١٨٧٦ز سوڵتان عەبدولحەمید فەرمانڕەوایی گرتە دەست. لە ساڵی ١٩٠٩ز دوورخرایەوە و لابرا لە پایەکەی، محەمەد ڕەشادی برای خرایە جێگەی. سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لە مەنفا کۆچی دوایی کرد لە ١٠ی شوباتی ساڵی ١٩١٨ز.
د.محمد حرب :السطان عبدالحميد الثاني اخر السلاطين العثمانيين الكبار( بدون سنة ) ص٢٥-٢٨
[3] Hanioğlu، 1981: 5
[4] رۆهات ئالاکۆم، كوردهكانی ئیستهمبۆڵی كۆن، و ئهحمهد تاقانه، ٢٠٠٥، ههولێر، ل ١٠٤
[5] Süssheim, ‘Djewdet’, p. 57
[6] ئەم ڕێکخراوە ڕۆڵێکی سەرەکی لە مێژووی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا هەبوو لە ماوەی ١٨٨٩ تا ١٩١٨. هةر يةكة لە ئیبراهیم تەمۆ ئەلبانی، ئیسحاق سکۆتی، عەبدوڵڵا جەودەت، محمد ڕەشید ئەلچەرکەسی( لة دامةزريَنةرى رِيَكخراوةكةن). سەبارەت بە ئیبراهیم تەمۆ (١٨٦٥-١٩٣٩) ئەو بنیاتەری سەرەکییە و لە هەندێک سەرچاوەدا بەنازناوی ئادەم كاری كردووه، بهڕای ههندێ توێژهر تهمۆ عەقڵی ڕێکخستن و ئاراستهكردنی کۆمەڵەکە بوو. کاتێک کارە نهێنییەکەی ئاشکرا بوو، ڕای كرد بۆ ڕۆمانیا و یەکێک بوو لە زۆرترین ئهوكهسانهی ههوڵی داوه بۆ کردنەوەی لقەکانی ئیتیحاد و تهرهقی. ئيبراهيم تهمۆ لەگەڵ شازادە سەباغ الدین سەرۆکایەتی هێڵی لیبڕاڵی ناو پارتهكه دهكهن کە داوای لامەرکەزی و داننان بە مافەکانی گەلانی چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانی دەکرد. ساڵی ١٩١١ بوو بە سەرۆکی پارتی دیموکراتی عوسمانی. کۆمەڵەی کاربۆناری ماسۆنی کە من پەیوەندیم پێوە کردبوو، ئەو قەناعەتەیان لە ناویدا دروست کردبوو کە کارێکی هاوشێوە لەناو ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا ئەنجام بدان. سەبارەت بە ئیسحاق سکۆتی (١٨٦٨-١٩٠٢)، لە ساڵی ١٨٦٨ لە بنەماڵەیەکی کوردی ئامەد لەدایک بووە و دوای تەواوکردنی خوێندن لە شاری ڕۆدس کار دەکات و لەوێ دوورخراوەتەوە و دواتر وەک پزیشک لە باڵیۆزخانەی عوسمانی لە ڕۆما خزمەتی کردووە، لە ساڵی ١٨٩٥چووە بۆ پاریس، لەوێ پەیوەندی لەگەڵ گەنجە کۆچبەرە تورکەکان کرد. لە ساڵی ١٨٩٧ لەگەڵ کەسانی دیکە ڕۆژنامەی دژە حکوومەتی عوسمانلی(ot̲h̲mānli)یان دامەزراند، کە لە جنێڤ دەردەچوو. لە ساڵی ١٨٩٩، لە ژێر کۆکردنەوەدا
.(https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ishak-sukuti-SIM_3620?lang=en
محەممەد محمد ڕەشید ئەلشەرکەسی، ڕەشید لە 8ی شوباتی ساڵی 1873 لە بنەماڵەیەکی چەرکەسی لەدایک بووە. بەهۆی زیادبوونی گۆشەگیریی ڕووسیا، لە ساڵی ١٨٧٤ لەگەڵ خێزانەکەی بەرەو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بەڕێکەوت.
لە قوتابخانەی پزیشکی سەربازی ئیمپریالی لە دەرساداتی پایتەخت خوێندوویەتی و یەکێک بووە لە دامەزرێنەرانی کۆمیتەی یەکێتی و پێشکەوتن (CUP). لە ساڵی ١٨٩٤دا ڕێشید وەک یاریدەدەری پرۆفیسۆری ئەڵمانی دورینگ پاشا لە نەخۆشخانەی حەیدەر پاشا دامەزرا. کاتێک پۆلیس پەیوەندییەکانی لەگەڵ CUP لە ساڵی ١٨٩٧ دۆزیەوە، دوورخرایەوە بۆ لیبیا. لەوێ وەک پزیشک لە تەرابلوس تا ساڵی ١٩٠٨ کاری کردووە، کاتێک گەڕایەوە بۆ قوستەنتینیە (ئەستەنبوڵی ئەمڕۆ) و بەرزبووەوە بۆ پلەی مەیجر، بۆ ماوەی چەند مانگێک وەک پزیشکی سەربازی کاری کردووە بەڵام ساڵی دواتر لە مانگی ئابدا دەستی لە پۆستەکەی لە سوپای عوسمانی کێشاوەتەوە 1920، 1909. پاشان لە 9ی ئیدارەی دەوڵەتدا کارێکی کردووە، تشرینی یەکەمی 1909 وەک قایمەقام گواسترایەوە بۆ کوسا و لە شوباتی 1910 پلەی بەرزکرایەوە بۆ پارێزگاری حەمزە لە تەرابلوس، لەوێ تا لە مانگی حوزەیرانی ساڵی 1911 لە کارەکەی دوورخرایەوە .کاریگەرییەکەی لە تەرابلوسەوە وەک موتەسەریف بردییە کۆزان و لازستان و کاریزی پێش ئەوەی لە 13ی ئابی 1914 ناوی لێ بنرێت ڤالی دیاربەکر.
Yüksel Çelik, “İshak Sükûtî”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul 1999, I, 658-659. Yüksel Çelik, “İshak Sükûtî”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul 1999, I, 658-659; Abdullah Cevdet to Ishak Sukuti, March 24, 1899,) Arkivi Qendror Shteteror—Tirana ( AQSh, ) 19/106/
[7] Hanioglu , Young Turk in opposition , p.207
نامیلکەی دکتۆر عەبدوڵڵا جەودەت ” سنووری دیسپلین” کە لە کتێبخانەی زانکۆی تۆرینتۆ – کەنەدا بینیومانە وێستگە گرنگەکانی ژیانی نیشانمان دەدات و زانراوه نامیلکەی ناوبراو لە ساڵی 1903 لە پاریس چاپکراوە[8]
[9]نازم پۆلات
لە نێوان ئەیلوولی ١٩٠٤ و کانوونی دووەمی ١٩٣٢، بە گشتی ٣٥٨ ژمارە بڵاوکراونەتەوە (ژمارە ١-٩، جنێڤ ١٩٠٤-١٩٠٥ فەرەنسی-تورکی؛ ژمارە ١٠-٢٣، قاهیرە ١٩٠٦-١٩٠٨؛ ژمارە ٢٤-٣٥٨، ئەستەنبوڵ ١٩١١-١٩٣٢ ). گۆڤارەکە کە سەرەتا مانگانە دەردەچوو، لە ژمارەی بیست و چوارەوە پانزە ڕۆژ و دوای ژمارەی پەنجا هەفتانە دەردەچوو. 101-139. لە نێوان ژمارەکانی ١٤٠-١٧٥، بەزۆری هەفتەی جارێک. لە مانگێکدا لە نێوان ژمارەکان، 176-265. دوو هەفتە جارێک لە نێوان ژمارەکاندا بڵاو دەکرایەوە، پاشان هەفتانە و پانزە ڕۆژ بە ماوەی جیاواز بڵاو دەکرایەوە. https://islamansiklopedisi.org.tr/ictihad–dergi
[10] مالمیسانژ ، القومیه الكردیه ، ترجمه شكور مصگفی ، اراس اربیل 2000 ، ل 14
[11] ABDULLAH CEVDET “Son devir fikir ve siyaset adamı, Jön Türk hareketini başlatanlardan biri. “- TDV İslâm Ansiklopedisi . retrieved 2022-07-02 . https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullah-cevdet
[12] Sinan Meydan , Atatürk ile Allah Arasında , İnkılap Kitabevi – Atatürk Kitaplığı Dizisi
İlk Baskı Yılı 2009. S. 145-47
[13] (Hanioğlu، 1981، p. 15 dn: 47)
[14] Mustafa Turğut “ABDULLAH CEVDET: HIS NAUSEA AND VOYAGE …”https://www.academia.edu › en › 4546182 › ABDULLAH_CEVDET_HIS_ …
[15] G. lewis , Abdullah Cevdet,
[16] Yunus Emre Tansu ,Osmanlı İmparatorluğu’nda Batıcı Düşünce Çerçevesinde Dr. Abdullah Cevdet Ve İctihad Dergisi , Tarih ve Gelecek Dergisi, Nisan 2018, Cilt 4, Sayı 1
[17] R Bürüngüz, R. (2005) Abdullah Cevdet and the Gerpçılık Movement, Unpublished MA thesis. 2005: 22-23 و نقلا عن Mustafa Turğut “ABDULLAH CEVDET: HIS NAUSEA AND VOYAGE BETWEEN TWO HORIZONS”
https://www.academia.edu/4546182/ABDULLAH_CEVDET_HIS_NAUSEA_AND_VOYAGE_BETWEEN_TWO_HORIZONS
[18] Tanzimattan Cumhuriyete Turkiye Ansiklopedisi, (Encyclopedia of Turkey from the Tanzimat Period to the Republican Period), v. 2, p. 368.
[19] لە ئەفسانەی یۆنانیدا پرۆمیتیۆس تایتانی ئاگرە و ئۆڵۆمپییە. پرۆمیتیۆس بەناوبانگە بە سەرپێچیکردنی خوداوەندەکان بە دزینی ئاگر لێیان و بەخشینی بە مرۆڤایەتی لە شێوەی تەکنەلۆژیا و مەعریفە و شارستانیەت بە گشتی. لە هەندێک وەشانی ئەفسانەدا، هەروەها شانازیی بە دروستکردنی مرۆڤایەتی لە گڵەوە دەکرێت. پرۆمیتیۆس بە زیرەکی و پاڵەوان بوون بۆ مرۆڤایەتی ناسراوە، هەروەها بە گشتی وەک نووسەری هونەر و زانستە مرۆییەکان سەیر دەکرێت
( انظر: Whitehouse, David (January 21, 2003). “‘Oldest star chart’ found”. BBC. Retrieved 2022-09-25.)
[20] Sinan Meydan , Atatürk ile Allah Arasında , İnkılap Kitabevi – Atatürk Kitaplığı Dizisi İlk Baskı Yılı 2009. S. 140
[21] Tevhid-i Efkar ( مجلة عثمانية), April 21, 1922
[22] زۆر لە ژێر کاریگەری فەلسەفەی ئەڵمانیدا بووە، بە تایبەت لە سەردەمی دورکهایمدا. بەڵام دوا ئاشکراکردنی بێرگسۆن بوو. بەڵام لە خاڵێکدا زۆر خۆڕاگر بوو و ئەوەش پەیوەندی بە ئاراستەی پێشڕەوی تورکیاوە هەبوو. ئەو پێی وابوو کە تورک بە هەر نرخێک بێت دەبێ بە ڕۆژئاوایی بکرێت. لە نێو ئەو پێناسە زۆرانەی کە هەوڵی بۆ دەدات بە تورکەکان، باشترینیان دوا پێناسەیەتی: “من لە ڕەگەزی تورک و ئایینی ئیسلامی و شارستانیەتی ڕۆژئاواییم”. کتێبەکەی بە ناوی “تورککردن، ئیسلامبوون و ڕۆژئاوابوون” بیرۆکە فەلسەفی و کۆمەڵایەتییەکانی لەخۆگرتووە. هاوتەریب لەگەڵ کتێبی “عەلام تورانییە” لە نووسینی زيا گۆکەلپ ز، مۆدێلی پان ئیسلام بوو بۆ ئەنڤەر پاشا و شوێنکەوتووانی. ئەگەر لە ساڵانی کۆتایی شەڕی جیهانیدا بە گشتی وەک تورانی دەرکەوتن، ئەوە لەبەر ئەوە بوو کە ئەو تورانیانەی کە پێیان وابوو لەگەڵ تورکیا یەکدەگرن، موسڵمان بوون. بەڵام کاریگەرییەکەی بەقەد کاریگەریی پان تورانییەکان بچووک بوو، لە ڕووی سیاسییەوە. مەیلی دابڕانی یەکە موسڵمانەکانی وەک عەرەب و ئەلبانی ئینکاری ئیسلامیزم دەکەن. جگە لەوەش، گەنجان و توخمە ڕیفۆرمخوازەکان وەک توخمێکی کاردانەوە و لێبوردەیی لێی دەترسان و ڕەنگە تێگەیشتنێکی زیرەکانە لە ئاوات و پێداویستییەکانی کەمینە موسڵمانەکان یارمەتیدەر بووبێت بۆ پاساوهێنانەوە بۆ ئەو ناسیۆنالیزمە ئیسلامییەی کە لەلایەن ئێنڤەر پاشا ئازادکرابوو. وەک خۆی تەنها موسڵمانانی دەرەوەی تورکیا بە هەر شێوەیەک بێت هیچ بەرژەوەندییەکیان نیشان نەدا. ترسی هاوپەیمانان لە ئیسلامیزمی گشتی بێ بنەما بوو، و خستنەڕووی ئەوانیش بەوەوە لە ناوخۆدا لەگەڵ ڕۆژئاوادا: هەموو بزووتنەوەکانی خۆسەلماندن لە نێوان ژێر مەزهەبە ئیسلامییەکانیان کە کاریگەریی تورکیایان هەبوو، لە سەرووی هەمووشیانەوە بێ بنەما بوون.
[24] Hanioğlu, 2005: 80
[25] Berkes, Development of Secularism, 358.; ABDULLAH CEVDET’İN BATI MEDENİYETİ VE …
https://www.semanticscholar.org › paper › ABDULLAH-CEVDET’İN-BATI .
[26] Ibid.p.
[27] “Brian Pearce: Marxism and the Asiatic Mode of Production (2002)”. www.marxists.org. Retrieved 2022-9-22.
[28] The Program And Ideology Of Dr. Abdullah Cevdet A Study Of The Origins Of Kemalism In Turkey A Dissertation Submitted To The Faculty Of The Division Of The Social Sciences In Candidacy For The Degree Of Doctor Of Philosophy Department Of Political Science By Frank Warner Creel Chicago, Illinois September, 1978
[29] Frank Warner Creel The University Of Chicago The Program And Ideology Of Dr. Abdullah Cevdet A Study Of The Origins Of Kemalism In Turkey A Dissertation Submitted To The Faculty Of The Division Of The Social Sciences In Candidacy For The Degree Of Doctor Of Philosophy Department Of Political Science By Chicago, Illinois September, 1978.Pp31-33
[30] https://m.bianet.org/bianet/siyaset/58610-gazi-pasa-ile-dort-saat-gorustuk
[31] Onur Atalay. Türk’e Tapmak: Seküler Din ve I Istanbul https://www.jstor.org/stable/10.2979/jottturstuass.6.2.15 · PDF file 2015-06-02
[32] Hanioglu, Opposition, ch. 9. P. 17 , Mardin, Jon Turklerin, s. 221.
[33] Ayluctarhan , p.1
[34] ئیمانی بەهایی یەکێکە لەو ئایینە یەکتاپەرستانەی کە لە بیری تەریقەتی باتینی شیعە وەرگیراوە، بەهائوڵا کە عەقیدەکەی لە ئایینی بابی وەرگیراوە کە لەلایەن عەلی محەمەد ڕیدە ئەلشیرازی دامەزراندووە، نازناوی “باب”ی لێنراوە ” لە ئەنجامدا پەیوەندییەکی مێژوویی لە نێوان باوەڕی بەهایی و بابیەکاندا هەیە. ساڵانێک لەمەوبەر باب یەکێک بوو لەو شیعە هاوبەشانەی داوای چاکسازی کۆمەڵایەتی دەکرد و لەلایەن ڕووسەکانەوە پاڵپشتی دەکرا.
لە سەردەمی گۆڕانی بەهائوڵا بۆ بەعبی و دوای دامەزراندنی باوەڕی بەهایی؛ چەند جارێک لە فارسەوە زیندانی و دەربەدەر کرا بۆ دەوڵەتی عوسمانی تا لە کۆتایی تەمەنیدا گەیشتە ئاکرێ، لەوێ لە ماڵەکەی خۆی بە ناوی “کۆشکی بەهجە” کە تێیدا نێژرا و ئەمڕۆ بوو بە قیبلەی بەهاییەکان لە نوێژەکانیاندا، دوای مردنی بەهائوڵا، کوڕەکەی بە ناوی عەبدالبهاء عەباس، سەرپەرشتی ئایینی بەهایی گرتە ئەستۆ. دواتر ئایینی بەهایی لەلایەن عەبدالبهاء عەباسەوە بڵاوکرایەوە، کە لە ڕەگ و ڕیشەی فارسی و عوسمانییەوە سەرچاوەی گرت و لە ئەوروپا و ئەمریکادا پێگەیەکی بەدەستهێنا. داکۆکیکارانی بەهایی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ژمارەیان دەگاتە هەشت ملیۆن.
لە باوەڕی بەهایی دا، مێژووی ئایینی لە ڕێگەی زنجیرەیەک نێردراوی ئیلاهییەوە دەرکەوتووە، کە هەریەکەیان ئایینێکیان دامەزراندووە کە لەگەڵ پێداویستییەکانی ئەو سەردەمە و توانای خەڵکەکەش بگونجێت. لە لیستی ئەم نێردراوانەدا پێغەمبەرانی ئایینە ئیبراهیمییەکان، موسا، عیسا و محمد(سهلامی خوایان لێبێت)، هەروەها پێغەمبەرانی ئایینەکانی هیندستانی وەک کریشنا و بودا و ئەوانی دیکەی تێدابوو. بەهاییەکان پێیان وایە کە دوایین پێغەمبەرەکان باب و بەهائوڵان. لە باوەڕی بەهایی هەموو پێغەمبەرە یەک لە دوای یەکەکان پێشبینی پێغەمبەری داهاتوویان دەکرد و دەرکەوتنی بەهائوڵا بە پێی باوەڕی بەهایی دەرکەوتنی تەواوەتی خودایە وەک چۆن چەمکی بەهایی خودا تێکەڵ بە ئیسلامی و… چەمکی مەسیحی.بەپێی لێکدانەوە بەهاییەکان، بەهائوڵا بە “بەرجەستەکردنی تەواوەتی ناو و سیفاتەکانی خودا” وەسف دەکرێت. بەهاییەکان باوەڕیان بە کتێبە ئیلاهییەکانی پێشوو هەیە. بە پێی لێکدانەوە بەهاییەکان ئەوەی لەبارەی مرۆڤایەتییەوە تێگەیشتووە ئەوەیە کە لە پرۆسەی گەشەسەندنی بەردەوامی دەستەجەمعیدایە و پێویستی لە ئێستادا بریتییە لە دامەزراندنی وردە وردەی ئاشتی و دادپەروەری و یەکگرتوویی لەسەر ئاستی جیهانی. وە یەکسانی ڕەهای نێوان ژن و پیاو لە ماف و ئەرکەکاندا، بە کورتی دوکتورینێکی لیبڕاڵی ڕۆژئاواییە و ڕەنگێکی ڕۆحی هەیە. برِوانة : عامر النجار ، الرد على الشيعة اللغة: عين للدراسات والبحوث الإنسانية والإجتماعيةت ١٩٩٦ ).
[35] Abdullah Cevdet, “Mezheb-i Bahaullah-Din-i tJmem,” Ictihad, no. 144, March 1, 1922, 3015-16. ; Mustafa Sabri, “Abdullah Cevdet Bey Efendi’ye,” Peyam-i Sabah, March 7,1922, ; March 18,1922; Ahmed Sirani, “Mebahis-i Diniye,” Tevhid-iEfkar, June 19, 1922. ;H. M. Balyuzi, ‘Abdu’l-Baha: The Centre of the Covenant of Bahd’u’llah; Ishak Siikuti, works. See Mehmed Ziyaeddin to Ishak Siikuti, London, May 24, [18]98, AQSh, 19/106-4//520/1173 ;Abdullah Cevdet, “Mezheb-i Bahaullah-Din-i tJmem,” Ictihad, no.144 , March 1, 1922, 3015-16.
[36] Hanioglu, Siyasal D?s?n?r, 338-39
[37] 49 ?ctih?d, no. 149, 11 September 1922, 3100-01. 50’H?rriyet-i vicd?n meselesi’ in ?ctih?d, 15 April 1922, no. 147, 3063-4; Hanioglu, Siyasal D?s?n?r, 300.
[38] Kürt-İslâm Ayaklanması, Uğur Mumcu / 11. Basım, 1993 / Kapak, Erkal Yavi / Kapak
Baskısı, Özyılmaz Matbaası / iç Baskı, Yaylacık Matbaası .P16
[39] Necati Alkan T heT Eternal Enemy of Islām’: Abdullah Cevdet and the Baha’i Religion
Source: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London ,
2005, Vol. 68, No. 1 (2005), pp.10-12
[40] The Eternal Enemy of Islām’: Abdullah Cevdet and the Baha’i Religion Author(s): Necati Alkan
[41] MEHMET KURU “ CEMÂLEDDÎN AFGÂNÎ’NİN OSMANLI VE KAZANLI TÜRK AYDINLARI ÜZERİNDEKİ TESİRİ” NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI KONYA-2020
[42] Abdullah Cevdet, “§ahzade §eyh-iil Reis Hazretleriyle Miilakat,” Ictihad, no. 126
[January 27, 1914], 447.
[43] ايمى محبت”، ” اجتهاد ، No. 89 (1913).
[44] M . ŞÜKRÜ HANİOĞLU. Web Sitesi: TDV İslâm Ansiklopedisi. Yayımcı: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. Baskı Tarihi: 1988. Son …
[45] https://m.bianet.org/bianet/siyaset/58610-gazi-pasa-ile-dort-saat-gorustuk
[46] Abdullah Cevdet’s Translations (1908-1910) by AYLUCTARHAN https://tales.as › abdullah-cevdets-translations-1908-1910_ayluctarhan…
2011-07-07 ; A Conflict on Baha‘ism and Islam in 1922: Ayse Polat , Abdullah Cevdet and State Religious Agencies December 2015Journal of Humanity and Society (insan & toplum) 5(10):29-42 DOI:10.12658/human.society.5.10.M0156
[47] Ismail Cebi , p.84
[48] Ceyhan, Ahmet Fatih İSLAM VE MODERNİTE İNTİBAKI: ABDULLAH CEVDET’İN İCTİHAD’I ÖRNEĞİ
(1904-1926) Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Yüksek Lisans Programı Ağustos 2019, pp.6-7
[49] Ibid . p.27/*-
[50] The Young Turks in Opposition , pp.201-04
[51] Ayluçtarhan ,S.(2007) Dr. Abdullah Cevdet’s Translations (1908-1910): The Making of a Westernist and Materialist “Culture Repertoire” in a “Resistant” Ottoman Context, Unpublished MA thesis.
[52] : Osman G. Özgüdenli JEVDET, ʿABD-ALLĀH, (1869-1932), pp.
Volume XIV, Fascicle 6, pp. 638-639. https://referenceworks-brillonline-com.ezproxy.library.yorku.ca/entries/encyclopaedia-iranica-online/jevdet-abd-allah-COM_3997?s.num=27&s.start=20&s.q=sussheim
[53] سبينوزا مثال الفيلسوف التنويري المتمرد الذي نبذه بنو قومه
https://www.independentarabia.com/node/299681
2022-01-3
[54] زۆر سەرچاوە هەن کە بە هەڵە ئاماژەیان بەم خەونە کردووە و بە خاوەنی عەبدوڵڵا جەودەتیان زانیوە. سەرنج بدەن کلیچزادە حەکی یەکێک بووە لە نزیکترین هاوکارەکانی جەودەت لە ڕۆژنامەی ئەلئیجتیهاددا و زۆرجار لەوێ نووسیویەتی و بانگەشەی ئەوە دەکات کە ئیسلام ڕێگرییە لە بەردەم پێشکەوتن و پێویستە چاکسازی لە شەریعەتی ئیسلامیدا لە سەرەتاوە تا کۆتایی ئەنجام بدرێت. ڕۆژانی ئیتیحادیهكان و ڕۆژانی حوکمڕانی کۆمار لە سەردەمی مستەفا کەمال و عیسمەت ئینۆنۆ بۆ چەند پۆستێکی سەربازی و حکومی دەستنیشان کرد، پاشان ئەندامی پەرلەمان بۆ ماوەی سێ خولی یەک لە دوای یەک بەناوی گەلی کۆمارییەوە بوو. لە شارۆچکەی کیلیچزادە لە شاری نیس لەدایکبووە و ناوی ڕاستەقینەی ئیسماعیل حەکییە. لە کاتی شەڕی ڕووسیا و تورکیا (جەنگی نەوەد و سێهەم) ١٨٧٧-١٨٧٨ ناچار بوو لەگەڵ بنەماڵەکەی کۆچ بکات بۆ مەنستیر، لەوێدا پێكداچوونی توند لە نێوان نەتەوە جیاوازەکاندا دروست بوو و لەم ژینگەیەدا کە لەنێو جوولەکەکانی دۆنمێدا سێزدە ساڵ ژیانی بەسەربرد وشوێنەواری قووڵی لەسەر کەسایەتییەکەی بەجێهێشتووە. خوێندنی ناوەندی سەربازی و ئامادەیی لە شاری مەنستیر تەواو کردووە. لە ژینگەیەکدا کە یەکێتی عوسمان جەیتی تێیدا دامەزرا، ناوی خۆی لە قوتابخانەی موهەندیسخان ئەلسوڵتانی (١٨٩٠) تۆمار کرد. لە ژێر کاریگەری ئەو ماتریالیزمە بایۆلۆژییەی کە لە بازنەی فیکری ئەم قۆناغەدا زاڵ بوو و بیرۆکەکانی عومەر خەیام بوو. لە ساڵی ١٨٩٤بە پلەی لیوای تۆپخانە دەرچووە. مامۆستای نووسراوەکان لە لیجیۆنی، سەلۆنیکی، مەنستر، بەغدا، یەمەن، ئەدیرنە و ئەستەنبۆڵ، هەروەها لە ئامادەیی سەربازیی بەغدا کاری کردووە. لە ساڵی ١٩١١ پەیوەندی بە ستافی مستەفا کەمالەوە کرد لە ستافی جەنگ و سەرەتا سەرۆکایەتی فەرماندەیی ناوەندی لە ئەستەنبوڵ، ئیفراد دیوانیوارپ و دواتر بۆ ئەنجومەنی گەورەی جەنگ. ڕەخنەی توندی لە باوهڕ و و دەروێش و بیروباوەڕی ساختە گرت، کە بە هۆکاری شکستی بەڵکان و ڕووخانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی دەزانی. کلیچزادە وێڕای درێژەدان بە چالاکییەکانی چاپ و بڵاوکردنەوە، وتارەکانی کە لە گۆڤاری ئیجتیهاددا بڵاوکرابوونەوە، کۆکردەوە و کردە کتێب. هەرچەندە بە بیانووی بوختانکردنی بە ئایین درایە دادگا، بەڵام لە ١٥ی کانونی دووەمی ١٩١٤ خانەنشین بوو، بە بیانووی ئەوەی کە دەیەوێت لە نووسینەکەیدا بەرەنگاری خۆپەرستان و “کۆنەپەرستان” ببێتەوە. هاوکات ئەو مشتومڕەی “شیمەی حسومەت – ئیمەی موهابێت” (ئیجتیهاد، ژمارە ٨٨، ٨٩) کە لە نێوان جەلال نوری و (پێشکەوتوو) عەبدوڵڵا جەودەتدا ڕوویدا، وایکرد جەلال نوری گۆڤارێکی ڕکابەر بۆ ئیجتیهاد بڵاوبکاتەوە. لە ١٦ی شوباتی ١٩١٤ بڕیاریدا گۆڤارێک بە ناوی حوریەت فیکر دەربکات و ڤۆڵتێری وەرگێڕاوە. لە کاتێکدا جەلال نوری و هاوڕێکانی لە گۆڤارەکانیاندا بە توندی ڕەخنەیان لە عەبدوڵڵا جەودەت دەگرت، کیلیچزادە یەک بابەتی دژ بە عەبدوڵڵا جەودەت نەنووسی و ڕەخنەی لە جەلال نوری گرت لەسەر بیرۆکە ئایینیەکانی (حوریەت فیکر، ژمارە ٨). بڵاوکردنەوەی بابەتەکان لەسەر پیتی لاتینی لە زمانی حوریەت فیکر کە چەندین جار بە هۆی بڵاوبوونەوەی بابەتگەلی ئەرێنی و ماددی سەبارەت بە ڕزگاربوونی ژنانی تورک لە پەردە و خوێندنەوەی وتاری هەینی بە زمانی تورکی بڵاوکرانەوە ڕاگیرا، بە سەرنجێکی زۆرەوە پێشوازی لێکرا. وەڵامێکی گەورە لەلایەن حکومەتەوە. کیلیچزادە بۆ ئامادەبوونی تەڵات پاشا وەزیری ناوخۆی تورکیا بانگهێشت کرا و ناوبراو ئاگادار کرایەوە. گۆڤارەکە (ئایاری ١٩١٤) داخرا و گۆڤارەکانی تریش لە دوای ئەوەوە لە ژێر ناوی سیرست فیکر و ئیخوان ڕۆشنبیری دەرچوون. کیلیچزادە تا دوا ڕۆژی ژیانی لە خزمەتی مستەفا کەمال و عیسمەت ئینۆنۆدا بووە و لە ساڵی ١٩٦٠ کۆچی دوایی کردووە.
CELAL PEKDOĞAN “KILIÇZÂDE HAKKI (1872-1960) Son dönem fikir ve siyaset adamı.” https://islamansiklopedisi.org.tr/kiliczade-hakki
[55] Mustafa Gündüz, Osmanlı Mirası Cumhuriyet’in İnşası-Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar, Lotus Yayınevi, Ankara, 2010, s.148; Berkes, a.g.e., s.264; İsmail Arar, “Gazi Alfabesi (Bazı Sorular ve Sorunlar)”, Harf Devrimi’nin 50. Yılı Sempozyumu, TTK Basımevi, Ankara,1991, s.148.
[56] رۆژی كورد ئیستهمبۆڵ ژماره 1 (6 حوزێرانی 1329، 14 رهجهبی 1331 ، ل 3-4.
[57] anioğlu, a.g.e., 1981, 383.
[58] Abdullah Cevdet, “Latin Harfleri Türk’ün Aslı Addolunan Hitit Kavminin Harfleridir…”, s.1
[59] Şeyma ÖZEL ,BİR SORUNSAL OLARAK ABDULLAH CEVDET, ZİYA GÖKALP VE EROL GÜNGÖR’DE BATILILAŞMA ,s 27-28
[60] Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Journal Of Modern Turkish History Studies XIV/29 (2014-Güz/Autumn), ss.189-221. * Bu makale, Yrd. Doç. Dr. Ercan UYANIK yönetiminde İrfan Davut ÇAM tarafından hazırlanan “II. Meşrutiyet Dönemi Garpçılık Fikrinin Cumhuriyet’in Düşünsel Temellerine ve Eğitime Etkileri” (Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2013) başlıklı yüksek lisans tezinden yararlanılarak hazırlanmıştır. ** Yrd. Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi-Buca Eğitim Fakültesi, Tarih Eğitimi ABD, (ercan.uyanik@deu.edu.tr). *** Arş. Gör., Dokuz Eylül Üniversitesi-Buca Eğitim Fakültesi, Tarih Eğitimi ABD, (irfan.cam@deu.edu.tr). ARAP ELİFBASI’NDAN LATİN ALFABESİNE GEÇİŞ SÜRECİNDE GARPÇI SÖYLEMLER * Ercan UYANIK İrfan Davut ÇAM, s 203-205
[61] بۆ زانیاری زیاتر لەسەر مشتومڕی لاتینی لە تورکیا، سەیری: خالد محەمەد ئەبو ئەلحەسەن خالد محمد أبو الحسن، حروف اللاتينية واغتيال الهوية الإسلامية فى الثقافة التركية المعاصرة ،قاهرة : المكتبة المصرية للطباعة والنشر والتوزيع ،2009.وسهيل صابان ، تطور الاوضاع الثقافية في تركيا ، فرجينيا: المعهدالعالمي للفكر الاسلامي، 2010، ص 292-305
[62]M. Şükrü Hanioğlu, “Abdullah Cevdet maddesi”, DİA, C.1,İstanbul, 1988, s.90-93; ayrıca, Hanioğlu, Abdullah Cevdet ve Dönemi, s. 388.,
[63]Tarık Zafer Tunaya, “Kana Kan Katmak”, Cumhuriyet, 21 Aralık 1977 ; Tunaya. Türkiye’nin Siyasal Hayatında Batılılaşma Hareket-ları, Yedigün Yay., 1st. 1960, s: 81