سدیق قادری یەكەم كوردە  بیرەوەریەكانی  دەربارەی شۆڕشی ئۆكتۆبەر و شەڕی ناوخۆی ڕوسیا ده‌نووسێته‌وه‌‌‌

پ.ی. د. شاخەوان عبدالله صابر ــــــ  بەشی مێژوو فاكەڵتی ئاداب ـــــ  زانكۆی سۆران

سدیق قادری كێە ؟

سدیق ڕسوڵ قادری لەساڵی 1894 لە شاری  سلێمانی لە دایكبووە، بنەچەی بنەماڵەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ هۆزی هەمەوەند، قۆناغەكانی سەرەتایی و ناوەندی لەشاری بەغدا خوێندووە، لەساڵی 1914 قوتابخانەی جەنگی لە ئەستەمبۆڵ، بەپلەی مولازم تەواو كردووە، بەشداری لە جەنگی یەكەمی جیهانی كردووە، لەبەرەی قەوقاس لەگەڵ تیپە سەربازییەكەی لە 22 كانوونی یەكەمی 1914 لە ناوچەی (كوتك – قەرە ئۆرغان) لە سنووری قه‌وقاسی توركی لەلایەن سوپای ڕوسی  بەدیل دەگیرێن. دوای دەستگیركردنی لەهەمان بەرە داوای لێدەكرێ بچێتە پاڵ سوپای هاوپەیمانەكان، دوای هەڵگیرسانی شۆڕشی ئۆكتۆبەر، دەچێتە پاڵ نەیارانی شۆڕشەكەو دەبێتە جێگه‌ی متمانەی تەتارەكانبە  به‌ بۆچوونی قادری موسڵمانەكانی ڕوسیا لەدوای شۆڕشی ئۆكتۆبەر خاوەن كارگێڕييه‌كی لامركزی بوون، ویستویانە لەسەر شێوازی عوسمانی چاكسازی لە بوارەكانی قوتابخانەو سوپادا ئەنجام بدەن بۆیه‌ داوا له‌ قادری ده‌كه‌ن یارمه‌تیان بدات له‌ ئه‌نجامدانی چاكسازییه‌كان، بەگوێرەی دەربڕینی خۆشی (لەویشیان گونجاوتر نەدیووە) بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە، لەبەر ئەوەی  ئەفسەری سوپای عوسمانی بووە  لەلاێكی تریشەوە لە سەرەتای ساڵی 1917 پەیوەندی بەتەتارەكانەوە كردووە كاتێك سەردانی پەیمانگایه‌كی تایبەتی ئەوانی كردووە، له‌وباره‌یه‌وه ‌نووسیویه‌تی: هیچ ڕێگرييه‌كی نەتەوەیی، ئاینی و ویژدانی نەدیووە بۆ ڕەتكردنەوەی داواكارييه‌كانیان، بۆیە بەوپەڕی خۆشحاڵیەوە داواكەی ئه‌وانی قبوڵ كردووه‌، لە بەرامبەر خزمەتەكانی لەدامەزراندنی ئەم تیپە هەمان ماف وجیاوكی سه‌ربازی ڕوسی دەبێت، ناوبراو لەڕۆژهەڵاتی سیبریا هێزێكی سەربازی سەربەخۆ بۆ تەتارەكان پێكده‌هێنێت، ئاڵای ئه‌م هێزه‌ سەوز بووە،

سديق قادرى له‌ باره‌ی شۆڕشی ئۆكتۆبەره‌وه‌ ده‌ڵێت: بەهۆی دەسیسەی بەلشەفیەكان یاخی بوون دەكەوێتە نێو ڕیزەكانی سوپای تەتەرە موسڵمانەكان، بەناچاری لەگەڵ خزمەتكارەكەی ڕادەكەن، لەوكاتەدا قادری لەشارەكانی بتڕسبۆڕگ، مۆسكۆ و چەند شارێكی تر لەوانە قازان ئۆفا وسامارا، بەچاوی خۆی كارە خراپەكانی بەلشەفیەكانى بينيوه‌، دواتر بە ئومێدی دەرباز بوون لەو دۆخە خۆی دەگەێنێتە سیبریا، دواتریش دەیەوێت بچێتە مەنشۆریا، لەڕێگادا لەناو شەمەندەفەر دەستگیر دەكرێ‌ نزیكەی هەزار لیرەی زێڕ و پەنجا هەزار ڕۆبلی پێدەبێت، دواتر بە فڕوفێلێك لەلایەن بە ڕێوه‌بەری هێلی ئاسنين ئازاد دەكرێ و قادری خۆی دەگه‌ینێتە مەنشۆریا كە بووبووە مۆڵگەی هەموو ئەوانەی لەژێر دەسەڵاتی بەلشەفیەكان ڕایان كردبوو، لە وێشدا دوای خۆناساندنى بە جەنەڕاڵ (گریگۆری میخائيلۆفیج سمەنۆف) سەرۆكی گشتی خۆبەخشانی ڕوس،  ناوبراو داوای لێدەكات لە نێو سوپای تەتارەكاندا لەخزمەتەكانی بەردەوام بێت، دوای ئەوەی قادری سەردانی قونسوڵی ئینگلزەكان دەكات لە شاری خاربین، مستەر سلای پێی ڕادەگەينێت جەنگی جیهانی كۆتایی نەهاتووە لەم بارودۆخەشدا گەڕانەوەی بۆ عێڕاق وتوركیا  نزیكە لە مەحاڵ، بۆیە ئامۆژگاری كردووە كە باشترین ڕێگا ئەوەیە پەیوەندی بەسوپای (سمەنۆف)ه‌وه‌ بكات، لەوكاتەوە چەند پله‌یه‌ك لەناو سوپاكە وەردەگرێت، سوپای (سمەنوف) تەنگ بە بەلشەفیەكان هەڵدەچنێت بە جۆریك تا كۆتاییەكانی سالی 1918 هەموو كەنارەكانی زەریای هێمن تاوەكو كۆتاییەكانی ئه‌یالەتی بایكەل لە بەلشەفیەكان پاك دەكەنەوە.

دوای ئازادكردنی سیبریا لە دەست بەلشەفیەكان، حكومەتێك پێكده‌هێندرێت، لەپێشينەی كارەكانی ئەم حكومەتە داننان بووە بەمافەكانی موسڵمانانی ڕوس، لەهەنگاوێكی ديكه‌ی حكومەتدا هۆزە موسڵمانەكانی وەك: مەنغولی، قیرغیزی، باشقیر و سوربات چەكدار دەكات، ئەوانیش بەهەموو توانای خۆیانەوە له‌ دژی بە لشەفیەكان هاوكاری سوپای سپی دەكەن، لەوێش كارگێڕييه‌كی تایبەت بەموسڵمانەكان ڕێكدەخرێت. قادری له‌ یاداشته‌كانیدا ئاماژەی بەوە كردووە لەگەڵ ئەوەی بەلشەفیيەكان دوای وەرگرتنی دەسەڵاتیان سەربەخۆییان دابوو بە هەموو گەلانی ژێر دەستیان، بەڵام ژمارەێكی كەمی موسڵمانەكان پەیوەندیان پێوه‌كردوون كردووە لەبەر ئەوەی سەرۆكی موفتی شاری (ئۆفا)  فەتوای كافر بوونی بۆ هه‌موو ئەو كەسانە دابوو پەیوەندیان بەلشەفیەكانەوە دەكرد،  قادری هۆكاریێكی تری په‌یوه‌ندی نه‌كردنی موسڵمانەكان به‌ به‌لشه‌فیه‌كانه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕ‌یێه‌وه‌ كه‌‌ موسڵمانی ڕوسی حوكمێكی لا مەركزیان لەحكومەتێكی تۆكمەو ڕێكخراو پێ چاكتر بوو لە وەرگرتنی سەربەخۆیی حكومەتێك كە كارگێڕیەكەی بێ‌ سەروبەر بێ‌. لەو كاتیشدا جیا لەوەی تیپێكی تایبەت بە موسڵمانەكان لە ڕۆژهەڵاتی دوور هەبووە كە قادری سەرۆكایەتی كردووە لە سەرەتای ساڵی 1920 ژمارەی سەربازانی گەیشتۆتە دوازدە هەزار  چەكدار، موسڵمانەكان لەناو هەموو یەكە سەربازەكانی ترى سوپای سپی بوونیان هەبووەو له‌ دژی بە لشەفیەكان جەنگاون. قادری یاساكانی ئیسلامی بەسەر تیپەكەیدا بەتەواوی جێبەجێكردووە، وەك خۆی ئاماژەی پێكردووە سروتە ئاینييەكانی لەڕۆژهەڵاتی دوور زیندوو كردۆتەوە كەچەندین ساڵ بووە لەلای تەتارەكان كاڵ ببوونەوە. هەروەها ئاماژەی بە بەهێزی ئەو تیپە ئیسلامیەی سیبریا  كردووە بە جۆرێك  دەنووسێ‌  زێدەڕۆیی نەكردووە ئەگەر بڵێ‌ سەركەوتنەكانی سوپای  سپی لە سیبریا (لەسەر جمجمەی موسڵمانە پاڵەوانەكانی ڕوس دامەزرابوو).

لەسەرەتای ساڵی1920 لەگەڵ ئەوەی خەریك بووە سوپای سپی بەتەواوی شكست بەسوپای سوور بهێنێ‌، بەڵام بەهۆی لێدوانێكی جەنەڕاڵ (دنیكین)كە   یەكێك بووە لەسەركردەكانی سوپای سپی(دواتر باسى دەكەین) دەربارەی مافەكانی گەلانی غەیرە ڕووسی ئاژاوەو پەشێوی لەناو سوپای سپی بڵاودەبێتەوە به‌م هۆیه‌وه‌ش سوپاكه‌ دووچاری پەرتەوازەو پاشەكشە وشكستێكی گەورە دەبێتەوە، لەم بارودۆخەشدا یەكێك لە سەركردەكانی سوپای سپی لە شارۆچكەی (تۆمسك) دوای  نا ئومێدبوونی لەبارودۆخی سوپای سپی ئامۆژگاری قادری كردووە بگەڕێتەوە وڵاتەكەی خۆی چونكە بڕوای وابووە ئەم دۆخە ئەنجامی باشی نابێت.

 دوای دەست لەكار كێشانەوەی جەنەڕاڵ كوڵشاك لە 20 شوباتی 1920 جەنراڵ (سمەنۆف) لە ولایەتی ئەودیوی بایكال وەزارەت پێكدەهێنی، بەمەبەستی گەیاندنی ناخۆشی و مه‌ینه‌تی موسڵمانه‌كانی ڕوسیا بە پادشا حوسێن كوڕی عەلی پادشای حیجاز، لەلایەن سمەنۆفەوە قادرى بۆ ئەم كارە دەستنیشان دەكرێ‌، لەگەشتەكەیدا مانگێك لە تۆكیۆ و دە ڕۆژ لە یۆكۆهاما دەمێنێتەوە دوای سی وحەوت ڕۆژ بە سوارى كەشتی دەكاتە كۆڵۆمبۆ، پاشان ئارەزوو دەكات بەر لە چوونی بۆ حیجاز  بگەڕێتەوە عێڕاق، دوای ئەوەی لە 1907 كەس و كاری نەدیبوو، دوای مانەوەی20 ڕۆژ لەبەغدا، دەگەڕێتەوە بۆمبای لە20 تشرینی دووەمی 1920 دەگاتە جەدە، لەكانوونی دووەمی1921 لەحیجاز بەشێوەيه‌كی فەرمی لەلایەن شا حوسێنی كوڕی عەلی پێشوازی لێدەكرێت و لەگەڵ شا حوسێن كۆدەبێتەوە، شا حوسێن بەڵێنی ئه‌وه‌ی پێدەدات چوار بڵاوكراوە لە شێوەی ئامۆژگاری بۆ موسڵمانانی ڕوسیاو ڕۆژهەڵاتی دوور دەربكات، دوای ئەوە لەشاری مەككە سەردانی وەزارتەكان  و شوێنە فەرمیەكان دەكات لەوانەش یەكەكانی سوپا و قوتابخانەی جەنگی، بەر لە گەڕانەوەشی پارچەێك قوماشی كەعبەی پیرۆزو پەردەی سەر گۆڕی پێغەمبەری بەدیاری پێدەدرێت تاوەكو  بیگەێنێت بە موسڵمانانی ڕۆژهەڵاتی دوور، دوای مانەوەی دوو هەفتە لە حیجاز، لە 5 كانوونی دووەمی 1921 لە حیجاز دەردەچێ‌ و دەگەڕێتەوە بۆ سیبریا، له‌م سه‌روبه‌نده‌دا هەواڵی شكستی سوپای سپی دەبیستێت، بۆیە پەنا بۆ باڵیۆزخانەی بەریتانیا دەبات داوایان لێدەكات ڕێگەی گەڕانەوەی  عێڕاقى بۆ ئاسان بكه‌ن، لەسەر داوای مەندوبی سامی بەریتانی بێرسی كۆكس وەك ڕاوێژكاری گشتی لە حكومەتەكەی شێخ محمود دەست بەكار دەبێت، دوای دڕودۆنگ بوونی لەشێخ محمود   دەگەڕێتەوە بەغدا لە نێوان ساڵانی 1931- 1950 وەك بەڕێوبەری ناحیە، قائیمقام و جێگری پارێزگار لەچەند ناوچە وپارێزگايه‌كی عێڕاقی كاريكردووه‌، دواتر تاوەكو ساڵی 1981 لە بەسڕا نیشتەجێ‌ دەبێت.

یاداشتەكانی سدیق قادری دەربارەی شۆڕشی ئۆكتۆبەر

وەك خۆی ئاماژەی پێداوە سدیق قادری ئامادەیی هەبووە لە هەموو ڕووداوەكانی شۆڕشی ئۆكتۆبە بەتایبەتی قۆناغەكانی كۆتایی، لە 13 نیسانی 1923  كۆتایی بە نووسینەوەی  بیرەوەرییەكانی هێناوەو ساڵێك دواتر چاپكراوه‌، ئەوەی بینوویەتی و بیستوویەتی له‌م یاداشتنامه‌یه‌دا تۆماری كردووە،  باسی لەوەش كردووە بێلايەنانە ڕووداوەكانی تۆمار كردووە، سه‌باره‌ت به‌م قسه‌یه‌ تێبینی ئەوە دەكرێت قادری تەواو لایەنگیری پێوه‌ دیاره‌، لەگێڕانەوەی ڕووداوەكاندا دژایەتی خۆی له‌ به‌رامبه‌ر بەلشەفیەكان و نەشاردۆتەوەو لایەنگیرییه‌كی زۆریشی بۆ ڕژێمی قەیسەری لە ناوچوو هەبووە. لە چوارچێوەی دەربڕینی خۆشەویستی و لایەنگیری بۆ بنەماڵەی قەیسەری قادری نووسیوویه‌تی  نیكۆلای دووەمی قەیسەری ڕووسی ئامادەبووە بەگیانی پیرۆزی بەرگری لەپرسە نیشتمانیيەكانی گەلەكەی بكات، له‌وباره‌یه‌وه‌ ستایشی ڕۆڵی قەیسەر دەكات بەوەی كەسایەتیكی توندو تیژ نەبووە تەنانەت لە توانایدا بووە دوای لەكارلادانیشى لە دەسەڵات، وڵات خەڵەتانی خوێن بكات، بەڵام ئه‌و پەنای بۆ ئەم كارە نەبردووە. هەروەها لە نووسینەوەی یاداشتەكانیدا سوودی لە یاداشتەكانی خێزانی قەیسەریش وەرگرتووە كە شاژنێكی ئەڵمانی بووە، هەرچەندە ڕوسیا  دژی  وڵاتەكەی (ئەڵمانیا) بووە لەجەنگ بەڵام بەگوێرەی ڕای قادری كەسێكی ناپاك نەبووە، تەنانەت بەخەیاڵیشدا نەهاتووە ناپاكی لە ڕوسیا  بكات، وەك ئافرەتیكی دینداریشی وێنا كردووە، خودی بنەماڵەی ڕۆمانۆفیش 1613-1917 وەك (بنەماڵەێكی پیرۆز) سەیر كردووە. هەروەها تەواوی بەشی شەشەمی یاداشتەكانی بۆ باسكردنی  بارودۆخی بنەماڵەی پادشایەتی تەرخانكردووە. جیا لەوەش هۆكاری سەرەكی هەڵگیرسانی شۆڕشی ئۆكتۆبەری بەپیلان و دەسیسەى جوولەكەكانى ڕوسیا نەك جوولەكەی جیهانی زانیووە، هەر بۆیەش ڕۆڵی ئەوانی لە شۆڕشەكە زۆر بەخراپی خستۆتەڕوو. قادری وای بۆچووە زۆرینەی سەركردە دیارەكانی بەلشەفی جوولەكە بوون، هەروەها ئاماژەی بەوە كردووە جوولەكه‌كان كۆنتڕۆڵی پۆستە مەترسیدارو گرنگەكانی ڕوسیان كردبوو بەجۆرێك لە كۆی 503 پۆست تەنیا  11 یان بۆ ڕوسەكان بووە و 8 پۆستیش بۆ بێگانەكان بووە، كابینە وەزارییەكەی بە لشەفیەكانیش لە 18 وەزارەت پێكهاتبوو 15 وەزارەت درابوون بە جوولەكەكان و تەنیا 3 وەزارەت بۆ ڕوسەكان مابوویەوە، وەزیرەكانیش بریتی بوون لە لینین، شیشرین و ریفۆف.

دوای دەست لەكاركێشانەوەی حكومەتی كاتی بەسەرۆكایەتی ئەمیر  (لفوف) لەحوزیرانی 1917 كرینسكی وەك سەرۆك وەزیران دەست بەكار دەبێت، قادرى باسی لەو هۆكارانەش كردووە بوونەتە هۆی بەناوبانگ و هاتنە پێشەوەی كرینسكی، هەرچەندە سوێند دەخوات و دەنووسێت ئەو لایەنگیری ئەم سەركرده‌یە ناكات و هەر خوداش دەزانێ‌ چەندە ڕقی لێیەتی، بەڵام نایشارێتەوە ئەوە ڕێگر نەبووە لەوەی باسی چاكەكانی نەكات، بۆ نموونە دەنوسێت دوای وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران وەك وەزیری جەنگیش بەردەوام بەرە جیاوازەكانی جەنگی بەسەر كردۆتەوەو توانیویەتی بەسەر نەمساویەكاندا سەربكەوێت و دەست بەسەر ناوچەی( ترنوبول)دا بگرێت كە دڵی شانشینی نەمسا بووە. كرینسكی زۆر بەو سەركەوتنە دڵخۆش بووە، بەم بۆنەیەوە مەدالیای سەركەوتنی بەسەر ئەفسەرو پیاوانی سەربازی دابەشكردووە، هەروەها  قادرى دەقی بەیانى  ژمارەیەكی حكومەتی بڵاوكردۆتەوە كەبەم بۆنەیەوە بۆ سوپای سووری ناردووە.

  سەبارەت بە چاڵاكی بەلشەفیەكانیش قادری باسی لەوە كردووە  ئەڵمانیا بنكەی بەلشەفیەكان بووە بەهێواشی بانگەوازەكەیان بڵاوكردۆتەوە، لەگەڵ گەڕانەوەی لینین بۆ ڕوسیا جموجوڵ و چالاكیان لە هەموو ڕوسیا زیاتر دەبێت بە تایبەتی لە مۆسكۆ، بەپێی گێڕانەوەی قادرى ڕۆژی گەڕانەوەی لینینش وەك ڕۆژی جەژن بووە لە لای دانیشتوان و پایتەختیش بە ئاڵای  سوور ڕازاوەتەوە .دەربارەی دۆخی ئازادیش  لە دوای شۆڕشی ئۆكتۆبەر هاوڵاتی ڕوسیش لەژیانی خۆی دڵنیا نەبووە ئەم بارودۆخەش تاوەكو ساڵی1921 بەردەوامی هەبووە. هەروەها هەڵویستی خراپی بەلشەفیەكانی بەرامبەر دامەزراوە ئاینییەكان خستۆتەڕوو لەم ڕوەوە ئاماژەی بەوە كردووە هەموو مزگەوت وكەنیسەكانیان كردبووە شوێنی ڕابواردن ومیوانخانەو وقوتابخانە، بەڵام دەستیان بۆ پەرستگای جوولەكەكان نەبردوو، هەروەها واشی بۆچووە سەرانی بەلشەفی بانگەشەی یەكسانیان دەكرد، ئەم یەكسانیە تەنیا لەسەر كاغەز بووە، لەكاتێكدا خانوو شەمەندەفەرەكانی سەركردەكانی نموونەی (تڕۆتسكی، زینۆفیف، كامینێف، كراسین، لوناجارسكی، دزرجینسكی) لەكۆشك شەمەندەفەرەكانی قەیسەرەكان زۆر گەورەتر بووە.  بۆ نموونە ئاماژە بەوە دەكات لەناو شەمەندەفەرە تایبەتییەكەی تڕۆتسكی هەشت لەباشترین جۆرەكانی چێڵ هەبووە بۆ ئامادەكردنی شیری تازە لە هەركاتێكدا ترۆتسكی حەزی پێكردبێت، جیا لەوەش لە ڕووی ژێر خانی زانستیەوە بەلشەفیەكان هیچ قوتابخانەیه‌كی باڵا وخانەی هونەرو كۆلیژى پزیشكی و قوتابخانەكانی ئەركانی جەنگ وكۆلیژو زانكۆیان دانەمەزراند، چونكە بەگوێرەی دەربڕینی قادری بەلشەفیەكان گوتویانە هیچ پێویستیان بەم دەزگا زانستیانە نیە، چونكە ئەوان ڕەشۆكی خەڵكیان ڕووەو ئاشوب و تەڵەكەبازی و دەسیسەیی هەڵناوە، ئەو خەڵكە ڕەشۆكەش پێویستیان بەم شتە كەمانە نەبووە.

 لە 16 نیسانی 1921 بە پێی فەرمانی سەركردایەتی گشتی سوپای ڕوسیا لە سیبریای ڕۆژهەڵات و سەرۆكی حكومەتی سیبریا پلەی بەرز دەكریتەوە بۆ كۆلۆنیل وەك لە فەرمانەكەشدا هاتووە پێدانی ئەم پلەیە لە بەرامبەر ئەو خزمەتانە بووە كە قادری دژ بە بە لشەفیەكان پێشكەشی كردووە.

شەڕی ناوخۆ لە ڕووسیا 1971-1922

          قادری بەكردار بەشداری لەجەنگی ناوخۆیی ڕوسیادا كردووە، لەبەر ئەوەش پانتايێكی فراوانی یاداشتەكانی بۆ ئەم باسە تەرخان كردووە، ئه‌م شه‌ڕه‌ له‌ نێوان هەردوو سوپای سوور وسپی ڕوویداوه‌، لەبەرئەنجامدا سوپای سوور سەردەكەوێت، قادری لە بەرەی سوپای سپی بووە كە لایەنگیری ڕژێمی قەیسەری بووە، نەیارانی بەلشەفیەكان ئاڵای سپیان هەڵكردبوو كە هێمایه‌ك بوو بۆ ئاشتی میانڕەوەی لەبەرامبەریشدا دوژمنەكەیان كە بەلشەفیەكان بووە ئاڵای سووریان هەڵگرتبوو، واشی بۆچووە لەئەنجامی ئەم ململانێيە وڵاتیان وێران كردووه‌، تێكدانی پرد وێرانكردنی باڵاخانەكان و سوتاندنی دێهاتەكان و دەست بەسەرداگرتنی ماڵ وموڵك و كوژرانی هەزارەها دیل، وێنەيه‌كی ڕوونی ئەم بارودۆخە بووە كه‌ لەئەنجامی شەڕی هەردوو سوپادا هاتبووە كایەوە، لەم جەنگەدا توندوتیژی بەشێوەيه‌كى یەكجار زۆر پیادەكراوە، كە بە گوێرەی دەربرینی قادری (لەهەموو قۆناغەكانی ژیانم  دوژمنكاری وا توند وتیژم نەبیستووە وە نەشم خوێندۆتەوە، دوو گروپ لە یەك ئاین ونەوتەوەو ونیشتیمان وزمان  بەم شێوە دڕندە وناشرینە هەتكی یەكتر بكەن)، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژەی بەوە داوە ئەوان لە سوپای سپی بەراورد بە سوپای سوور كەمتر  پەنایان بۆ توند وتیژی بردووە، كوشتاریان ئەنجام نەداوە.

لەچوارچێوەی شەڕی ناوخۆ قادری باسی لەوە كردووە كە سەرۆك (كۆڵشاك) و سەركردەكانی تری سوپای سپی بەڵێنی پێدانی حوكمی لامەركزیان دابوو هەموو گەلانی ڕوسی لە بەرامبەریشدا ئەوانیش بە هەموو هێزیانەوە پاڵپشتی سوپای سپیان كردووە، بەهۆی ئەم پاڵپشتیەی تەتارەكان بارودۆخی سوپای سپی زۆر باش بووە، بەگوتەی ئەو خەریكبووە لەسەركەوتنی كۆتایی نزیك ببنەوە تەنانەت باس لە كاندید كردنی (نیقولا ویج)يش كراوە بۆ ته‌ختی ده‌سه‌ڵاتی ڕوسی، خەریكبووە كۆتایی بە حوكمی بەلشەفیەكانیش بێت، بەڵام لەوكاتەى هەموو لە چاوەڕوانی  یەكلاكردنەوەی شەڕ وڕاگەیاندنی سەركەوتنی كۆتایی بوون جەنەڕاڵ (دنیكین) سەركردەی بەرەی باشوور لە نزیك دەروازەكانی مۆسكۆ بووە لەوكاتدا بڵاوكراوە سیاسیيە نابووته‌كه‌ی دەركرد تێدا  هاتبوو حكومڕانی ڕوسیا  لە دوا ڕۆژدا وەكو پێشوو دەبێت و ڕێگا نادرێت حوكمی لامركزی بدرێت بەهیچ گەلێكی چوارچێوەی سۆفیەت، له‌وباره‌یه‌وه‌ لەگەڵ سوپاشدا كۆكن كە هەموو لايه‌ك هەوڵ دەدەن بۆ زیندووكردنەوەی ڕوسیايه‌كی خاوەن سه‌روه‌ری ڕەهاو دامەزراندن و جێگيركردنی بنەماكانی ئەم حوكمڕانیەكە.  لەبەر ئەوە نەتەوە ناڕوسەكان دووچاری بێومێدی دەكەن لە پشتگیری كردنی سوپای سپی، لەم هەڵومەرجەشدا ئۆكڕانیەكان یەكەم نەتەوە دەبن كەدژی سوپای سپی ڕادەپەڕن، جیا لەوەش قادرى ئاماژەی بەوەش داوە سەرەتای ساڵی 1920 سوپای سپی لەدۆخێكی زۆر خراپ بووە بەجۆرێك كەس ئێرەیی پێان نەبردووە لەو ساڵەدا گەندەڵی لە ناو دڵی دەسەڵات بووە، سوپا دووچاری جۆرێك لەسستى بوویەوە، لەوكاتەدش سوپای  سور بە ژماره‌يەكی زۆر لە بەرەی سیبریا بینراون، جيا لەوەش بەهۆی سەرهەڵدانی ناكۆكی لەنێوان هەندێك لە سەركردەكانی سوپای سپی هێندەی دیكە دۆخی سوپای سپی ئاڵۆزتر دەبێت، هەروەها لە سەر كۆمەڵێك هۆكاری تەكنیكی جەنگیش وەستاوە كە بوونەتە هۆی شكستی سوپای سپی، قادرى بارودۆخەكەی ئەوكاتی بەرەی سوپای سپی وەك دووپشكێكی ئاوس دیووە كەنزیك دەبێتەوە لە دانانی بێچووەكانی، لەوكاتدا  بێچووەكان دەست دەكەن بە خواردنی هەناوی دایكیان ودواتر بۆ ئەوەی خۆیان بژین ولەسكی دایكیان بێنە دەرەوە دايكیان دەكەنە قوربانی و كۆتایی بە ژیانی دەهێنن. هەروەها بە درێژیش لەسەر هۆكارە بابەتیەكانی سەركەوتنى سوپای سووریش وەستاوە.

لەكۆتاییدا پێویستە ئاماژە بەوە بكەین  سدیق قادری لە 13 نیسانی 1923 لە نووسینەوەی بیروەریەكانی بۆتەوە وساڵێك دواتریش لە چاپخانەی الفلاح لە بەغدا بە چاپی گەیاندوون، بیرەوەرییەكانی (264) لاپەڕەیە.  لە نووسینەوەيان بە پلەی یەكەم پشتی  بە یادگەی خۆی بەستووە وەك خۆی ئاماژەی بۆ كردووە هەموو ئەوڕوداوانەی كە بینوویەتی وبیستوویەتی  تۆماری كردون ،سەرباری ئەوەی پشتی چەند سەرچاوەێك و  بە كۆمەڵێك نووسراوی فەرمیش بەستووە  لەبنچینەدا بیرەوەرییەكانی بە زمانی توركی  نووسیووە، بەزمانی عەرەبی عەرەبی بڵاووی كردۆتەوە،  بە نیازیش بووە ئەوبیرەوەریانە لەگەڵ دوو كتابی تری خۆی لە ماوەكانی دواتر بە زمانی توركیش بڵاویان بكاتەوە.

downlond

6 سدیق قادری یەكەم كوردە بیرەوەریەكانی دەربارەی شۆڕشی ئۆكتۆبەر و شەڕی ناوخۆی ڕوسیا ده_نووسێته_وه___