پ.ی.د. شاخەوان عبدالله صابر

دوای شەڕی چاڵدێران عوسمانیيەكان سەركەوتووبوون لە كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكانی جەزیرە و موسڵ دوای  بیست ساڵیش و ڕێك لە ساڵی 1534 لە ئەنجامی هێرشی سوڵتان سولێمانی قانونی توانرا شاری بەغداش لە چەنگ سەفەویيەكان دەربهێنرێت، دوای ئەویش لە ساڵی 1546 بەسڕاش كەوتە دەستی عوسمانیيەكان. لە ئەنجامدا ئەم دەوڵەتە حوكمڕانی هەموو ئەو ناوچانەی گرتە دەست، كە ئەمڕۆ بە عێڕاق ناوزەند كراوە، ئەو دەسەڵات و هەژموونەی عوسمانیيەكان بەسەر عێڕاقەوە نزیكەی چوار سەدەی خایاندووە تاوەكو سەروبەندی ڕووداو  و پەرەسەندنەكانی جەنگی یەكەمی 1914-1918. ئەوەبوو سوپای بەریتانی كۆتاییان بە دەسەڵاتی عوسمانیيەكان لە عێڕاق هێنا، دوای ئەوەش قۆناغێكی نوێ‌ لە مێژووی سیاسی ئەم وڵاتە دەست پێدەكات.

ئەوەی تێبینی كراوە لە نێو ئەو توێژینەوانەی، كە دەربارەی مێژووی عێڕاقی ڕۆژگاری عوسمانی  بواری مێژووی سیاسی پشكی شێریان بەركەوتووە،  بە جۆرێك ماوە مێژوویيە جیاوازەكانی ئەم قۆناغە لە بواری ئاماژە بۆ كراو جێگای سەرنج و بایەخی توێژەران بووە، بەڵام ئەوەی تایبەتە بە مێژووی شارستانی لەماوەی ئاماژە بۆكراو بەتایبەتی دۆخی خزمەتگوزاریيە گشتیيەكانی وەك (خوێندن، تەندروستی خزمەتگوزاریيەكانی وەك شارەوانی و پۆستە و گەیاندن و گواستنەوەی وشكانی و دەریایی)، بەبەراورد بە پەرەسەندنە  سیاسیيەكان كەمتر سەرنجی توێژەرانی لە سەر بووە (2) هەر بۆیەش هەر لێكۆڵینەوەيێك  بەو ئاڕاستەیە مایەى دەست خۆشی و پێزانیە. دیارە توێژەری ئەم بوارەش دكتۆرە (لمی عبدالعزیز مصطفى) دركی بە گرنگی ئەم بابەتە كردووە، هەر بۆیەش تێزی دكتۆراكەی بۆ تیشك خستنە سەر ئەم بابەتە گرنگە تەرخان كردووە.

بەگشتی ئەم تێزە دابەشی شەش بەشی سەرەكی كراوە. هەرچی بەشی یەكەمە تایبەت كراوە بە ( بارودۆخی خوێندن لە عێڕاق) لەم بەشەدا توێژەر بە تێروتەسەلی لە سەر بارودۆخی خوێندن لە عێڕاق وەستاوە، لە تەوەری یەكەم شەن وكەوی بارودۆخی خوێندنی نافەرمی لە عێڕاقدا كردووە، لەوانەش خوێندنی ئایينی و قوتابخانە  ناحكومیيەكان و بێگانەكان، بەتایبەتی قوتابخانە بێگانەكان دووجۆر بوون یەكەمیان ئەو قوتابخانانە بوون، كە لەلایەن نێردە موژدەدەرەكانەوە كرابوونەوە دوومیان ئەو قوتابخانانە بوون, كە هاوڵاتیان و پەیڕەوانی ئایینە جیاوازەكانی مەسیحی و جوولەكەی ژێر دەستی عوسمانی دوای وەرگرتنی موڵەتی فەرمی كراونەتەوە. ئەوەی تایبەتیشە بە جۆری یەكەمیان لە سەردەمی تەنزیماتی عوسمانی وڵاتە بێگانەكان كۆمەڵێك ڕێگا و میكانزمی جۆراوجۆریان گرتبووە بەر بۆ زیاتر كردنی هەژموون و دەسەڵاتیان لە ولایەتەكانی عوسمانی. یەكێك لەو شێوازانەش ناردنی شاندە موژدە دەریيەكان بووە، كە بەچڕی كاریان لەسەر كردنەوەی قوتابخانە كردۆتەوە. لەنێو وڵاتانی ئەوڕوپیش فەڕەنسا لە پلەی یەكەم هاتووە. ئەوەبوو یەكەم قوتابخانەیان لە ساڵی 1734 لە بەغداد كردۆتەوە. لە كۆتایی تەوەرەكەش باس لە جۆری دووەمی قوتابخانە ئاینييەكان كراوە, كە لەلایەن كەمینە ئايينييەكان كراونەتەوە، ڕاستەوخۆش لەلایەن خۆیانەوە سەرپەرشتی كراون، تەنانەت خەرجیشیان هەر لە ئەستۆی خۆیان بووە، لەوانەش قوتابخانە تایبەتیيەكانی مەسیحيیەكان لە هەرسێ‌ ولایەتەكان  بوونیان  هەبووە لە ڕووی ڕیزبەندیيەوە بەگوێرەی بوونی ئەم ڕەگەزانە لە ولایەتەكان، ولایەتی موسڵ بە پلەی یەكەم و دواتریش بەغدا ئینجا ولایەتی بەسڕا زۆرترین قوتابخانەیان لێ‌ كراوەتەوە. هەروەها شوێنكەوتوانی ئایينی جوولەكەش قوتابخانەی تایبەت بە خۆیان  لە بەغداد  و قەزاكانی تایبەت بە ولایەتەكەش بوونیان هەبووە، لەوانەش حيللە و خانەقین. هەروەها نموونەی ئەو قوتابخانانەش لە ولایەتەكانی  بەسڕا و موسڵیش هەبووە. هەرچی تەوەری دووەمیشە تەرخان كراوە بۆ چاكسازیيەكانی خوێندن لە دەوڵەتی عوسمانی. لە تەوەری سێەم تیشك خراوەتە سەر بارودۆخی خوێندن لە عێڕاق لە نێوان ساڵانی 1869-1914، كە تێدا باس لە كردنەوەی قوتابخانە و ئامادەییە ڕوشدیيەكان بە هەردوو لقی مەدەنی سەربازی و قوتابخانە پیشەیيەكان  و خانەی مامۆستایان بۆ ئامادەكردنی ئەم توێژە و كارگێڕی مەعاريف و خوێندنی باڵاش كراوە، لەوانە كردنەوەی قوتابخانەی ماف لە ساڵی 1908 و كۆلێژی ئیمام ئەعزەم لە 1911. لە تەوەری چوارەمیش باس لە دۆخی  خوێندن لە عێڕاقی سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانی كراوە. تەوەری پێنجەم و كۆتایيش تایبەت كراوە بۆ باسكردن و هەڵسەنگاندنی ڕەوشی خوێندن لەماوەی داگیركاری بەریتانی بۆ عێڕاق 1914-1918.

بەشی دووەمی توێژینەوەكە تایبەتكراوە بۆ باس كردنی دۆخی (شارەوانیەكان – البلدیات)، كە لە سەرچاوەكان زۆر بەكەمی سەرنجی خراوەتە سەر،  تێيدا توێژەر زۆر بەچڕی لەسەر دۆخی ئەو كەرتە گرنگە وەستاوە، هەر لە سەروبەندی كردنەوەی یەكەم شارەوانی لە ولایەتی بەغدا لە سەردەمی والی مەدحەت پاشا لە ساڵی 1869 دواتریش والی ناوبراو فەرمانی بە دروستكردنی فەرمانگەی شارەوانی هاوشێوە لە شارە سەرەكیيەكانی وەك موسڵ و بەسڕا كردووە. لە هەفتاكانی سەدەی ڕابردووشدا، دەوڵەت پڕژاوەتە سەر ئەوەی بایەخ بە پێشخستنی خزمەتگوزاری شارەوانیيەكان بدات بەگوێرەی سیستەمی كارگێڕی ولایەتە گشتیيەكان، كە لە ساڵی1870 دەرچووبوو،  كە جەختی لەسەر پێكهێنانی ئەنجوومەنی شارەوانیيەكان لە هەموو شار و شارۆچكەكان دەكردەوە لەگەڵ دیاریكردنی ئەرك و داهات و خەرجی كارمەندەكانیش. لە تەوەری یەكەم باس لە پەیكەربەندی ڕێكخستنی شارەوانیيەكان لە ولایەتەكانی عێڕاقی ڕۆژگاری عوسمانی كراوە، لەوانەش ئەنجوومەن  و كۆمەڵە و فەرمانگە شارەوانیيەكان هتد … . لەتەوەری دووەمدا باس لە خزمەتگوزاری و ئەرك و كێشەكانی ئەم بوارە كراوە، لە تەوەری سێەمیش تیشك خراوەتە سەر  خزمەتگوزاریيەكانی شارەوانی لە عێڕاق لە دەمی هاتنی بەریتانیيەكان. تەوەری پێنجەمیش تایبەت كراوە بۆ تاوتوێكردنی سروشتی خزمەتگوزاریيە گشتیيەكان لە عێڕاق لە ماوەی جەنگی یەكەمی جیهانی، هەروەها  ئەو ڕەخنانەش خراونەتە ڕوو, كە لەو  سێكتەرە گرنگە گیراون لە ماوەی ئاماژە بۆ كراودا.

  بەشی سێەمی پەرتووكەكەش تایبەت كراوە بۆ باسی (خزمەتگوزاریيەكانی پۆستە وگەیاندن- خدمات البرید والبرق) بەگشتی تاوەكو شەستەكانی سەدەی 19 هیچ دامودەزگايێكی گەیاندنی عوسمانی  ڕێكخراو لە عێڕاق پەیدا نەبووە، بەر لەو مێژووەش گواستنەوەی پۆستە لە ڕێگای گەشتیار و و تەتارەكان لە نێوان بەغداد و ئەستەمبۆڵ بووە،  هەروەها كۆمپانیای  هیندی  ڕۆژهەڵاتی بەریتانی  ڕێگای بیابانی نێوان  بەسڕا- حەلەبی  بەكارهێناوە بۆ گواستنەوەی پۆستە تایبەتیيەكان.  بەشی سێەم  دابەشی پێنج تەوەرە كراوە.  هەرچی تەوەری یەكەمە باس لە خزمەتگوزارەیيەكانی گەیاندن كراوە، لە تەوەری دووەمیشدا هەڵوێستی دەوڵەتی عوسمانی لە هەمبەر نوسینگەكانی گەیاندنی بەریتانی تاوتوێ‌ كراوە،  تەوەری سێەمیش تایبەت كراوە بۆ گەنگەشەی  پەیوەندیيە (هەواییەكان- تەلغراف)، مێژوووی بەكارهێنانی پەیوەندیيە هەوایيەكانیش لەناو دەوڵەتی عوسمانی دەگەڕایەوە بۆ جەنگی قڕم 1853-1856 ئەوە بوو هەردوو هاوپەیمانی عوسمانی لە شەڕەكە (بەریتانیا وفەڕەنسا) یەكەم هێلی هەواییان داهێنا بۆ گەیاندنی هەواڵەكانی جەنگ بۆ ئاستانەی پایتەخت، هەر لەم چوارچێوەیەدا یەكەم بروسكە بەم ڕێگایە لە ئەیلولی 1855 لە ئەدرنەوە دەگاتە ئەستەمبۆڵ، لەدوای دەست بەكار بوونیشی وەك والی بەغداد مەدحت پاشا دركی بە گرنگی ئەم جۆرە لە پەیوەندیيەكان لە هەردوو بواری سیاسی و ئابووری كردبوو، هەر بۆیەش هەوڵی زۆری دابوو بۆ فراوانكرنی خزمەتگوزاریيەكانی تایبەت بە پەیوەندیيە هەواییەكان بەغداشی كردە بنكەی سەرەكی خزمەتگوزاریيەكان، كە بەغدای بە ئەستەمبۆڵ و شارەكانی تری عێڕاقیش دەبەستەوە. لە تەوەری دوای ئەویش هەڵسەنگاندنێك بۆ خزمەتگوزاریيەكانی گەیاندن و هەوایيەكانی ڕۆژگاری عوسمانی كراوە. لە كۆتا  تەوەریش باس لە هەردوو جۆری خزمەتگوزاریيەكان لە ساڵانی جەنگی یەكەمی جیهانی كراوە.

      بەشی چوارەمیش لەژێر ناوی ( خزمەتگوزاریيەكانی گواستنەوە- خدمات النقل) خراوەتەڕوو، لە تەوەرەكانی یەكەم و دووەم باس لە گواستنەوەكانی  وشكانی و دەریایی كراوە لە ماوەی نێوان ساڵانی 1869-1918، لە تەوەری سێەمیش  هەڵسەنگاندن بۆ خزمەتگوزاریيەكانى گواستنەوەی دەریایی سەردەمی عوسمانی لە عێڕاق كراوە،  لە تەوەری پێنجەم و كۆتا تەوەریش تاوتوێی هۆكارەكانی گواستنەوەی دەریایی لە ساڵانی جەنگی یەكەمی جیهانی خراوەتە ڕوو.

لە تەوەری دواتر باس لە ( ئاودێری – الری) كراوە، لە ڕاستیدا تاوەكو سەرەتای سەدەی بیستەمیش دەوڵەتی عوسمانی بایەخێكی ئەوتۆی بە كرداری ئاودێری نەدابوو ئەگەرچی پڕۆژە ئاودێریيەكان  بە شادەماری ئابووری عێڕاق لەو ڕۆژە هەژماركراون. هەر بۆیەش دەبینین بایەخ و گرنگیدان بە ئاودێری لە ئاستی تاكەكەسی قەتیس بووە، بەتایبەتی هەندێك لە والیيەكانی عوسمانی لە عێڕاق بایەخیان بەم بوارە داوە.  بەگشتی  لەم بەشەدا باس لە خزمەتگوزاریيەكانی بواری  ئاودێری لە دوو سەردەمی جیاواز كراوە. لە تەوەری یەكەم باس لە كرداری ئاودێری لە عێڕاقی ڕۆژگاری عوسمانی و بەدیاریكراوی لە نێوان ساڵانی 1869-1914 كراوە، تەوەری دووەمیش تەواوكەری بابەتی پێشووە، كە باس لە ئاودێری و پڕۆژە كشتوكاڵیيەكان و پیادەكردنی شێواز و میكانزمی نوێ‌ لە بواری بەرهەمهێنان لە سەردەمی دەسەڵاتی بەریتانیيەكان لە ماوەی نێوان ساڵانی 1914- 1918 كراوە.

هەرچی بەشی شەشەم و كۆتاییشە تەرخان كراوە بۆ بابەتێكی گرنگ و هەستیاری پەیوەست بە ژیانی مرۆف  ئەویش كەرتی تەندروستی و خزمەتگوزاریيە تەندروستیيەكانە. سەرەتای بایەخدانی دەوڵەتی عوسمانی بەم كەرتە لە عێڕاق دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1840 كاتێك دەوڵەتی عوسمانی یاسای (كەرەنتینەكردن)ی دەركرد، بەگوێرەی یاساكە دەبوایە لە هەموو ولایەتێكی عوسمانی فەرمانگەيێكی كەرەنتیەنەكردن هەبێ‌. هاوكات یاساكە جەختی لەسەر دامەزراندنی هەندێك لە بنكەی كەرەنتیەكردن دەكردەوە لە ناوچە سنووری و شوێنە ئايینييە پیرۆزەكان. هەروەها لە ساڵی 1871 یاسای (سیستەمی كارگێڕی تەندروستی گشتی) دەرچوو یەكەم یاساش بووە، كە پەیوەندی بە تەندروستی گشتیيەوە هەبووە. مادەی یەكەمی ئەو یاسایە شارەوانی ولایەتەكانی عوسمانی ناچار  كردبوو بە دامەزراندنی پزیشك و یاریدەری پزیشكی لە ولایەتەكان. لە مادەی پێنجەمیش ئەركی ستافە تەندروستیيەكەی دیاری كردبوو بەرامبەر نەخۆشەكانی ناو چوارچێوەی ولایەتەكە لەسەر شارەوانی شارەكانیش پێویست بووە خزمەتگوزاریيە تەندروستیيەكان بەبێ‌ بەرامبەر پیشكەش بكەن، هاوكات مووچەی كارمەندانی تەندروستیش لە بودجەی تایبەتی خۆیان بدەن.

    بەشی شەشەم و كۆتایی كە لە ژێر ناوی (خزمەتگوزاریيە تەندروستیيەكان) هاتووە  لە سێ‌ تەوەر پێكهاتووە، كە تێيدا توێژەر زۆر بە چڕی  و زیاتر لە دوو سەت لاپەڕەی بۆ  تاوتوێی ئەم  بابەتە  تەرخان كردووە، لە تەوەری یەكەم  تیشكی خستۆتە سەر بارودۆخی گشتی تەندروستی  عێڕاق لە هەردوو سەردەمی عوسمانیيەكان لە نێوان ساڵانی 1869-1914 و سەردەمی داگیركاری بەریتانی  1914-1918.

لە كۆتاییدا پێویستە ئاماژە بەوە  بدرێ‌,  كە لە نووسینی ئەم  تێزە، توێژەر كۆمەڵێك سەرچاوەی جۆراوجۆری بەكارهێناوە، ئەوەی بایەخ و گرنگی بابەتەكەی زیاتر كردووە بەتایبەتی بەكارهێنانی بەڵگەنامە بەریتانی و عوسمانی و هەروەها  ساڵنامەكانی عوسمانی تایبەت بە  هەر سێ‌ ولایەت، لەگەڵ كۆمەڵێك سەرچاوە بە زمانە جۆربەجۆرەكانی عەرەبی و ئینگلیزی.

(2) لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك توێژەر نامە و تێزەكانیان تەرخان كردووە  بۆ بواری شارستانی، لەم ڕووەوە هەندێك لایەنی جیاوازی ئەم  بوارەيان شەن و كەو كردووە لەوانەش:

1-  نمير طه ياسين، بدايات التحديث في العراق 1869-1914.

2-  خليل علي مراد، تاريخ العراق الاداري والاقتصادي في العهد العثماني الثاني 1838-1750.

3- صباح حسين اعقاب الجراح، املاك السنية في العراق 1876-1909.

4- كاظم محمد كاطح الزبيدى، العمارة الخدمية في الموصل في العصر العثماني، الخانات والحمامات.

5- عبدالحليم عجيل السعدون، البصرة في النصف الثاني من القرن الثامن عشر، دراسة في الاوضاع السياسية والاقتصادية والاجتماعية.

6-هاشم سوادي هاشم السوداني، الموصلات التجارية في العراق 1831-1914.

7- ياسين شهاب شكري، ولاية بغداد 1872-1909 دراسة في اوضاعها الادارية والاقتصادية.

 8-  بدر مصطفى عباس،  الحياة التعليمية  في  ولاية بغداد، 1869-1909.

9- مهدي صالح سعيد العباسي، كركوك في أواخر العهد العثماني 1876-1914،دراسة في الاوضاع الأدارية والثقافية.

10- غانم محمد علي، الننظام المالي العثماني في العراق 1839-1914.

11- جاسم محمد هادي القيسي، احوال العراق الاقتصادية والاجتماعية 1831-1869.

12- حسين محمد القهواتي، دور البصرة التجاري في الخليج العربي.1869-1914.

(2) ئەم پەرتووكە لە بنچینەدا تێزێكی دكتۆرایە لەلایەن بەڕێز (لمى عبدالعزيز مصطفى) وەك بەشێك لە بەدەست هێنانی پلەی دكتۆرا پێشكەش بە بەشی مێژووی كۆلێژی ئادابی زانكۆی موسڵ كراوە.