Home / مێژووى جیهان / جــەمــال الــدین ئەفـغــانـی و پەیوەندی لەگەل ناسر شا

جــەمــال الــدین ئەفـغــانـی و پەیوەندی لەگەل ناسر شا

6 copy

 

[ جــەمــال الــدین ئەفـغــانـی و پەیوەندی لەگەل ناسر شا] ئامادە كردنی :
زریان احمد هادی

دەروازە
ئەگەر بیت و باسی بارودۆخی جیهانی ئیسلامی بكەین لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە بەتایبەتی دەولەتی ئیرانی قاجاری و دەولەتی عوسمانی بكەین دەبینین بە بارودۆخیكی یەكجار دژوار رۆیشتوون بەرەو لاوازی چووینە بەتایبەتی دەولەتی عوسمانی لەكۆتاییەكانی دەسەڵاتی عوسمانیدا بارودۆخی ئەو دەولەتە بەشیوەیەكی بەرچاو شپرزە بوو , كە گەرانەوە بۆ بارودۆخی ئاسایی مەحال بوو , بارودۆخی ئەوكاتەی جیهانی ئیسلامی بەشیوەیەكی نا تەندروست بوو ویژدانی هەموو كەسیكی خاوەن فیكرەی چاكسازی دەهەژاند , لەبەرامبەردا لە رۆژئاواو ئەوروپا پیشەسازی و پیشكەوتن بەشیوەیەكی خیرا بڵاو دەبۆوە بیری ئەوروپی بەشیوەیەك دەچووە پیش كە تەواو مەترسی بوون بۆ سەر بەرژەوەندی وڵاتانی ئیسلامی , ئەوروپا لە رووی سەربازیەوە پیشكەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی بەشیوەیەك توانی پەل بهاویژێ‌ بۆ زۆریك لەناوچەكانی وڵاتانی ئیسلامی رۆژ بە رۆژ سنوری خاكی عوسمانی بەرتەسك بكەنەوە ,دەسەڵاتی عوسمانیش بوو بە یاری دەستی كۆمەلیك بەرژەوەندی خواز لە هەردوو چینی پیاوانی ئایینی و پیاوانی سەربازی , كە دواتر ئەو شیوە سیاسەتانە بارودۆخی جیهانی ئیسلامی بەو ئاقارە برد كە دیارە , بارودۆخی موسلمانان لەرووی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیریەوە باشتر نەبوو لە بارودۆخی سیاسیاندا دواكەوتووەیی و چەق بەستووی مەزهەبگەرای و نارۆشنبیری بەرۆكی زۆریك لە موسلمانانی گرتبوو چەق بەستووی گەیشتبووە ئاستیك گەر چاكسازیك یان خیر خوایەك ویستبای خەلكی هۆشیار بكاتەوە بە چەندین تاوان تۆمەتبار دەكرا , دەیانكردە قیزەونترین كەسی كۆمەلگا , لایەنی زانستی و رۆشنبیری لە لایەنەكانی تر باشتر نەبووە زانایانی موسلمان تەنها سەرقالی كتیبە شەرعیەكان بوون زۆریكی تەمەنی خۆیانیان بۆ تەرخان كرد , زانسە نوییە كان كە داینەمۆی پیشكەوتنی كۆمەلگەو دەستەبەری ژیانی سەردەمیانە بوون بوونیان نەبوو , ئەفغانی لە قۆناغیكی ئەوهادا لەسەر شانۆی ژیانی ئیسلامی خۆی نمایش كرد , دیارە پیش ئەفغانی لیرە و لەوئ خەلكانیك دەنگیان بڵند كردووە دواتریش ئەم دەنگە بوونی هەبووە , بەڵام هیچ یەكیك لەمانە ئەگەر چی خاوەنی پیگەو پیشتگیری ناوچەی خۆیان بوون نەیانتوانی وەك ئەفغانی ناوبانگیان لەنیو جیهانی ئیسلامی بڵاوبیتەوە ئەوەی بزووتنەوەی چاكسازی عەقلیەت و چاكسازی خوودی ئەفغانی جیا دەكاتەوە بریتیە لەوەی ئەفغانی مەیدانی كیبركێ‌ ی باش ناسیووە , لە نیو هەركۆمەلگایەكدا بووبیت توانیویەتی بە تەواوەتی كۆمەلگا بناسیت باشترین شت پیشكەشی ئەو كۆمەلگایە بكات , زۆریك لە چاكسازیەكانی پیشووتر و دواتری ئەفعانی كیشەیان لەوەدا بووە تەنها لە یەك لایەنی خالی لاوازی جیهانی ئیسلامیدا كاریان كردووە , ئەگەر هەولەكانی محمدی كوری عبدالوهاب لەو بارەیەوە لەبەرچاو بگرین دەبینین لە چوارچیوەیەكی تەسك و داخراو كاری كردووە گەر فراوانتر كاری كردبا ئامانجی زیاتری دەپیكا , یان كەسیكی وەك سعیدی نەورەسی لەسەردەمیك كە دوونیای موسلمانان پیویستیان بە هەلسانەوەیەكی سیاسی بووە بانگەشەی نەفرەت لە سیاسەتی بەرز كردۆتەوە , محمد عبدە كاتیك ئەفغانی پیویستی بەهاوكاری ئەو هەیە پرۆژەكەی ئەو دەگاتە ئەو بروایەی كە هەولەكانی ئەفغانی لەو چەند رێیانەوە نەزۆكن , بەڵام بەوەی شوینی سەرسورمانە لە پرۆژەی ئەفعانی گشتگیری پرۆژەكەیەتی , هەر لەگرنگی دان بە لەبەر كردنی قورئان و خویندنەوەی و خویندنی زانستە كان لەسەر ریتمیكی كۆن و گرنگی دان و دەست باڵایی لە زانستە شەرعیەكان و لەناویشیاندا زانیستەكانی مەنتیق و فەلسەفە و هەیئەی كۆن كە ئەو كات سەرەتای پاشەكیشیكی ئەو جۆرە زانستە بوون لە ناوەندە زانستیانەكانی ئەهلی سوننە , ئەهلی پشت گوئ خستنی زانستە ئەوروپیە نوێیەكانە كە دەستیكی باڵای لەو زانستانە هەبووە ئەمەش جگە لە بەشداری لە كایەی سیاسی وڵاتەكە بەشیوەیەك كە لە تەمەنیكی گەنجیدا دەبیتە سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی ئەفغانستان گرینگیدان بە راگەیاندنی ئیسلامی ئەویش لە رئ ی دامەزراندنی گۆڤارەكانی (چیا‌و الخانقین _ العروە الوپقی ) كە دەكریت بە فەخری رۆژنامەگەری ئیسلامی بزانین .
ناو و رەچەڵەكی جەمالەدینی ئەفغانی
ناوی (محد)ە نازناوی جەمالەدینە باوكی ناوی صەفتەری كوری علی كوری شیخ الاسلام میر رەزیەدین محمد كوری محمد حوسەینیە ,دایكی ناوی (سەكینە بەگم ) ی كچی قازی میر رەزیەدینی حو سەینیە رەچەلەكی دایكی دەگەریتەوە سەر رەچەلەكی باوكی واتا دایكی ئامۆزای باوكی بووە ,لە گوندی ئەسعەد ئاباد دەكەویتە هەریمی كیر لە دەوروبەری وڵاتی ئەفغانستانە لە شەعبانی سالی (1254ك)بەرامبەر ئۆكتۆبەری سالی (1838ز) لە خیزانیكی بەریز و دیندار و ناوداری وڵاتی ئەفغان لەدایك بووە .
بنەمالەكەی هەر لەكۆنەوە خاوەن پلەیەكی ئاینی و كۆمەلایەتی بەرزبوون لە ناوچەكەدا خاوەن هیزیكی سیحری بوون كە هەمیشە شانازیان پیوە دەكرد كە هیزی سیادەیە ئەوان بنەمالەی پیغەمبەرن (د.خ) ئەفغان لەماوەی تەمەنیدا شتیك كە زۆر شانازی پیوە كردبیت رەچەلەكی بووە بە شیوەیەك كە وەك خەلكی ئاسایی لە كاتی نوسینی ناویدا ناوی باوك و باپیری نەدەهینا چونكە وشەی سەید بۆ ئەو هەموو شتیك بووە هەر لە سەرەتای مندالیەوە دەستی دایە خویندنی زانستە سەرەتاییە كان قورئان و زمانی عربی و …….
(جورج گوتش )دەلێ‌ سەید هەر لەمندالیەوە جڵەو كیش تەماشا بووە , بە زیرەكی و بلیمەتی و بێ‌ هاوتایی خۆی , هەر لە تەمەنی 8 سالیەوە لای باوكی دەستی بە خویندن كردووە بە مندالی بلیمەت و زیرەك بووە خاوەن زاكیره یەكی باڵا بووە كە تەها له ماوە 3 مانگدا توانیویەتی تەواوی قورئانی پیرۆز لەبەر بكات دوای ئەوە لەبەر هەندیك بابەتی سیاسی لەناوچەكەی خۆیان واتە هەریمی (كنز) خیزانەكەی دوور دەخریتەوە بۆ (كابول) ئیدی لەوئ بەشیوەیەكی ئازایانە سەرقالی وەرگرتنی زانستە كان دەبیت لای بەتواناترین زاناكانی ئەوكاتەی كابول , لەتەمەنی 18 سالی لە خویندن بەردەوام دەبیت و ئینجا دەچیت بۆ هیندستان و سال و نیویك لەوێ‌ ماوەتەوە تا هەرچی زانیاری تازەی ئەوروپا هەبووە هەمووی خویندۆتەوە ,جمالەدین زۆری حەز لە خویندنەوەی كتیب بووە , هەر لە مندالیەوە ناوی بەشی زۆری ئەو كتیبانە زانیوە كە بە عربی و فارسی نوسراون (كتیبیكی تازەش نەبووە لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا نوسرابێ‌ و وەرگیردرابی و نەیخویندبیتەوە بە گویرەی وتەی تویژەر جمالەدین كە هەر لە مندالیەوە بە ژیانیكی سەخت تیپەریوە بەڵام لەگەل ئەوەش كەسیكی گەشبین بووە بە شتی كەم رازی نەبووە ویستوویەتی بگاتە ئامانج دوای ئەوەی زیرەكی و بلیمەتی دەركەوتووە.
رێرەوی چاكسازی لە جیهانی ئیسلامدا

لەكۆتاییەكانی سەردەمی ئەفغانی و دواتریش دوو ریرەوی چاكسازی لە جیهانی ئیسلامی كەم تا زۆر دەوریان هەبووە هەر یەكە لەو دوو ریبازە بە شیوازیك كاری كردووە بەڵام ریبازی یەكەم گەر چی وەك چاكسازی خۆی نیشانی كۆمەلگەی ئیسلامی داوە دەنا بە بۆچوونی منی بەندە یان تویژەر ی بەشی میژوو بەشیكی كاریگەر بوول ە پرۆژەی ئیمپریالیستی لەناو وڵاتانی ئیسلامیدا گەرچی ئەوان خۆشیان بەو شتەیان نەزانیبێت بەڵام گەورەترین خزمەتی بەریتانیاو داگیركاریان كرد

رێبازی یەكەم :
كۆمەلیك لە زانایان و رۆشنبیرانی نیو جیهانی ئیسلامی پەیرەویان لیدەكرد كە پوختەی بۆچوونیان بریتی یە لەوەی كە چاكسازی و نویگەری بە دەست نایەت و درەست نابیت تەها بە شوینكەوتنی تەواوی شارستانیەتی ئەوروپا نەبیت , بەشیوازیكی رەها لە كەسایەتیە دیارەكانی ئەم ریبازە سەید ئەحمەد خان لە هیندستان و دواتریش هەریەك لە تەها حسین و الگمگاوی لە میسر ئەمانە بە ئاشكرا بانگەوازی جیاكردنەوەی ئایینیان دەكرد لەدەولەت كاریان دەكرد لەسەر بوژاندنەوەی بیری نەتەوەیەت لایەنگری تەواوی عەلمانیەت بوون .

رێبازی دووەم :
ئامانجی ئەم ریبازە چاكسازی و گۆرانكاریە لە نیو موسلماناندا بەشیوەیەكی گشتی بەڵام ئەم تەیارە پئ ی وایە خالی سەنترالی ئەم چاكسازیە بریتیە لە ئایین وە بە هیچ شیوازیك كۆمەلگە ناتوانیت رزگاری بیت لەو دارمان و لاوازیەی كە تێیكەوتوون تەها بە گەرانەوە و دەست گرتن نەبیت بە ریبازی ئیسلامی راستەقینەوە ئامانجی سەرەكی ئەم ریبازە رۆشنكردنەوەی ریگایە لەبەردەم موسلمانان بۆ تیگەیشتنی راستی واقعیانە لە ئایین دوور لە هەموو بابەتەكە كە هاتوونەتە نیو فكری تاكی موسلمانەوە بووە بە بەشیك لە بیر و باوەری خەلكی دەتوانین ئەفغانی بەرابەری ئەم ریبازە لە قەلەم بدەین دواتریش هەریەك لە محمد عبدە و كەواكبی لە قۆناغی یەكەم دا لە قۆناغی دووەمیشدا هه ر یەك لە رشید رەزا ئیقبالی و سهەید قوتب لە پیاوانی دیاری ئەم ریبازەن , لە نیو تەبیعەتتدا هەر یەك لە علی شەریعەتی و موتەهەری لە رابەرانی ئەم ریبازە دەژمیردرین .
ئەم تیارە جاریكی تر ئیسلام بۆ سەر مساحەی ژیان و نیو خەلكی جیانەكردنەوەی ئیسلام لە سیاسەت بەتووندی دژی هەولی علمانی بەكریگیراوەكانی دوژمنانی ئیسلام دەوەستانەوە لە جیاكردنەوە و دارنینی ئیسلام لە سیاسەت و دوور خستنەوەی لە نیو ژیانی خەلكی و بەند كردنی لە سوچی مزگەوتەكاندا .
تایبەتمەندیەكانی ئەو ریبازە هاوسەنگی لە نیوان ئایین و عەقل , تەئكید كردنەوە لە سەر زیندو كردنەوە و گرنگی دان بە ئیجتیهاد , كاركردن لەسەر یەكریزی موسلمانان دژی پلانەكانی رۆژئاوا و پلانەكانی ناوەخۆ ئەم تەیارە توانیان دەوریكی كاریگەر ببینن لە زیندوو كردنەوەی هزری ئیسلامی و تۆخكردنەوەی ئینتمای ئایین لای موسلمانان .

لە ئەنجامی ئەو چاكسازیانەی ئەنجامیدا بەتایبەتی لەبواری رۆشنبیریەوە بە ئاگا هاتنەوەی خهلكی توشی چەندەها بەربەست و ناخۆشی و دەربەدەری بوویەوە بەڵام هەر لەو خەباتە نەپچراوەكەی بەردەوام بوو .
لە سالی 1871 دا چۆتە میسر سەرۆك وەزیران بردویەتی لای خۆی , لە میسر ناوبانگی بڵاوبۆتەوە مالەكەی بووە كۆری هەمیشەیی گۆتوگۆ و باسی ئەدەبی ,هەمیشەش پر بووە , شیخ محمد عبدە یەكیك بووە لەوانە و بووە بە شاگرد و هاورئ ی جمالەدین چۆتە ناو كۆمەلەی ماسۆنیەوە , بە سەرۆكی كۆمەلە هەلبژیردراوە .

دەستی كردووە بە وتار دان و نوسین و بڵاو كردنەوە لە رۆژنامەكاندا پارتیكی سیاسی دامەزراند بە ناوی (الحزب الوگنی الحر ) وە داوای لابردنی ئیسماعیل پاشای كردووە لاشبرا , لەگەل خدێوی تۆفیق لەگەل پاشاشدا تەبا نەبووە لەبەر ئەوە لە میسر دە ركرا لەسالی 1879.
جەمالەدین چوو بۆ ئەستەنبۆل كاتیك باسی ستەمكاری و داگیركردن و ناپاكی كردووە شیخ الاسلام (حەسەن فەهمی) لە ئەستانە چاوی بە جەمالەدین كەوتووە پئ ی گووت (داوات لئ دەكەم چیتر وتار مەدە , واز بینە لە یاخی كردنی خەلك )بەڵام ئەو بۆ بەیانی لە خانەی هونەرەكان لەنیوان سەد كەس , باسی ئازادی و ئەدەب و مافی میللەتانی بۆ كردن , شیخ حەسەن فەهمی توورەبوو بۆ پاۆیزگاری لە ئاسایشی نەتەوەیی , هەولی دەركردنی دا , جەمالەدین بە توندی بەرپچی دایەوە , بەهۆی وتارو راو قسەكانی توانی هۆشیاری لە وڵاتەكەی دروست بكات .
لەسالی 1882 چووە بۆ ئەمریكا و بەریتانیا و لەویوە بۆ پاریس شیخ محمدعبدەی شاگردی ئەو كاتە لە بەیروت دەربەدەر بوو , بانگی كرد بەیەكەوە دەستیان كرد بە دەركردنی گۆڤاری (الپروە الوپق) هیرشیان تیادا دەبردە سەر ئیمپریالیزمی بەریتانیا .

پەیوەندی جمال الدین و ناسر شاه پێش تیرۆر كردنەكە :
پیش ئەوەی ناسر شاه تیرۆر بكرئ جەمال الد ین و ناسر شاه لە چەند كاتیكدا پەیوەندیان هەبووە لەگەل یەكتردا بەڵام هیچ كاتیك ریككەوتن لەنیوانیان نەبووە میژوونوسان دەلین كاتیك شای ئیران هەراسان بووە پیشنیازی بوون بە سەرۆك وەزیرانی لیكرد ,بەڵام ئەو شۆرشگیرە شۆرشی بۆ گشت خەلكی هیندستان و ئیران و توركیا بووە نەیویست ریككەوتن لەگەل پاشایەكی ستەمكار ئەنجام بدا , كە گەلەكەی دەچەوسینیتەوە وە بەلكو بانگی بۆ شۆرشیك دەكرد دژی هەموو ستەمكاریك چ ئیرانی بی یان میسری بەڵام دوای ئەوەی قسەی بۆ خەلك دەكرد لە ئێران دووبارە خەلكی لە دژی شاه هاندەدا , ئەویش سەبری نەگرت , بئ گوئ دانە ریزی خەلك بۆ ئەفغانی پۆلیسی ناردە سەر و تا سنوری توركیایان برد ,
لە دریژەی پەیوەندیەكانی لەگەل شاهدا دەبینین (ناصرالدین شا)دەعوەتی دەكات بۆ ئیران لەسالی 1886 دا دەوریكی باڵای هەبوە لە ریكخستنی پەیوەندی نیوان حكومەتی رووسیاو ئیران و سولتانی عوسمانی ,.
ئەم رووداوە رق و كینەی زۆری پەیدا كرد لای جمال الدین دژی شاه وەستایەوە و گەندەلیەكانی ئاراستە دەكرد و بە خەلكی رادەگەیاند ئەم ناكۆكیە بەردەوام بوو تاكو سالی (1896ز)كە بە تیرۆر كردنی شاه كۆتایی پیهات .
لە هەمان كاتدا جەمال الدین ئەفغانی نامەیەكی بۆ ناسرەدین شان ارد كە تیایدا هاتبوو (گەر جوتیارین و شوانكارەیی نەبونایە, نەخشان و پەخشان و رابواردنی دەولەمەندان نەدەبوو ,جیگەی جوتیار و سەنعەتكار لە شارستانیەتدا لە جیگەی میران بە كەلكترە , دیومانە گەلیك بئ پاشا بژی بەڵام نەمان دیوە پاشایەك بئ گەل بژی ,,,,
لەسالی 1889 شا جاریكی تر بانگی ئیرانی كردەوە , بۆیە ئەفغان گەرایەوە دەستی كرد بە ئاراستە كردنی خەلك بۆ ئازادی خوازی و گەندەلی شاه چۆنیەتی كاولكردنی وڵات و بە هەدەر دانی سامان و پارە بۆ روون كردنەوە . بۆیە لەسالی 1891ز جاریكی دیكەش لە ئیرانەوە بۆ عیراق دوور خرایەوە لەویشەوە سەفەری لەندەنی كرد لەوئ لە بڵاوكردنەوەی وتاریمانی بەردەوام بوو كە بە تووندی هیرشی دەكردە سەر حوكمی قاجاریەكان .

چاكسازی لە هزری ئەفغانیدا

چاكسازی بریتیە لە گۆرینی دۆخە سلبیەكان بەرەو ئیجابی بەشیوازیكی هیمن و لەسەرخۆ و بئت وند و تیژی و شۆرش , بەڵام جاری وا هە یە ئەگەر چاكسازیەكی زۆر خەستی پیوەبوو ئەوا ئاوەلناوی شۆرشی پێوە دەنرێت وەك شۆرشی ئیسلامی بەو مانابەی لە دژی گەندەلی و فەسادی ئەگەر بیت و ئەو چاكسازیە ئەنجامیكی خێراو بەرچاویش بدا ئەوا بە شۆرشی سپی ناودەبریت یاخود دەكریت بڵین چاكسازی شۆرشیكی هیواش و شۆرشیش چاكسازیەكی خیرایە , بەڵام كە باس لە چاكسازی دەكرئ یەكسەر ناوی (مارتن لۆپه ر)و شۆرشەكەی دەبریت وەك لە فەرهەنگی ئۆكسفۆرددا هاتووە چاكسازی بریتیە لەو پرۆسەیە ی كە دژی كەنیسەی كاسۆلیكی كرا كە كەنیسەكانی پرۆستانتی پی دروست بوو لە سەدەی شازدەهەم .
قسەكردن لەسەر بابەتی چاكسازی بۆ خۆی دوونیایەكی فراوانە بەتایبەتی چاكسازی كردن لەبیرو هزرو شیوازی بیركردنەوە ی خەلكیدا و هەولدان بۆ گۆرینی ئەو بابەتەی نەخوازراو و لاوەكیانەی كە لەمیشكی هەر تاكیكی كۆمەلگەدا چەقی دەكردەوە كیشەكە زیاتر دەبیت ئەگەر ریرەوی چاكسازی ئەم جارە بەرەو ئایین نەبیت كە گەورەترین پیرۆزی نیو كۆمەلگەیە بەتیبەتی گە ر ئاینی ئیسلام بیت و مەیدانی چاكسازیەكان عەقلیەتی تاك و كۆمەلی موسلمان بیت .
لە هۆزی ئەفغانیدا چاكسازی میحوەریكی فراوانی ئامانجەكانی بووە تەمەنی خۆی لەم پیناوەدا بەخت كردووە , بەڵام ئەوەی مایەی كیشەیە كەسی چاكسازی دەبیت هەمیشە خۆی ئامادە بكات بۆ ئەوەی كە توشی زۆرترین دوژمنایەتی كردن دیت چ لای خەلكی ئاسایی چ لای زانایان كە هەندی جار چاكسازی بەكاریكی مەترسی دار لە قەلەم دەدەن بەڵام هەندیك جار كەسی چاكسازی روویە رووی تەكفیر و تەفسیق دەبیتەوە , بەڵام دەكریت ئەوەش بپرسین كە مەرج نیە هەموو گۆرانكاریەكی نوئ كە دەكریت بە پرۆژەی چاكسازی لە قەلەم بدریت
پەیوەندی ئەفغانی بە تیرۆر كردنی شاە
هەندیك لە میژوونوسان و تویژەران دەلین گوایە كە میرزا لە ئەستانە چاوی كەوتووە بە ئەفغانی قسە و گفتوگۆیان كردووە سەبارەت بە بارودۆخی ئەو كاتی ئیران , دوای ئەو چاو پیكەوتنە میرزا ئەستانەی بە جێهێشتووە روویكردۆتە ئیران بە چەند مانگیك دوواتر ئەم كارەی ئەنجامداوە ,بەڵام بە وردی نازانریت ئایا ئەفغانی ئەم فەرمانەی كردووە یان خوودی خۆی ئەم كارەی كردووە .|
دكتۆر حەسەن جاف لەو بارەیەوە دەلیت (دوای لیكۆلینەوە لە گەل كەسی بكوژدا دەردەكەویت كە لە هاودارانی جەمالەدینی ئەفغانیەوە دانی نا بەوە كە سولتان عەبدوالحمیدی هانی ئەفغانی داوە بۆ كوشتنی شاه .
قەدری قەلمەجی لەو بارەیەوە دەڵیت (نازانیت چۆن راڤەی ئەم هەلویستەی ئەفغانی بكەین لەبارەی هۆزی تیرۆری سیاسی یاخود دلخۆشبوون بە تیرۆركردنی ئەم جۆرە كەسانە ئەو لە گشت خەلكی باشتر دەیزانی كە بە كوشتنی فەرمان رەوای زاڵم و ستەمكار كۆتایی نایەت پیدەچیت دوای ئەو كەسیك بیتە سەر دەسەڵات و زۆر لەوەی پێشووتر زاڵم تر بیت .

تیرۆركردنی ناصرالدین شاە
لەمالیكدا شا سەرقالی خۆ ئامادە كردن بوو بە بۆنەی ئاهەنگ گێران بەبۆنەی جەژنی پەنجا ساڵەی دەسەڵاتیەوە لە سەردانیكیدا بۆ بارەگای شاە (عبدالعزیم) لە یەكی ئایاری سالی 1891 لەلایەن كەسیكەوە بەناوی (محمد رەزا كرمانی) كە بە میرزا ناسراوە تیرۆركرا لە كاتی هیرشەكەدا هاواری دەكرد بگرە ها لە جمال الدینەوە یە كاتیك ئەفغانی ئەم هەواڵەی زانی زۆۆر خۆشحال بوو ووتی (گەلی فارس نەمردووە گەلیكە هیشتا خاوەنی هیواو ئومیدە )وەك دەردەكەویت ئەفغان بە هەوالی تیرۆركردنی شاە زۆر خۆشحال بووە , بەڵام ئەوەی جئ ی پرسیارە لیرەدا ئایا ئەفغانی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ دەستی لە تیرۆركردنی ئەمەدا هه بووە ئایا میرزا بە فەرمانی ئەفغان ئەم كارەی كردووە !!

من وای دەبینم كە ئەفغانی بە شیوەیەكی ناراستەوخۆ دەستی هەبووە لەو كارەدا ئەویش هەستاوە بە وروّاندنی رق و كینەی میرزا بەرامبەر بەشاە یۆ بەهیزكردنی بۆچوونەكەمان چەند بەڵگەیەك دەهینینەوە .

یەكەم : وتەی ئەفغانی لەم كاتەدا كە گوێبیستی هەوالەكە بوو كە بەلگەیەكی روون بوو لەسەر ئەوەی ئەفغان زۆر خۆشحال بووە بە تیرۆركردنی شاە .
دووەم : كۆبوونەوەی ئەفغان لەگەل میرزا و روودانی كارەكە بە چەند مانگیك دوای كۆبونەوەكە كە ئەمەش بۆ خۆی شوینی پرسیارە .
سێیەم : دوای تیرۆر كردنی شاە رۆژنامەكان وینەی میرزایان بە لە سیدارەدراوی بڵاوكردەوە ئەفغانی زۆر بە حەماسەوە لە وینەكەی روانی وتی :
(بە مردووی بە زیندوویی هە ربەرزیت سوین دبە تەمەنت ئەمە یەكیكە لە موعجیزەكان )

كۆچی دوایی جەمال الدین ئەفغانی
دوای بەسەربردنی تەمەنێكی زۆر لە خزمەتكردنی ئیسلام و موسلمانان مرۆڤایەتی لە كەشیكی تەمەمژیدا لە وڵاتی غەریبدا لە بەرەبەیانیەكی زوودا رۆحە بەرزەكەی بەرەو بارەگای پەروەردگار فری لە بارەی مردنەكەیەوە چەند بۆچوونیك هەیە بەڵام ئەوەی شوینی پرسیارە مردنەكەی ئەفغانی لەوپرە حالەتیكی ئاسایی نەبووە زۆربەی زۆری گیرانەوەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە ناوبراو بەشیوەیەك لە شیوەكان كوژراوە بەڵام ئەوەی جئ ی پرسیارە ئایا ئەم كوشتنە بە فەرمانی خوودی سولتان عەبدوالحەمید ئەنجام دراوە یان نا !!
ئەفغانی لەوە دەترسا كە سولتان هەولی لەناوبردنی بدا و هەستی بەم شتانە كردبۆیە داوای لە راویژكاری سەفارەتی بەریتانیا كرد كەشتیەكی بۆ ئامادە بكەن بەمەبەستی دەربازبوون لە ئاستانە ئەوانیش گفتی ئەوەیان پیدا بڵام دواتر عەبدول حمید بە كارەكەی زانی كەسیكی ناردە لای ئەفغانی داوای لیكرد ئەم كارە نەكات ریز و كەرامەتی سولتان لە كەدار نەكات ئەمیش غیرەتی ئیسلامیانەی بۆ جوڵا بۆیە راویژكارانی سەفارەتی ئینگلیزی ئاگادار كردەوە كە سەفەر ناكات بەڵام لەگەل ئەمەشدا بەردەوام لەلایەن پیاوانی سولتانەوە لە ژیر چاودێریەكی وردابوو بە هەر حال دوای چەند مانگیك دوای چەند مانگیك لەو رووداوە نەخۆشی لەناو دەمیدا دەركەوت كە لەوەو پیش ئازاری ددانی هەبوو دوای ئەوەی ددانەكەی هەلكیشا تووشی هەوكردن هات هەر بەهۆیەوە تووشی شیرپەنجەی پووك هات بۆیە سولتان فەرمانی كرد بە وەی كە نەشتەگەری بۆ ئەنجام بدریت لە سەر دەستی دكتۆر (قەمبور زادە ئەسكەندەر پاشا ) كە یەكیك بوول ە پزیشكە بەناوبانگەكانی كۆشكی سولتان دوای ئەو نەشتەگەریانە كۆچی دوایی كرد .
وەك باس دەكریت نەشتەگەریەكانی وەك پیویست بۆ ئەنجام نەدراوە یاخود پاكردنەوە و چاودێری پیویستی بۆ نەكراوە ئەمیر (ئەكیب ئەرسەلان )لەسەر زاری یەكیك لە كەسە نزیكەكانی سولتان عەبدول حەمیدەوە بۆمان دەگیریتەوە باس لەوە دەكات كە دكتۆر قەمبور زادە زۆر لەوە بەرز و شریفتر بوو كە كاریكی لەم جۆرە ئەنجام بدا بەڵام لەكاتی نەخۆشیەكەی ئەفغانی دكتۆریكی عیراقی بەناوی (جارح)زۆر سەردانی ئەفغانی دەكرد , بەمەبەستی تەداوی كردنی بەڵام لە ریگەی پارەو سامانەوە (ئیدارەی ئەمنی گشتی ) توانیان ئەم دكتۆرە بكەنە سیخور بەسەر ئەفغانەوە پاشان بەردەوام دەبیت لە پلانەكانی دەلیت جاریكیان ویستم ریگری بكەم لەوەی ئەو پزیشكە بچیتە لای ئەفغانی بەڵام ئەفسەریكی ئیدارەی ئەمنی گشتی بە چاو ئیشارەی بۆ كردم كە تۆ كارت پئ ی نەبیت , لەدوای وەفاتی ئەفغانی هەمیشە ئەو پزیشكەمان بە مات و دلتەنگی دەبینی نیشانەی خەجالەتی و پەشیمان بوونەوە بەناچاویەوە دەبینرا بەشیوەیەكی وا كە زۆر گومانی ئەوەی لیدەكرا كە دەستی هەبووبیت لە تیكدان و خراپ كردنی برینەكەی ئەفغان ,
دوای كۆتایی هاتنی نەشتەگەریەكە ئەفغان چاوی كەوت بە (كۆنت لاون ئستروج) ناوبراو داوای لیبوردنی كرد لە ئەفغان و پئ ی وت كە سولتان رازی بووە پزیشكیكی پشپۆری بیانی نەشتەگەریەكەی بۆ ئەنجام بدات , ئەفغانی داوای لێكرد , كە دكتۆریكی فەرەنسی پسپۆری بۆ رەوانە بكەن تاوەكو پشكنینیك لە ئاكامی نەخۆشیەكەی بكات .
ناوبراویش دكتۆریكی شارەزای بەناوی (لاردی ) رەوانەی لای ئەفغانی كرد دوای پشكنین بە ئەفغانی راگەیاند نەشتەگەریەكەی وەك پیویست ئەنجام نەدرایە ئیدی نەخۆشیەكە وردە وردە زیادی كردووە تاوەكو پووكی بووەتە پارچەیەك لە هەوكردنی گەورە هەر بەهۆی ئەم ئازار و نەخۆشیەوە سەرئەنجام كاتژمیر ح هوت و سیانزە دەقیقە سەر لە بەیانی رۆژی سێشەمەی 9ی مارسی 1897ز كۆچی دوایی كردووە .

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …