ديدى م.جەميل بەندى ڕۆژبەيانى سەبارەت بە فتوحاتى ئيسلامى لە كوردستان ديدێكى گرنگ و فەرامۆشكراو

ديدى م.جەميل بەندى ڕۆژبەيانى سەبارەت بە فتوحاتى ئيسلامى لە كوردستان ديدێكى گرنگ و فەرامۆشكراو

پڕۆفيسۆرى ياريدەدەر د.زريان حاجى

بەشى شوێنەوار / كۆلێجى زانستەمرۆڤايەتيەكان/ زانكۆى سلێمانى

zryan.hama@univsul.edu.iq

پێشدەست :

م.جەميل بەندى ڕۆژبەيانى، يەكێك بووە لە ديارترين مێژوونوسانى كورد، كە لەبوارى مێژووى سەدەكانى ناوەڕاست بابەتى نووسيبێت، نووسينەكانى بەوە جيادەكرێتەوە، زۆر وورد و زانستيانە نووسراون، ئەو خەمخۆرێكى كەم وێنەى نووسينەوە و بەدەرخستنى ئەو مێژووە بووە، بۆخۆى زمان زانى و ڕۆشنبير بوونى فراوانى يارمەتيدەرێكى زۆر باشى بووە بۆ ئەو بوارە، لەو ڕووە وە كاتێك بەرنامەيەكى مێژوويى بۆ ڕاديۆى كوردى تاران بەزمانى كوردى ئامادە دەكات دەڵێت : ((جا ئامادەكردنى چەپكە گوڵى مێژووى كورد خرايە ئەستۆى ئێمە، لەو ڕودە كە نووسينى كوردى من سادەو بێ گرێ و قورتە، و گومان دەكرێت هەم ڕۆشنبيران گوێى بۆشل بكەن هەم خوێندەوار و نەخوێندەوار بەهەستى پاكەوە سودى لێ وەربگرن ..[1])) هەروەك لە زانستى ڕێبازى لێكۆڵينەوەى مێژوويى جەختى لێ دەكرێتەوە، كە لەمەرجەكانى مێژوونووسى سەرەكەوتوو بريتيە لە زانينى زمانى جياواز و هەروەها ڕۆشنبيرى فراوان و دونيا بينى و خوێندنەوەى زۆر كە سەرجەم ئەم خاڵنەش لە ژيان و كەسێتى م.جەميل بە ئاشكرا بەدى دەكرێت و ڕەنگى داوەتەوە[2].

يەكەم: سروشتى نوسينەوەى مێژووى كورد لاى م.جەميل بەندى ڕۆژبەيانى و بەرهەمەكانى  :

لايەنێكى ديكەى سروشتى نووسينەوەى مێژوو لاى م.جەميل بريتى بووە لە هەستكردن بە ئەركى سەرشانى خۆى بۆ بەديار خستنى مێژووى شاراوە و نەبيستراوى ميللەتەكەى خۆى، بۆئەم مەبەستەش هەرگيز كۆڵى نەداوە و هەميشە ماندوونەناسانە هەوڵيداوە بە سەرجەم ئەو زمانانەى زانيويەتى  سەرچاوەيەك يان  باسێك لەدووتوێى كرۆكى بەڵگەنامەكان و مێژووى گەلانى ناوچەكە بەدەستبخات، و لە سەر لايەنێكى شاراوەى مێژووى نەتەوەكەى بيخاتە بەرديدى خوێنەران، ڕەنگە ئەمەشى بە قۆناغێكى گرنگى بە ئاگاهێنانەوەى ميللەتەكەى و هۆشيار كردنەوەيان بە مێژووى باب و باپيرانيان زانيبێت ، هەروەك (شيشرۆن)ى فەيلەسوفى ڕۆمانى دەڵێت :(هەركەسێك مێژووى نەتەوەكەى نەزانێت هەتا هەتايە بە نەزانى دەمێنێتەوە)[3]، لەلايەكى ديكەش لەو ڕوانگەيەى، كە مێژوو چرايەكەو ئايندە ڕۆشن دەكاتەوە!، پێويستە ڕابردوو بە ئێستا بەستنەوە بۆ ئەوەى داهاتوو ڕۆشن بكرێتەوە، هەوڵيداوە ورە و وێژەيى تاكەكانى ميللەتەكەى بەرزبكاتەوە بەتايبەتى لاوان، بەو ئومێدەى لەو چەرمەسەريەى ڕۆژگارى خۆى ئاهێكيان بەبەردا بكاتەوە و ڕاميان بهێنێت و بەپێى لايەنى مەعنەويانەى خۆى لەسەر بناغەى مێژوو[4]، بتوانن ئايندەيەكى گەش و دەوڵەتێكى نەتەوەيى بنيات بنێنەو ئەم ئەركەشى لە پێشمەرگايەتى بە پێويست بوون زانيوە[5]، لێرەشەوە ئەو هەموو ستەم و نەهامەتيانەى بەسەر ميللەتەكەى هاتووە لەماوەى تەمەنى خۆى و يان باو باپيرانى، بەتايبەتيش بۆخۆى، كە گەرميانى بووە و لە لەبنەماڵەيەكى ڕۆشنبيرى ناودارى ئەو دەڤەرە بوون و پاشانيش كاتێك بە وەزيفە وەك مامۆستايەكى ئاينى خزمەتى كردووە لەو شوێنانە، هەروەها ژيانى شۆڕشگێڕى و پێشمەرگايەتى و پاشان زيندانى و دوورخستنەوە لە وەزيفە لەسەر كورد بوون و كوردايەتى و پاشان دەربەدەرى و مانەوەى لە ئێران و پاشان گەڕاندنەوەى بۆ عێراق و ئەو هەموو ديمەنە جياوازانەى ژيانى و ئەو هەموو نەهامەتيانەى لەسەر كوردبوون و هەستى نەتەوەيى بەسەر هاتوون[6]، دەبينين كاريگەرى هەبووە لەسەر ئەوەى باشتر لە حاڵەتى داگيركارى و چەوساندنەوەى ميللەتى و نەبوونى دەوڵەتى تێبگات[7]، بۆيە زۆرينەى كارەكانى تەرخان كردووە بۆ پوكاندنەوە و ڕەتدانەوەى فيكرى نا شارستانيانە و پڕ لە ئەفسانەييانەى كۆمەڵگە، لەلايەك و دەرخستنى لايەنى شارستانێتى وەك شارسازى و دەوڵەتدارى كوردان لەو ناوچانەى كە لەلێوارى لەناوچووندا بوون، لەسەرو بەرى نەمانى هەست و بيرى نەتەوەيى و تەنانەت بونى كورديشدا بوون لەو ناوچا[8]نە، مامۆستا بەبيرێكى زۆر پڕى نەتەوەيى و وەك قاڵبوويەكى دونيا بينى خۆى بە شێوازى مۆدێرن و زانستى هەوڵى داوە مێژووى ئەو ناوچانەو كورد بەگشتى بنووسێتەوە و سوود لە چەندين سەرچاوەى گرنگ و نەبيستراو ببينێت[9]، بەجۆرێكى وەها كە لەماوەى تەمەنى خۆيدا و لەسەرو بەندى كەمى هۆكارەكانى دەستكەوتنى سەرچاوەى پێويست بۆ توێژينەوە و نەبوونى تەكنۆلبۆجياى سەردەم بۆ پاڵپشتى زانستى لە نووسينى تێزەكاندا، كەچى زۆر وورد و بە تێگەيشتنێكى لۆژيكيانە هەوڵيداوە شيكارى بابەتە مێژووييەكان بكات [10].

جێگەى ئاماژەيە كە مامۆستا لەسەردەمێك بەتەنگ دەرخستنى لايەنى مێژووى شارستانيانەى كورد بووە، لە كاتێكدا كە نەك ئەو زانياريانە ناوازە و دەگمەن بووە، بەڵكو كورد بوون بۆخۆى نەنگى و عەيبە بووە، بەڵام مامۆستا جەميل لە ڕوانگەى نووسينەكانيەوە بەهەموو خوێندەوارانى سەردەمى خۆى دەڵێت كە كورد خاوەنى شارستانيەتێكى لە مێژينەيەو بەڵكو لەسەرو بەندى هاتنى (سوپاى فتوحاتى ئيسلامى بۆناوچەكە)، كە سەرەتاى قۆناغى مێژووى سەدەكانى ناوەڕاستە كورد وەك نەتەوەيەكى سەربەخۆ نەك سەر بە توركە ئوغوزەكان و فارسەكانى كۆن (پارسى كۆن) و عەرەبەكان، نەبووە بەڵكو  ئازا و دلێرانە وەك دوژمنێكى ساسانيەكان، بەهاوبەشى سوپاى مسوڵمانانى كردووە و لەگەڵيان ڕێككەوتووە بۆ لەناوبردنى دەوڵەتى ساسانى و بەمەش كورد كۆڵەكەى سەرەكى سەركەوتنەكنايان بووە و بەهۆيانەوە بەسەر چياو كێوەكاندا هەڵكشاون هەرێمەكانى دواترى فارسيان فەتح كردووە و دواجاريش كورد بۆخۆيان حوكمى ناوچەكانيان كردووە[11]، هەر لەسەرەتاشەوە هەوڵيداوە كورد لە ڕووى نەتەوەيى سەربەخۆ نيشان بدات و بنەچەيان بگەڕێنێـەوە بۆ كۆنترين نەتەوە و خاوەنى خاك و وڵات، ئەوەتا لەزنجيرە وتارێكدا كە لەبەرنامەيەكى ڕاديۆيى كە لەساڵانى حەفتاكانى سەدەى ڕابردوو لە ڕأديۆى كوردى تاران وەك بەرنامە خوێندراوەتەوە، بەناونيشانى (كورد و ڕەگەزى ئارى)، ڕەگەزى كوردى بۆ زۆر پێش ئاريەكان گەڕاندۆتەوە و باسى لە شارستانيەت و دەوڵەتدارى گەلانى كۆنى باو باپيرانى كورد كردووە لە ناوچەكەدا و تەمەنى ئەو شارستانيەتى بۆ زياتر لە پێنج هەزار ساڵ بەر لە ميلاد دەگەڕێنێتەوە[12]، هەروەها پێى وايە كە كورد بەر لە سێ هەزار ساڵ بەر لە ميلاد، خاوەنى دەوڵەت دەسەڵات و فەرمان ڕەوايەتى بووە لە پاڵ زنجيرە چياكانى زاگرۆس، لەوانەش دوو دەوڵەتى كوردى زۆر بەهێز بوون كە بريتى بوون لە لولوبى يەكان و پايتەختيان شارى (هاڵوان) بووە و ئەم شارەش دەكەوێتە گەرميان و لەدوايشدا لەسەدەكانى ناوەڕأست كە ناوەكەى بووە بە (حەلوان) پايتەختى ميرنشينە كورديەكانى حەسنەوەى و عەيارى بووە كە ئێستا بوونيان نەماوە، ئەم شارەش ئێستا خەرابەيەو لە ژێر دار و پەردووى ناوچەيەكى نزيك سەرپێڵى زەهاودايە كە ديسان هەوڵدانە بۆ دەرخستنى شارستانيەتى كورد لە ڕێى باسكردنى پايتەختێ:ى گرنگ و لە مێژينەى كوردان كە ئێستا هەر ناويشى نەماوە، هەروەها گوتى يەكان كە پايتەختيان شارى (ئەرەپخا) بووە كە ئەكەوێتە خوار شارى كەركوكى ئێستا[13]، لێرەدا بە ئاشكرا دەبينين كە مەبەستى مامۆستا بە ئاشكرا هێنانەوەى چەند نمونەيەكە ديسان لەسەر دووشار و ناوچەى كوردى كە لە ئێستادا نەك بوونيان نيە بەڵكو دێتە پێشچاو كە سەر بەنەتەوەى تربن، بەتايبەتى هەردووناوچەى (كرمانشان و كەركوك)، كە لەو ڕێگەيەوە ڕەسەنايەتى بنەچەى كوردى بردۆتەوە بۆهاوسەردەمى عيلاميەكان لەناوچەى (شوش) لە خوزستان لە ئێران و هەروەها ئەكەديەكان لە خوارووى عێراق ، ئەمە سەربارى ئەوەى لەوە و بەر بەردەوام باسى شارستانيەتى كوردى لە كۆندا كردووە و نەتەوەى (كاسى) ناساندووە و بەردەوام باسى هێز و دەسەڵات و شارستانيەتيانى كردووە تا دەگاتە سەر (سوبارى)يەكان و پاشان لەباسى مادەكان دەوەستێت و بەپێى سەرچاوەكان بە دەوڵەتى گەورەى خاوەن شارستانيەت ناوي دەبات و دەڵێت: ((يەكەم جار لە ساڵنانمەى ئاشوريەكانا لەسەردەمى قەڕاڵى ئاشورى شەلمەنەصرى سێ يەم دا كە لەنيوەى صەدەى نۆيەمى بەر لە ميلادا ژياوە ناوى وڵاتى ئاماداى هێناوە، وتويە، سوپاى ئاشورى چوار دژوقەڵاى سەختى لە وڵاتى (ماداى) داگير كردووە، ئەم چوار قەڵايە بريتى بوون لە زاموا واتا بەشى لاى ژوورى ئێستاى سلێمانى و پارسونا هەرێمى سەروى ڕووبارى سيروان كە دەبێـ جوانڕۆبێت، كيشەسو كە ئەكەوێـە لاى سەرووى ڕووبارى سفيدەر و خارخار كە لەدەورو بەرى كرماشانى ئێستە بووە[14])) لەلايەكى ديكە هەر لەو سەرەتايانەدا هەوڵيداوە، كە باسى ڕەسەنەياتى زمانى كوردى بكات وەك زمانێكى زيندووى ناوچەكە و بە پشت بەستن بەسەرچاوە بەهێزەكانى دكەى وەك شەرەفنامە ڕەخنەى لەو ڕۆشنبير و نووسەرانەش گرتووە كە بەهەڵە ئاماژە بە سۆرانى و هەورامى و بادينى دەكەن بەڵكو پێي وايە، هەرچەندە زمانى كوردى يەك ئاڕأستەى هەيە بەڵام شێوە و زاراوەكانى جياوازە و ئەمەش پەيوەندى بەلايەنى جوگرافى زياتر هەيە و ناوەكانيش ڕاستيكەى كرمانجى خوار و كرمانجى باكور و هەروەها گۆرانى يەو بەپێى وايە كە زمانى كوردى ڕەسەنايەتى خۆى هەيە و چوار بەشى سەرەكين بەپێى شەرەف نامە ئەوانيش (كرمانجى – كەلهوڕى – گۆرانى – لوڕى)[15]، هەروەها بەپێى سەرچاوە ڕەسەنەكان جەختى لە ڕ’سەنايەتى زمانى كوردى كردۆتەوە .

ئەمە سەربارى ڕەخنە توندەكانى لەو هەموو خورافات و هەڵبەستنانەى بەناوى خەمخۆرى بۆ مێژووى كوردى سەدەكانى ناوەڕاست نووسراون هەڵبەستراون، كە نەك سوود بگرە زيانيشيان بەو مێژووە گەياندووە، بۆيە بەهەموو توانايەوە لەدژيان وەستاوە، كتێب و لێكۆڵينەوەى لەبارەوە دەركردوون و تا بۆ تاك و نەوەى نوێى كورد ڕوونبكاتەوە كە ئەمانە خورافەن و هيچ بنەڕەتێكى ڕاستيان نيە،  كە ئەمەش بەشێكى گرنگە لە دەرخستنى مێژووى شارستانيانەى كوردى سەدەكانى ناوەڕاست لاى م.جەميل[16]، لەم بوارەشدا م.جەميل بۆخۆى توشى چەندين گرفت بووە، بەڵام بەو پێيەى كەسايەتيەكى چاونەترس و بوێر بووە و هەرگيز سڵى لە ووتنى ڕاستيە مێژووييەكان نەكردۆتەوە لە پێناو دەرخستنى ڕاستيەكان و نەهێشتنى خورافە و ئەفسانە لەكۆمەڵگا و دەرخستنى لايەنى ڕاستى و دروستى و بنەڕەتى مێژوويى بابەتەكان، بەم هۆيەشەوە توشى ڕێگرى و ئازار بووە چ لەلايەن دەسەڵاتداران بێت بە زيندانى و دەركردن لەكار و پيشە يان خاوەنانى بۆچوونى ئەفسانەيى و خەڵكانى ناحاڵى كاتێك م.جەميل بەباسكردنى بابەتەكان زيانى لێداون[17]، بەهەرحاڵ بەرهەمەكانى م.جەميل لەبوارى مێژوو بەگشتى و مێژووى شارستانيەتى كورد لە سەدەكانى ناوەڕاست گەلێك زۆرن و هەروەك ئاماژەمان بۆكرد لە پێشتر م.جەمیل، تورکی و فارسی و عەرەبی بە باشی زانیون. بۆيە جگە لە وتار و نووسینی کە لە گۆڤار و ڕۆژنامەكانى (ڕووناکی، گەلاوێژ، دەنگی گێتیی تازە، ھەولێر، ھەتاو، ژین، ھیوا، شەفەق، ڕزگاری، بڵێسە، نەورۆز، الحوادث، صوت اڵاحرار، کرکوک، الأهلی، الاستقلال، الثورة، خەبات، ڕۆژی نوێ، بەیان، کاروان، ڕۆشنبیری نوێ، ھاوکاری، گۆڤاری کۆڕی زانیاری کورد، نوروز العراق، ڕەنگین، ھەزارمێرد، کوردستانی نوێ، اڵاتحاد)دا بڵاوی کردوونەتەوە، گەلێک بەرھەمی دەستنووسی دیکەیشی ھەبووە و لێی فەوتاوە. کتێبە لەچاپدراوەکانی:

١. گاڵتەوگەپی مەلای مەزبوورە – ١٩٤٠.

٢. چل وەزیر – ١٩٤٢

٣. حیکایەتی مەلای مەشھوور – ١٩٥٣

٤. محمد أمین زکی بک، تأریخ السلیمانیە وأنحائھا، ط١، بغداد، ١٩٥١؛ ط ٢، السلیمانیە – ٢٠٠٢ (لە کوردییەوە بۆ عەرەبی)

٥. شرفخان البدلیسی، شرفنامە، بغداد – ١٩٥٣ (لە فارسییەوە بۆ عەرەبی)

٦. رفیق حلمی، مذکرات، ج١، بغداد – ١٩٥٧ (لە کوردییەوە بۆ عەرەبی)

٧. حکمت سلیمان، الرسائل المقدسة، بغداد – ١٩٦٣ (لە تورکییەوە بۆ عەرەبی)

٨. مذکرات مأمون بیک بن بیکەبیک، بغداد – ١٩٨٠ (لە تورکییەوە بۆ عەرەبی، بە ھاوبەشی لەگەڵ شوکور مستەفا)

٩. الشاھزادە نادر میرزا القاجاری، پورە الشیخ عبیداللە الشمزینی چد الحکومە القاجاریە (وەرگیراوە لە بەرگی ١٣، ١٩٨٥، ل٣٢١-٣٦٠ و بەرگی ١٤، ١٩٨٦، ل٢٠٣-٢٣١ و بەرگی ١٦-١٧، ١٩٨٧، ل٤٨٣-٥١٨ی گۆڤاری کۆڕی زانیاریی عیراق- دەستەی کورد)

١٠. فەرمانڕەوایی موکریان، بەغدا – ١٩٩٢

١١. ئیحسان نوری بتلیسی، بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد لە تورکیا، بغداد – ١٩٩٣ (لە تورکیی عوسمانییەوە بۆ کوردی)

١٢. أپران تأریخیان عن الکرد، بغداد – ١٩٩٥ (وەرگێڕان و ساغکردنەوە)

١٣. مێژووی حەسەنوەیھی و عەییاری، بەغدا – ١٩٩٦

١٤. واقدی، وڵاتگیریی ڕەشەخاکی عێراق، سلێمانی – ١٩٩٧ (لە فارسيەوە بۆ کوردی)

١٥. الشیخ حسین القایی، سراج السالکین، أربیل – ١٩٩٨ (لە فارسییەوە بۆ عەرەبی)

١٦. بغداد الجنة العامرە، بغداد – ١٩٩٨ (لە تورکییەوە بۆ عەرەبی)

١٧. مدن کردیە قدیمە، السلیمانیە – ١٩٩٩،

١٨. چوار دەوڵەتی فەرامۆشکراوی کورد، ھەولێر – ٢٠٠٠

١٩. د. مستەفا جەواد، عێڵی جاوان، سلێمانی – ٢٠٠١

٢٠. نبذە عن العشیرة الروژبیانیة (الروزبھانیة) والمعروفین من الروژبیانیین فی الکتب التأریخیة، ط٢، أربیل – ٢٠٠١ (پێشتر بە دوو بەش لە بەرگی ١١، ١٩٨٤، ل٢٦٧-٣٢٢ و بەرگی ١٢، ١٩٨٥، ل٣٣١-٣٨٨ی گۆڤاری کۆڕی زانیاریی کورد- دەستەی کورددا بڵاوبووەتەوە)

٢١. وڵاتەکەت باشتر بناسە، دەزگای ئاراس- ھەولێر – ٢٠٠٥

٢٢. کورد و ڕەگەزی، کەرکووک – ٢٠٠٥

٢٣. کەرکوک: ناوی کۆنی، دانیشتووانی، دەسەڵاتەکانی، کەرکوک – ٢٠٠٦

٢٤. وتەکانی شاھنشاه ئاریامیھر، انتشارات و روابگ عمومی- تاران، ١٩٦٨.

ئەم کتێبانەیشی کاتی خۆی بە زنجیرە لە گۆڤاردا بڵاوبووەتەوە:

١. زانستی فەرمایشت و مێژووی (علم الحدیث وتأریخە)

٢. زانستی ڕەوان ‌خوێندنی قورئان و مێژووی (علم تجوید القرآ‌ن وتأریخە)

٣. بوێژە کوردەکانی وڵاتی کەرکووک

٤. دێریکچەی تیرەی ڕۆژبەیانی

٥. زانستی کەلەپووربەشکەری و مێژووی (علم تقسیم المیراث وتأریخە)

٦. مێژووی دەروێشی لە کوردستانا [18].

بەم جۆرەش دەبينين كە م.جەميل لە هەموو قۆناغەكانى تايبەت بە مێژووى كورد هەوڵيداوە كە نووسينى هەبێت، لايەك بەلاى مێژووە بكاتەوە و لە هەرچوار پارچەى كوردستان گرنگى و بايەخى پێبدات، بەڵام ديارترينيان، كە بەتايبەت تەرخانى كردبێت بۆ دەرخستنى لايەنى شارستانيانەى كورد بريتين لە چەند كتێبى وەرگێڕدرا و كتێبى نووسراو و هەروەها وتارى زانستى بەپێز، كەبە بۆچوونى ئێمە بەشى زۆرى نووسينەكنايشى دەكات و ئەمەش واى كردووە لەم بوارە پێشەنگ بێت لە پێشى هەموو نووسرەانى پێشخۆى بكەوێت كە لە گۆڤارەكانى كۆڕى زانيارى كورد يان مجمع علمي عراقي يان كۆنگرەى تحقيقاتى ئێرانى نێوان ساڵانى 1965 – 1979و يان لە گۆڤارى كاروان و هەندێك ڕۆژنامەش نوسينى بڵاو كردۆتەوە وەك ڕۆژنامەكانى ژين و ژيان بە زنجيرە و هەروەها ڕۆژنامەى صوت الاحرار …هتد و لە پاشانيش زۆرينەى وتارە زانستيەكانى كۆكراونەتەوە و لەدوتوێى كتێبێك يان ناميلكەيەك بڵاوى كردونەتەوە هەندێ:يان پاش ژيانى خۆى لە چاپ دراون و كۆكراونەتەوە، لەكاتى خۆشى بۆيە نەيكردوون بەكتێب و زياتر لە دوتوێى گۆڤارەكان بڵاوى كردونەتەوە خۆى وتەنى لەبەر كەم دەستى بووە و بوونى ئەم گۆڤارانەشى بەهەل زانيوە تا لێكۆڵينەوەكانى تايبەت بە مێژووى شارستانيانەى كورد لەسەدەكانى ناوەڕاست بەشێوەى پوخت و كورت زانستى  بڵاو بكاتەوە، هەروەك دەڵێت : (سەرەتا بيرم لەوە كردەوە، كە لەو سەرچاوانەى دەستم كەوتبوون وەك پەرەگراف بۆ تەواوكارى پەراوێزەكانم لەناو وەرگێرانى كتێبى (شەرەفنامە) بڵاوى بكەمەوە، بەڵام بيرەكەم گۆڕى پاش ئەوەى (كنگرە تحقيقاتى ايرانى) دامەزرا، كە بڵاو كراوەيەكى ساڵانە بوو، ئەم هەلەم قۆستەوە تا بەشدارى تێدا تێدابيكەم، بە لێكۆڵينەوە لەبارەى دەوڵەت و ميرنشينە كورديەكان، يەكەم لێكۆڵينەوەم لەبارەى ميرنشينى (حەسنەوەيهى) بوولە دەينەوەر و شارەزوور، بەڵام بە لێكۆڵينەوەيەكى پوخت، كە لە بيست لاپەڕە تێپەڕى نەدەكرد، پاشان لێكۆڵينەوەى دووەمم لەبارەى دەوڵەتى (عەيارى) بوو كە بەهەڵە بە دەوڵەتى (العنازية) لەلايەن (مسعر بن مهلهل[19]) و خەڵكانى هاوشێوەى ئەو ناونراوە، لێكۆڵينەوەى سێيەم لەبارەى دەوڵەتى (شوانكارە) لە هەرێمى شيراز و بەشێك لە هەرێمى كرمان، ئەنجام دا ئەو دەوڵەتەى كە لە شەرفنامە ناوى نەهاتووە، مەگەر بەسەر ناوى يەكێك لە فەرمانڕەواكانى تێپەڕى كردبێت باسێكى هاتبێت، لێكۆڵينەوەى چوارەمم لەبارەى حكومەتى دنبلى بوو، لە شارى خوى و هەرێمى تبريز و لێكۆڵينەوەى پێنجەمم لەبارەى ميرنشينى موكريان بوو هەر لەكۆنەوە تا ڕووخانيان، پاشان لێكۆڵينەوەيەكم نووسى لەبارەى هۆزى جاوان بەو پێيەى بنەڕەتى هۆزى (جاف)ى ئێستا بوون، كە نيشتمانى بنەڕەتيان لە دەوروبەرى چياى دەماوەند بووە، زمانيان شێوەزارى كرمانجى باكوور بووە، پاشان لە سەردەمى حكومەتى حەسنەوەيهى كۆچ دەكەن بۆ ناوچەيەك پێى دەگورترێت (جاوان رود)، پاشان لەچوارچێوەى هێزەكانى دەوڵەتى حەسنەوەيهى دەكشێن بەرەو (نەهرەوان) و پاشان  لەگەڵ شازنجانى عەيارى كۆچ دەكەن بەرەو باشوورى بەغداد، لەوێش لەگەڵ هۆزەكانى بني مزيد الأسدى شارى (حلە) دادەمەزرێنن، پاشان دەگەڕێنەوە بۆ چياكان، پاش ئەوەى هێزەكانى هۆلاكۆ بەغداد و دەوروبەرى وێران دەكەن، كۆچكردوو د.مستەفا جواد لێكۆڵينەوەيەكى نوسيبوو لەبارەى هۆزى جاوان و فەرمان ڕەواكانى و زاناكانى و ئەديبەكانى و لەبارەى دامەزراندنى شارى حلە بەهاوبەشى لەگەڵ هۆزى بنى مزيد الاسدي و شازنجانى عەيارى كوردى و ئەو لێكۆڵينەوەيشم وەرگێڕايە سەر زمانى كوردى لە ڕۆژنامەى ((ژين))ى كوردى بە زنجيرە وتارێك بڵاوم كردنەوە (1927 – 1928)، وە لەكۆتايى حەفتاكان كاتێك لە ئێران گەڕامەوە بينينم، كە ئەديب محمدى مەلا عبدالكريم، دوو لەو  لێكۆڵينەوانەم كە ئاماژەم بۆ كردن كردوويەتيە عەرەبى و بڵاوى كردوونەتەوە، لە گۆڤارى (المجمع العلمي العراقي – الهيئة الكردية -) لە ژمارەكانى 5 و 6، بەناونيشانى (إمارة بني عيار و حكومتهم في غرب ايران) و (دينور و مشاهيرها)، بەهۆى كەم دەستى لەوەى كە بتوانم وەك كتێب چاپيان بكەم، بوونى ئەم گۆڤارەم بەهەلزانى بۆ بڵاو كردنەوەى لێكۆڵينەوەكانم ، بۆيە لێكۆڵينەوەيەكم بەناونيشانى (بندنجين[20]) بەزمانى عەرەبى لە ژمارە 7 بڵاو كردەوە لە ساڵى 1980 و لەگەڵ زاناى گەورە شكور مستەفا ((مذكرات مأمون بك))مان لە توركيەوە وەرگێڕا كە لەپێش شەرەف نامە بە نزيكەى بيست ساڵێك نووسراوە، مجمعى علمى عێراقى لە ساڵى 1980 چاپيان كرد، هرەوەك لێكۆڵينەوەيەكى ترم بەناونيشانى (فەرمانڕەوايى شوانكارە) بەزمانى كوردى لە ژمارە 8 گۆڤارەكە و پاشان كتێبى داقوق (دى كوك) لە ژمارە 10 ى ساڵى 1983 بڵاو كردەوە[21])، لە خوارەوە هەوڵدەدەين بە چەند باسێك ئەم بابەتانە زياتر شيكار بكەين، بەكەڵك وەرگرتن لە بۆچوونەكانى م.جەميل لە دووتوێى چەند باسێكى مێژوويى تايبەت بەمێژووى كوردى سەدەكانى ناوەڕاست، كە وەك گوڵبژێرێك لە ديارترين بابەتەكانى وەريان دەگرين، و لەچەند سەرخاڵێكدا دابەشيان دەكەين و شيكارى فيكرى م.جەميل دەكەين لە ڕێگەيانەوە، ئەگەر نا ئەوا كتێب و نووسراوەكانى مامۆستا جەميل گەلێك زۆرن و ڕەنگە لەدووتوێى چەندين توێژينەوەش نەتوانين دەرهەقيان بێين و شيكاريان بكەين بەڵام بۆ دەرخستنى فيكرى م.جەميل وەك پوختە لێكۆڵينەوەيەك كە زياتر پشت بە لێكۆڵينەوەكانى و نووسراوە ڕاستەوخۆكانى دەبەستين بەكارێكى پێويست و گونجاوى دەزانين لە بۆنەيەكى ئاوادا بيخەينە ڕوو .

دووەم : ڕەخنەگرتن و ڕاستكردنەوەى هەواڵى ئەفسانەيى و بيروباوەڕى مێژوويى هەڵە لە مێژووى كوردى سەدەكانى ناوەڕاست (فتوحاتى ئيسلامى بۆ كوردستان وەك نمونە):

   يەكێك لەو لايەنانەى بۆ دەرخستنى مێژووى شارستانيانەى كورد لەسەدەكانى ناوەڕاست، م.جەميل كارى لەسەر كردووە، بريتى بووە لەلايەنى ڕەخنەگرتن لەو زانياريا هەڵانەى لەدوتوێى سەرچاوەكان بوونيان هەبووە و تەنانەت لەلاى خەڵكيش بوونەتە فاكت و ڕاستيەك، يان وەك سەرچاوەيەكى ديار هەبوون و باسيان لە مێژووى كورد لە سەدەكانى ناوەڕاست كردووە، مامۆستا زۆر بە ووردى و وريايى و لێزانانە هەڵيداوە ئەو لايەنانە ڕەخنە لێبگرێت و ڕاستاندنيان بۆ بكات، بە پشت بەستن بە سەرچاوە ڕەسەنەكان ڕاستيان بكاتەوە، بەتايبەتى ئەو ماوەيە لەمێژوو، كە پەيوەندى ڕاستەوخۆى بە ئاين و تێكەڵاو بوونى ئەفسانەو بەشێكى زۆرى كلتوورى كەلەپورى كۆمەڵايەتى ناوچەيى هەبووە، ئەمە سەربارى ئەوەى كە ڕەخنەى لە نووسەرانى بەناوبانگ و بۆچوون و بير و باوەڕەكانيان گرتووە لەسەر ئەو بابەتانە و بەئەركە ئەوانى زانيوە كە وەڵام بدەنەوەو ئەو بۆچوونە هەڵەو ئەفسانەييانە پشتڕاست بكەنەوە، نەوەك ڕەواجى پێبدەن هەروەك دەڵێت : (لەم ڕوووەوە گلەيى لە خەڵكى سادە دڵ و نەخوێندەوار ناكرێ كە مێشكى بەو جۆرە غاراوە، بەڵكو گازندە و توانج ڕوو ئەكاتە مەلا گەورەكان، ئەديبە بەرزەكان، خوێندەوارە باڵاكان، تێگەيشتووە ووردە خاوەن مێشكەكان، كە هەر لەسەرەتاوە هەوڵيان نەداوە بەرگرى لە ئەفسانەو پڕو پووچ بكەن، …..سادە دڵى ساكارى نەخوێندەوار، سۆفيلكە ئاسا و دەروێشانە شەيدارى بيرو باوەڕێ ئەبێ، بێ بيركردنەوە و هەڵسەنگاندن و لێكۆڵينەوە بەرگرى لێ ئەكات، بەڵام سەير ئەوەيە مەلاى خوێندەوار كوێر كوێرانە (تعبدا) هەمووشت پەسەند بكات بەناوە خەڵكدا بە پەند و ئامۆژگارى بڵاوى بكاتەوەو نەگەڕێتەوە بۆ سەرچاوەەيەكى جێ باوەڕ (قورئان، فەرمايشت، مێژوو، فەلسەفە، عەقڵ[22]))، ڕەنگە باشترين كتێبێك، كە لەم بوارە بتوانين قسەى لەىسەر بكەين و وەك نمونەيەك بۆچوونەكانى م.جەميل لەم بوارەدا پێ بناسێنين كتێبى (وڵاتگيرى ڕەشەخاكى عێراق، (فتوح سواد العراق)، واقدى (گوايە) نوسيويەتى) بێت كە نووسەر زۆر بەڕوونى لە پێشەكەيەكەى لە ژێرناونيشانى (گلەيى و گازندە و بەرەنگارى پڕوپووچ (الخرافات))[23]، كە بۆخۆى لە لاپەڕەى يەكەمى پێشەكيەكەى دەڵێت : (لەبەشى كوردستانى خوارووىت نێوان دوو (زێ)دا سەدەها ساڵە كتێبێكى دەستنووسى پڕ لە درۆ و دەلەسە بەناوى (فتوحات سواد العراق) دەنگى داوەتەوە، ناوەڕۆكەكەى وەك شانامەى جارى جارانى قاوەخانەكان بۆ كوردى سادە دەخوێندرێتەوە، كەس نازانێ كێ نوسيويە؟ كەى نووسراوە ؟ چۆن كەوتۆتە كتێبخانەى بنەماڵەى مەلا سەمەدى مەرگەيى ؟ واقاوە دانراوى (الواقدى)يە و ناوەخنەكەى باسى داگيركرانى هەندێ جێى كوردستانە و هيچ پەيوەنديەكى بە (سواد)ى عێراقەوە نيە[24]) لەڕێگەى وەرگێڕانى دەقى دەستنووسەكە و هەروەها چۆنيەتى پەيداكردنى نوسخە جياواز و جۆراو جۆرەكانى و بەراورد كردنيان لەلايەك، پاشان ڕاستاندنى زۆرينەى زانياريەكانى پەيوەست بە وڵاتى كوردان و ناوى ئەو شوێن و شارو ناوچە و كەسايەتيانەى لەو كتێبەدا هاتوون دەربڕيوە، بەشێوەى پەراوێز بۆچوونەكانى خۆى و ڕاستكردنەوەى لەسەر دەقى دەستنووسەكە نووسيوە، كە پەراوێزەكانى زۆر پڕبايەخن و بەپشت بەستن بەچەندين سەرچاوەى مێژوويى سەدەكانى ناوەڕاست، و هێنان و بەراوردكردنى  شوێنى مردنى كارەكتەرەكانى ناو كتێبەكە بەتايبەتى كە ئەو كتێبە باسى زۆر لە (هاوەڵانى) پێغەمبەر (د.خ) كردووە كە گوايە لە كوردستان شەهيد بوون لەكاتى جەنگاندنيان لە كوردستان بەڵام م.جەميل بەهێنانەوەى بەڵگەى مێژوويى ڕەتى داونەتەوە و زۆرێك لەو كەسايەتيانە سەلماندوونى نەك گۆڕيان لە كوردستان نيە بەڵكو هەر نەشهاتوونەتە كوردستان، بگرە لەوە زياتريش بڕواى بە جەنگ و فتوحات نيە كە لە كوردستان كرابێت و پێى وايە لە كوردستان جەنگيش ڕووى نەداوە و (خەڵكيش بەو پێيەى دوژمنى ساسانيەكان بوون يارمەتى سوپاى ئيسلاميان داوە و ناوچەكانيان بە ئاشتى فەتح كراوە و بۆئەمەش م.جەميل لەچەندين شوێن جەختى لێ كردۆتەوە)[25]، هەروەها زياتر دێتە سەر ئەو كتێبەو چووەتە سەر بنەڕەتى نووسينەكەى و زۆرينەى ئەو نوسينانەشى پاش ئەوەى ڕاستى كردۆتەوە، كە نووسەرێكى وەك (الواقدى) نەينووسيوە بەپێى بەراورد كردنى بە كتێبەكانى (الواقدى) بەناونيشانى (فتوح العراق) كە هيچ پەيوەندى بەم دەستنووسە نيە، بەڵكو بە (هەڵبەستراوێكى كۆلكە مەلايەكى نەخوێندەوارى كوردى بووە و بۆگەرمكردنى مەجليس و وەك زانيارى گوێ ئاگردان و چيرۆكى (پڕوپيرێژنانە)  داويەتيە قەڵەم)[26]، كە نووسينێكى ئەفسانەييە و تێكەڵ و پێكەڵى زۆرى تێدا كراوە لە چەندين شوێندا، ڕووداو و ناوى نوێ تێكەڵ بەو مێژووە كراوە، م.جەميل پاش ئەوەى كە بەفارسى نوسخەيەكى دەست دەكەوێت كە وەرگێڕانێكى فارسيە و (مەلا عزيز واعزى) كردويەتى بە فارسى بەناوى (فتوح سواد العراق)، دواتر دەبيستێت كەلاى مامۆستايەكى ئاينى دەڤەرى مەرگە بەناوى (مەلا سەمەدى مەرگە) كتێبێكى لەو بارەيە هەيە كە باسى پادشايەكى كوردى دەكات كە لەو ناوچانە پێش هاتنى ئيسلام حوكمى كردووە ناوى (فروخ پادشا) بووە و بەرەنگارى ئيسلام بوونەتەوە كەهاتونەتە ئەم ناوچەيەو لەو كتێبەش باسى زۆر شوێن و ناوچەو گوندى كوردستان لەو دەڤەرانە هاتووە گوايە لەسەر بەندى فتوحاتى ئيسلامى هەبوون، پاشان لەساڵى 1970 كتێبێك دەر دەچێت بەناوى (كوردستان و ئاينى ئيسلام) لە نوسينى (ملا رووف سليم حويزى[27]) كە مامۆستايەكى ئاينى كورد بووە و و لەبارەيەوە م.جميل دەڵێت : (لەدووبەش پێك هاتووە، بەشى هەڵبەست بۆئەوەى وەك جارى جاران لە قاوەخانەكان بخوێندرێتەوە، كە شانامە و بەهنەسا و قەڵاى خەيبەر و ڕۆستەم و زۆراب ..تاد ئەخوێندرايەوە ئەوبەشەكەى تريش بە پەخشان بۆ ئەوەى كۆلكە مەلاكان مانگى ڕۆژوو بۆ مسوڵمانە سادەكانى بخوێننەوەو باسى چۆنيەن هاتنى ئيسلام بۆ كوردستان پتر لەدڵدا بچەسپێنن[28])، پاشان بۆى دەردەكەوێت كە ئەم كتێبە هەمان ئەو بابەتەيە كەلاى (مەلاسمەدى مەرگە) هەيە، بەڵام ئەم (مەلا ڕەئوف) كردويەتى بەهى خۆى، بۆيە م.جەميل بەئەركى خۆى دەزانێت تا ئەو لايەنە گرنگەى مێژووى كورد بەهەڵەنەبرێت پاش دەركەوتنى ئەوەى، كە نوسينەكەى لاى (مەلا واعزى) دروستترينيانە بۆيە بڕيار دەدات بيكاتە كوردى و پاشان بەچەندين پەراوێز بەنرخ سەرجەم زانياريەكانى ئەو كتێبە بۆ خوێنەواران و خەڵكى خوێنەرى كورد زمان ڕاست بكاتەوە، هەروەها ڕەخنە لە ڕۆشنبيرانى ناوچەكە بەتايبەتى (م.مسعود محمد) دەگرێت كە چۆن بابەتێكى ئاوا بەسەرياندا تێپەڕيوە و نەك ڕێگرى و وەڵامى نەداوەتەوە بەڵكو پشتگيرى و وەسفى ئەم كتێبەشى كردووە[29]، بەپێى بۆچوونى ئێمە م. جەميل لەباسكردنى ئەم بابەتانەدا لەم كتێبە مەبەستى سەرەكى لێدانى فيكرى سۆفى و شێخايەتى باڵادەستى ئەوكاتەى كۆمەڵگەى كوردى بووە، هەتا ڕوون ئاينيان بۆ باس بكات كە ئەم دياردانەى چوونە سەر گۆڕى سەحابان و پياو چاكان لەدين نيە و ئەوانەى كەمردون وەك تۆ مرۆڤن و بەڵگەى ئەوەش ديارە، كە چەند ساڵە ئەم گۆڕانە گۆڕى ئەو هاوەڵانەى پێغەمبەر (د.خ) نەبوون و كەچى نەسوود نە زيانيشيان بۆ ئەوانە نەبووە كە چوونەتە زيارەتيان، چوونكە هەر پاش ئەم باسە دێتە سەرباسێكى ديكەى ناو كۆمەڵگەى كوردى و ئەويش (مەولود نامە)يە، كە بەهەموو توانايەكيەوە هەوڵى لێدانى دەدات و دەيەوێت بيسەلمێنێت داهێنەرى ئەم يادە سوڵتان مظفرالدين كوكبوريە[30]، كە بەڕەگەز توركمان بووە و بۆ مەبەستى خۆبردنە پێش و ناوبانگ ئەم كارەى كردووە، لەم يادەشدا بەسەدان و هەزاران خەرجى كردووە كە لەماڵى ميللەت كردويەتى و بەوە ڕەخنەى پێدەگرێت، كە ئەم بابەتە دەبوايە پێشتر ڕۆشنبيرانى سەردەمى خۆى لەسەر ئەم ماڵ و پارە بەفيڕۆدانە لەسەرى لێپرسينەوەيان بكردايە بەتايبەتى كاتێك هاوەڵانى پێغەمبەر و مێژوونوسانيش لەبارەى ڕۆژى لەدايك بوونى پێغەمبەر د.خ هيچ شتێك نازانن و ڕيوايەتەكان ناجۆر و جۆراو جۆرن[31]، م.جەميل پێى وايە ئەم بابەتە بووەتە هۆى دروست بوونى چەندين كتێبى ناجۆر و ناڕێك و نا جۆرا و جۆرو پڕ لە ئەفسانەى پەخشانە شيعر كە هەميشە لەو يادانەدا خوێندراونەتەوە و هێندە هەڵەو پەڵەيان تێدايە كە مرۆڤ قێزى دێتەوە لە خوێندنەوەيان[32]، ديسان مەبەستى م.جەميل لێرەدا ئەو هەموو ئەفسانەو تێكەڵاويانەو ئەو هەموو هەڵە پەڵەيە كە بەو هۆيەوە زياد كراوە .

 بەشێكى ديكەى ڕەخنەكانى م.جەميل بۆ مێژووى سەدەكانى ناوەڕاست و هەوڵدانى بۆ ڕاستكردنەوەى ئەو بابەتانە تايبەتە بە ئەفسانەى گێڕانەوەى ڕەچەڵەكى هەندێك لە بنەماڵە كورديە ڕەسەنەكان بۆ عەرەب و هەوڵدانى بۆ نەهێشتنى ئەم بابەتە، دەڵێت گێڕانەوەى درەختى ڕەچەڵەك هەڵەيەكى گەورەى زانستيەو بەپێى زانست هيچ ڕەچەڵەكێ سێ يان چوار پشت زياتر ڕأست دەرناچێت، چ جاى ئەوەى بۆ چەند سەد ساڵێك و پتر لە هەزار ساڵ ئەمەش مەبەست لێى بۆ خۆبردنە پێشەوە و بۆ ناساندنيان بە (سيد) و (شيخ) بوون، كە دياردەيەكى هەڵەو پڕ لەكەم و كورتيە[33]، هەروەها ڕەخنەى زۆرى لە هۆزە كورديانە گرتووە كە بنەچەى خۆيان بۆ پێغەمبەرى ئيسلام (د.خ) دەبەنەوە يان بۆ ئومەوى و عەبباسى يەكان بە خەڵكانێكى داناون كە هەست بەكەمى خۆيان دەكەن و خۆپێبچووك بنەماڵەى دەروون نزمن، بۆيە خۆيان بەناڕاستى بەو بەم بەستۆتەوە، ئەوەتا بنەماڵەى هەكارى بنەچەى خۆيان دەبەستنەوە سەر بنەماڵەى عەبباسى يان چەندين بنەماڵە ماڵباتى ديكەى كوردى[34]،هەروەها  ڕەوخنەى زۆر لەو مێژوو نووسانە دەگرێت كە بەناڕەوا مێژووى ڕەچەڵەكى كورديان شێواندووە،  گێڕأندوياننەتەوە بۆ عەرەب، بەتايبەتى (المسعودى م.346ك / 957ز)، كە ڕەچەڵەكى كوردى بۆ عەرەب گێڕاوەتەوە، لەوانەش رەبيعەى كوڕى نزار، لەوەڵامدا م.جەميل دەڵێت : (گومان لەوەدا نيە كە بەستنى كورد بە ڕەگەزەكانى عەرەبەوە بۆتە كارێكى پووچ و بێهودەو، لاى ئەوانەى لێكۆڵەرەوەن و نەتەوە و ڕەچەڵەك لەبێژەنگ ئەدەن، هۆى ئەم جۆرە كارەيان، – لەديدى منا- تەنها بۆ چەسپاندنى برايەتيانە لە نەژادا، هەروەك برايەتيان لە ئايينا و لەبەر ئەوەيە كە زۆربەيان لەبەر فرە تێكەڵاويى كورد و عەرەب لايان مەخابنە، كورد لە بنەڕ’تێ:ى كۆنى عەرەب نەبن، جا نەژاد نووسەكان ئەم جۆرە پێكەوە – گلاندنەيان – هەڵبەستووە[35])، هەروەها زياتر لەسەرى دەڕوات و لەوەڵامى ئەم وتەيەش دەڵێت : (بەڕاستى باوەڕێكى پڕوپووچە، چۆن گەلێكى مليۆنەها كەسى، ئەبرێتەوە سەر كابرايێ، كە چەندين صەدە بەر لە نووسينى كتێبە مێژووييەكان، ژياوە، كوردەكانى دەورى كوت و عمارە و لوڕستان لايان وايە كە خود(الربيعە)كان لەبنەڕەتەوە فەيلين[36]).

ئەنجام :

فتوحاتى ئيسلامى بە شێوەيەكى گشتى زۆرى لەسەر وتراوە زۆريشى لەسەر نوسراوە، بەڵام تائێستا بێ لايەنانە كەس وەك م.جەميل بەندى ڕۆژبەيانى كە مێژونوسێكى گەورەى كوردەو زۆر كارى گرنگى زانستيانەو پەيجۆيى و بەدوادا چوونى كردووە بۆ بابەتەكان كردووە كە بەبەڵگەى سەرچاوەى ڕەسەن و پاشان لۆژيكى گەيشتۆتە ئەو بڕوايەى كە لە كوردستان فتوحات ئەنجام نەدراوە بەڵكو كورد بەو پێيەى كە دوژمنى ساسانيەكان بووە و تەنانەت ئاين و كلتوريشيان جياواز بووە سوپاى ئيسلامى بە فرياد ڕەس زانيوە و هاوكار و پشتيوانى سوپاى ئيسلامى كردووە و بەو پێيەش سوپاى ئيسلام توانيويەتى بەچياو دۆڵ و نشێوەكانى كوردستان هەڵگەڕێت و دەوڵەتى ساسانى لەناوبەرن و هەر ئەمەش بووە كە كوردان پاش جەنگى سوپاى ئيسلامى و دەوڵەتى ساسانى بوونەتە خاوەن و سەردارى ناوچەكانى خۆيان[37].

بەشێكى ديكەى هەوڵەكانى مامۆستا جەميل بريتى بوە لە وەستانەوە لە دژى بيرو بۆچوونى خورافات و هەڵەى سەردەمى خۆى كە زياتر بـڕوابوون بووە بەقەبرى پياوچاكان و شەخس گواي ئەمانە گۆڕى سەحابەى پێغەمبەرن د.خ خەڵكى سادە بۆ تەبەروك سەردانيان كردوون و م.جەميل سەلماندوويەتى كە دوور و نزيك ئەمانە گۆڕى هاوەڵى پێغەمبەر د.خ نين و بەو پێيەى كە جەنگ لە كوردستان نەبووە، ئەمە سەربارى ڕەخنەى ديكەى لەيادى مەولودى پێغەمبەر د.خ كە بەزيادەو اسراف و ناڕەواى زانيوە لەگەڵ بۆچوونى ديكە .

ئێمە پێمان وايە ئەم بۆ چوونانەى م.جەميل هەرچەندە لە دووتوێى نووسراوەكانى بەزەقى جەختى لێكردۆتەوە و بەردەوام باسى كردووەن بەڵام نوێيە بۆ خوێنەران و بە دروست و پێويستى دەزانين لەم توێژينەوەيە دووبارە بيخەينەوە بەر ديدەى خوێنەران تا زيات بەرچاو ڕوون بن لەم بابەتە.

په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان:

[1] مەلا جەميلى ڕۆژبەيانى : كورد و ڕەگەزى ئارى، (كەركوك : 2005)، ل6 .

[2] رسول محمد رسول خليفاني : مەلا جەميل بەندى ڕۆژبەيانى و پەيڕەوى لە نووسينى مێژووى كوردى ئيسلامى، نامەيەكى ماستەرى بلآو نەكراوە، كۆلێجى ئەدەبيات، زانكۆى سەلآحەدين، ساڵى 2009ز، ل82 – 83 .

[3] د.فوزي رشيد : ظواهر حضارية وجمالية من التاريخ القديم، (دمشق : 2011)، ص15 .

[4] الأمير شرف خان البدليسي : شرفنامة، ترجمة محمد جميل الملا أحمد الروزبيانى، دار المدى الثقافية للنشر، ط2(بيروت : 2007)، ص15 .

[5] مەلا جەميل ڕۆژبەيانى : چوار دەوڵەتى فەرامۆشكراوى نەناسراو (دونبولى، شاهێنى، شوانكارە،ميننەت شاهى)، هەولێر 2000، ل6 .

[6] ئومێد نەجم : مەلا جەمیل رۆژبەیانی.. مەلایەکی جەمیل‌، وێب سايتى : https://www.peyserpress.com/detail/4369 لە 18/1/2021 .

[7] جەمال خەزنەدار : مەلاجەميلى ڕۆژبەيانى ڕتووش، گۆڤارى ڕامان، ژ.269، ل146 – 147 .

[8]

[9] بڕوانە : سديق ساڵح: ژیاننامەی مەلا جەمیل رۆژبەیانی، وێب سايتى https://knwe.org/?p=38476 لە 12/1/2021؛ عوسمان سەيد قادر باخچەيى : ژياننامەى مێژوونوسانى كورد، (سلێمانى : 2001)، ل93-98 .

[10] رسول محمد رسول خليفاني : سەرچاوەى پێشوو، ل34 – 39 .

[11] بڕوانە : ڕۆژبەيانى : ولآتگيرى ڕەشەخاكى عێراق، (فتوح سواد العراق)، واقدى (گوايە) نوسيويەتى، دەزگاى چاپ و بلآوكردنەوەى ئاراس، چ2(هەولێر : 2001)، ل9 . ئەمەش بۆ چوونێكى زۆر ڕوون و وردبينانەى م.جەميل بووە كە لەچەندين جێگە جەختى لێكردۆتەوە هەروەك لە باسى داهاتوو لێى دەدوێين كە بە بۆچوونى ئەو سەر لەبەرى ئەو بۆچوونانەى باس لە فتوحاتى ئيسلامى بۆ كوردستان و شەڕى كورد و سوپاى ئيسلامى دەكەن جگە لە خورافاتێك هيچى ديكە نيە (توێژەر).

[12] مەلا جەميلى ڕۆژبەيانى : كورد و ڕەگەزى ئارى، ل7 .

[13] هەمان سەرچاوە، ل9 .

[14] هەمان سەرچاوە، ل44 .

[15] همان سەرچاوە، ل ٧٣، ٧٤ .

[16] ڕۆژبەيانى : ولآتگيرى ڕەشەخاكى عێراق، ل15

[17] موعتەسەم نەجمەدین : مەلا جەمیل شەهیدی هەق بێژی و جورئەت، مەلا جەمیل شەهیدی هەق بێژی و جورئەت – Denegkan (dengekan.ca)؛ لەيادى مامۆستاى شەهيدى بير و قەڵەم مەلا جەميل بەنديى ڕۆژبەيانيدا؛ محمد مەلاكەريم : لەیادی مامۆستای شەهیدی بیر و قەڵەم مەلا جەمیل بەندیی رۆژبەیانیدا – History Of Kurdistan .

[18] سدیق ساڵح : ژیاننامەی مەلا جەمیل رۆژبەیانی، ڕۆژنامەى كوردستانى نوێ، لە 27/03/2019 https://knwe.org/?p=38476 .

[19] مسعر بن مهلهل، گەڕيدەيەكى عەرەب بووە لە سالآنى 340 – 341هـ / 951 – 952ز سەردانى كوردستان و بەتايبەتى شارەزوورى كردووە و  لە كتێبێكى بەناوى (الرسالة الثانية)، كە زۆر شوێن و ناوچەى كوردستانى ئاماژە بۆ  كردووە و سەرچاوەيەكى بەپێزە بۆ لێكۆڵينەوە لەمێژووى كورد لەو سەردەم، بڕوانە : أبو دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي، ورحلته الى كردستان خلال السنتين (340 – 341هـ / 951 – 952ز) راسة تحليلية، دراسة و تحقيق، د.حسام الدين علي غالب النقشبندي، (سليماني : 2012) . ؛ بەلآم ئەميش بێ كەم و كورتى نەبووە ئەوەتا م.جەميل لەچەندين شوێن وەك لێكۆڵەرێكى شارستانيەتى كوردى سەدەكانى ناوەڕاست چەندين ڕەخنەو ڕأستكردنەوەى بۆ نووسينەكانى ئەنجام داوە .

[20] مەبەست پێى شارى (مەندەلى)يە بۆزياتر شارەزابوون لە مێژووى شارستانيانەى ئەم شارە كورديە لە سەدەكانى ناوەڕاست بڕوانە لێكۆڵينەوەمان (بندنجين –)، بڕوانە توێژينەوەكان بە ناونيشانى : شوێن و پێگه‌ى شارى مه‌نده‌لى (بندنیجین) له‌ڕوودا و نووسراوه‌کانى مێژووى ئیسلامیدا تا کۆتایى سه‌رده‌مى عه‌بباسیه‌کان گۆڤارى زانكۆى گەرميان، ژ.1 خولى شەشەم / ساڵى 2019) .

[21] بڕوانە الأمير شرف خان البدليسي : شرفنامة، ترجمة محمد جميل الملا أحمد الروزبيانى، دار المدى الثقافية للنشر، ط2(بيروت : 2007)، ص10 – 11 .

[22] ڕۆژبەيانى : ولآتگيرى ڕەشە خاكى عێراق، ل5 .

[23] هەمان سەرچاوە .

[24] ڕۆژبەيانى : ولآتگيرى ڕەشە خاكى عێراق، ل5 .

[25] بڕوانە محمد جەميل ڕۆژبەيانى : مێژووى حەسنەوەيهى و عەييارى،دەزگاى ڕۆشنبيرى وبلآوكراوەى كوردى، ل6 .

[26] هەمان سەرچاوە، ل 8 – 9 .

[27] بڕوانە : ملا رؤوف سليم حويزى، كوردستان و ئاينى ئيسلام، هاتنى سوپاى عمرى كوڕى خەتاب وەگرتنى كوردستان، چاپخانەى جامعە 1970 .

[28] ڕۆژبەيانى : ولآتگيرى ڕەشە خاكى عێراق، ل7.

[29] لەڕاستيدا لە چەند شوێنێك ڕەخنەى لە م.مسعود محمد گرتووە لەم بارەيەوە، بڕوانە هەمان سەرچاوەى پێشوو ، ل32

[30] بەلآم هەندێك سەرچاوەى زانستى پێچەوانەى ئەم بۆچوونەى م.جەميل بەند دەسەلمێنن، كە سوڵتان موزەفەرەدين سەربارى ئەوەى كە سوڵتانێكى دادگەر و لێوەشاوە بووە هەروەها كەسايەتيەكى ديارى ناوچەكەش بووە، وە هاوسەرى رابعەخاتوون خوشكى سوڵتان سەلآحەدين بووە، هەروەها لەناو خەڵك وا ناسراو بووە، كە پياوێكى زۆر دين دۆست بووە و پێغەمبەرى (د.خ) زۆر خۆش ويستووە بەجۆرێك خۆشەويستى پێغەمبەر د.خ لە دڵيدا بووە كە هەموو ساڵێك يادى لە دايك بوونى كردۆتەوە، بە كارێكى زۆر باشيش لەقەڵەميان داوە كە ئەم سوڵتانە دايهێناوە لەخۆشەويستى پێغەمبەر د.خ، لەم بارەيەوە بڕوانە پڕۆفيسۆر د.محسن محمد حسين : هەولێر لەسەردەمى ئەتابەگياندا، و.عوسمان عەلى قادر،(كوردستان : هەولێر 2010)، ل218 – 223 .

[31] هەمان سەرچاوەى پێشوو، ل11 – 12 .

[32] هەمان سەرچاوە، ل12 – 14 .

[33] هەمان سەرچاوە، ل14؛

[34] رسول محمد رسول خليفاني : سەرچاوەى پێشوو، ل95 .

[35] د.مستەفا جەواد : عێڵى جاوان، و.جەميل ڕۆژبەيانى، (سلێمانى : 2001)، ل17 ؛ چوار دەوڵەتى فەرامۆشكراوى نەناسراو، ل11 .

[36] هەمان سەرچاوە، ل16 .

[37] شياوى باسە ئەم بابەتە مێژوونوسى مسوڵمان الطبري (310هـ / 923م) جەختى لەو بابەتە كردۆتەوە كوردانى بە موالي الحمر ناو بردووە و سەركردەى كوردانيش كە لەبەرى ناوچەى شارى حەلوان دانراوەتەوە بەسەردارى ناوچەكە ناوى (قوباذ) بووە لە بنەڕ’ت خەڵكى خوراسان بووە . الطبري تاريخ الامم و الملوك، ج2، ص ص 473 – 474 .

داونلود

ديدى م.جەميل بەندى ڕۆژبەيانى سەبارەت بە فتوحاتى ئيسلامى لە كوردستانPDF