دوو مەلا سەعیدی كوردستانی : یەكی ستەمكار و ئەویدی ستەملێكراو

پ.ی . سەلام ناوخۆش

                                    دەروازە

ڕاگەیاندنی كوردی بە هۆی چەندین هۆكاری ئایدیۆلۆژیەوە لەو دوو سەعیدە ، هێندە بە ئاگا نییە یان تێكەڵ یەكیان دەكات یا هەر باسی یەكێكیان دەكات.

پرسی گەورەكردنی یەكێكیان و بن لێو كردنی ئەویتریان گومان دەكرێ ئایدیۆلۆژیای چەپیی لە پشتەوەی ئەم مەسەلەیە بێت!  هەر لە سییەكانەوە یەكێكیان بە خوێنەواری كورد ناسێندرا، ئەویتر نزیكەی  سێ چارەگە سەدە دواتر. چاوەڕێ دەكرا ئەو هاوكێشەی ناساندنە بە پێچەوانە بووایە، بەڵام هەژموونی ئایدیۆلۆژیا لە پرسی نەتەوەیەك زیاتر بوو. ئەوەی یەكەم هەرزوو لە ڕاگەیاندنی كوردی ناوی دەركەوت، پارچە شیعرەكەی لەسەر فتوحاتی ئیسلامی لە كوردستان  بووە ئەو هەنگوینەی بەشێك لە ناسیۆنالیستی كوردی بەدوای وێڵ بوو، بۆ ئەوەی ئاگری ڕقی  بەرامبەر ئیسلام بە دۆكیومێنت بكات!

حەمە سەعی سنەیی جگە لەوەی پشتی لە ئیسلام كرد، نەتەوەكەی خۆیشی گۆڕی! ئەوەی حەمە سەعی كردی  كاری كەسێكی بە مەسیحیی بوو نەبوو، بەڵكو كاری  موژدەدەرێكی چەواشە بوو![1] لە لایەكی تر، هەرچی مەلا سەعیدی كوردستانی بوو هەموو ژیانی گەنجێتی بۆ ڕاستكردنەوەی فەتوای جیهادی ئیتحادییەكان دژ بە ئەرمەنی و تاكی مەسیحی  بوو هەروەها هەر لەو تەمەنە كورتەدا خزمەتێكی گەورەی بە دەقی كوردی كرد . [2]

ئەم كورتە لێكۆڵینەوەیە ڕوناهی دەخاتە سەر ئەم پرسە و هەوڵدەدات  ناسنامەی هەردوو مەلا سەعیدی كوردستانی ساغ بكاتەوە.

یەكەم :  حەمە سەعی سنەیی[3] 1863_1942

حەمە سەعی سنەیی لە 1863 لە شاری سنە لە دایك بوو  ، مەلا ڕەسوڵی باوكی خەریكی نوشتەنووسین و نوێژی سەر قەبران لە سەر مردوو بكات و تەڵقینیان بدات ، جگە لەوە مەلا ڕەسوڵ خەریكی دەرمانگرتنەوەی سروشتی بوو ، بەم شێوەیە پێویستی ژیانی خۆی بە دەست دەهێنا ( ڕەسوڵی و ئێلین 2003 :8).

مەلا ڕەسوڵ لە 1863 منداڵێكیان بوو ، ناویان نا ( محمد سعید ). مەلا ڕەسوڵ زۆر نەژیا ، لە 12ی ڕەمەزانی 1867 كۆچی دوایی كرد .

ئەو مەلا سەعیدە لای بەشێك لە عەلمانی كورد زۆر بە گەورە باسی  لێوەكراوە ، هۆكاری ئەو هەموو باس كردنەش بە هۆی ئەوە بووە ، چونكە ئەو مەلایەكی كورد بووە بۆتە مەسیحی!

فەقێ سەعید هەر لە تەمەنی حەڤدە ساڵیەوە ، یانی 1879 كەوتە ناو تۆڕی موژدەدەرەكان كە هاتبوونە ( سنە ). گەڕانی موژدەدەران بۆ بە كاسۆلیكردن ، بەستنەوەی مەسیحیەت بەڕۆما شتێكی باوی سەدەی 18 و 19 بوو . ئەو هەوڵەی موژدەدەران زۆر لێكەوتەی خراپی لێكەوتەوە ، شەقارێكی گەورەی لە نێوان مەسیحیەكان و موسڵمانەكانی كوردستان لێكەوتەوە ، شكستی شۆرشی بەدرخان پاشا لە 1843 و شێخ عوبێدەلای نەهری ( شەمزینی ) لە 1881 بە هۆی ئەو موژدەدەرانەوە بوو ( سەجادی     ، دكتۆر عوسمان عەلی ؛  موحەمەد صاڵح ئەمین …..).

كاری موژدەدەرەكان هەر بۆ گیانی ( موسڵمان)_ەكان نەبوو ، بەڵكو بۆ ئەو نەستوریانەی كوردیش بوو ، كە لە سەدەی چواری میلادیەوە ئامادە نەبوون ببنە كاسۆلیكی هەر لەسەر نەستوری بمێننەوە . ئەو ئامادەنەبوونە بۆ ئەوەی ببنە كاسۆلیك و پەیڕەوی ڕۆما بكەن   ، دووچاری  چەندان ناو و ناتۆرەیان لای ئەو موژدەدەرانەی ڕۆماوە بوونەوە ، یەكێ لەو ناتۆرانە ” كافر ” بوون بوو .[4]

كاسۆلیكەكان زۆر دژ نەستوریەكان وەستانەوە ، لە كەنیسەی ڕۆمای كاسۆلیكی دەركران ، نەك هەر ئەوەندە ، بەڵكو

لە زۆربەی كتێبەكانی مەسیحی ئەوان بە ( كۆچەر ) و ( تەوەزەل ) و ( ئیشنەكەر ) ناودەبرێن_

Nestorians are Christian society who lived nomadic and sedentary lifestyle in Hakkari and Urmia regions of

territory of the Ottoman State and Iran in the 19th century. The nomadic Nestorian people lived in Hakkari region

of the Ottoman State while sedentary ones generally lived with their Muslim neighbour together on the fertile

agricultural lands of Northwest of Iran, rural areas of Van-Hakkari, Amediye, and Bedirhan regions which were

East and Southeast region of the Ottoman State-ئەو نەستوریەكان كۆمەڵگەیەكی مەسیحین ژیانێكی كۆچەری و تەمبەڵی لە هەكاری و ئورمیە بەسەر دەبەن ، ئەو تەمبەڵ و كۆچەریانە لەگەڵ كوردە موسڵمانەكان پێكەوە لە هەكاری و وان و ئامێدی و ناوچەكانی میر  بەدرخان…

وەسفكردنی نەستوریەكان بە تەمبەڵ و كۆچەر بەس نەبوو ،

لەوە زیاتر دەیلان 2011: 81 دەنووسێت : نەستوریەكان بەوە ناسراون كە خەریكی ( جەردەیی ) و ( كوشتار) ” شیربازی _نNestorians living in the mountains were notorious for robbery as well as their combativity.

ئەم ڕقلێبوونەوەی كاسۆلیكییەكان لە نەستوریەكوردەكان هەر لە سەدەی پێنجەمی میلادی نەماوە ، بەڵكو چەندان سەدە درێژەی هەبوو ، بۆ نموونە

ئەو گارۆزنیەی ، عەلمانیەكانی كورد پێیان خۆشە  بە یەكەم ڕێزمانووسی كوردی دابنێن ( كە وانیە)[5] كورد بە ( دڕندە )[6] وەسف دەكات هەروەها بەم شێوەیە وەسفی نەستوریەكان دەكات :

ئەو كریستیانانە زۆر جاهیلن ، تەنانەت قەشەكانیش زۆر بە زەحمەت دەزانن بخوێننەوە، لەوە كەمتریش دەزانن بنوسن ، بەمجۆرە هەموویان كەوتوونەتە ناو جەهالەت ، تەمبەلی و لە ڕێ دەرچوون لە پەیامی دینی حەزرەتی مەسیح( گارۆزنی ، ل32). لەوانەیە خوێنەر بپرسێ : ئەرێ بۆ ئەو وێنە ناشرینەی مەسیحیەكان ؟؟ قەشە هەیە نەخوێندەوار بی ؟؟ دەمەلۆجی هۆكاری ئەمە ڕووندەكاتەوە.دەمەلۆجی 1999 : 8 باسی (ئامێدی) دەكات بەوەی مەسیحیەكانی ئەوێ نەستوریەكانن ، ئەوانە بە خوێن و ڕەگەز كوردن .” لە نەزەر گارۆزنی كوردی نەستوری جاهیلن !! ئەو نەستوریانە قبوڵی كاسۆلیكەكان ناكەن ئەوانیش هەر لە كۆنفرانسی ( ئەفسیوس )ی ئایینی لە 431ی میلادی بڕیاریان لەسەر هەڵوەشاندنەوەی نەستوریەت دا ، نەستورسیان لە پۆستەكەی دوورخستەوە( هەمان سەرچاوە ) گارۆزنی پیاوی نێردراوی پاپا بوو لە ئیتالیا ، بۆیە دانووی لەگەڵ كوردی مەسیحی نەدەكوڵا ، هەر لەو ڕوانگەوە  تاوانباریان بە ( نەخوێندەوار ) دەكات^[7]گومان لەوە دانیە نەستوریە مەسیحیەكان كوردن^[8] ، شلۆستەر كوردەكانی بە نەوەی كلدانییەكانی كۆن دەبینی ( لرخ 2008 :40)^[9]. میران 2017 :43 لە (لێرخ) دەگوازێتەوە زۆربەی كوردی مەسیحی نەستورین .” بەشێك لە ئاسووریەكانیش خۆیان بە كورد دەزانن بە تایبەتی مەسیحی كۆیە و شەقلاوە و دیانە.

ئەو ململانێی كاسۆلیكی –نەستوری زۆر شوێنی تری لە كوردستان گرتەوە ، بە جۆرێك شوێنی بچووكیشی گرتەوە .دكتۆر هاوژین صلیوە 2013لە لاپەڕە ( 105)ی كتێبی ( مێژووی هەرمۆتە ) [10] ئاماژە بەوە دەكات : مەسیحییەكانی هەرمۆتە پێشتر ( كاسۆلیكی ) نەبوون : “دانیشتوانی گوندی هەرمۆتە لە كۆندا سەر بە پاپای ڕۆما نەبوون و لەسەر مەزهەبی كاسۆلیكی نەبوون ، بەڵام كاتێ ( 1789 ) یوحەننا هرمزد هەڵمەتێكی مژدەبەخشی لە ناوچەكانی هەولێر دەست پێكرد ، بە تایبەتی لە شارۆچكە عەنكاوە ، شەقڵاوە ، هەرمۆتە ، كەركوك ، سلێمانی …كران بە كاسۆلیك !!

هەر هاوژین ئەو ڕاستیە دوپاتدەكاتەوە كە مەسیحییەكانی كوردستان پێشتر سەر بە كەنیسەی ڕۆژهەڵات بوون : دكتۆر عزەدین مستەفا ڕەسول دەڵێت :” تۆما تۆماس زۆر جار دەیگوت ئێمە لە ئەرسەدۆكسییەوە كراوین بە كاسۆلیكی كەواتە جگە لە گوندی هەرمۆتە شوێنی تریش كراون بە كاسۆلیكی .  كلێسای ڕۆژهەڵات سەرەتا سەربەخۆیی خۆی هەبوو یەك پەترەك هەبووە و سەر بە پاپای فاتیكان نەبووە….”

دكتۆر عزەدین مستەفا ڕەسول لە بارەی  هۆشیاری نەتەوەیی و زمانی ڕۆژانەی كوردە مەسیحیەكانی شەقڵاوە و كۆیە دەنووسێت  : كوردایەتی ئەمانە جگە لە هوشیاریی نەتەوەییان هەروەها لە زمانەكەیاندا بەدی دەكرێ كە بە پێچەوانەی ئاسووریەكان ، بە كوردییەكی پەتی و پاراو دەدوێن وەك ” سێوە”ی گۆرانیبێژ( میران 2017:46)^.

^{ئەو هەڵمەتەی موژدەدەران بەرانبەر كوردی نەستوری ئەوها بووبن ، بەرانبەر كوردی موسڵمان خراپتر .ڕەسوڵی و ئیلین 2003 لە لاپەڕە 20 دەنووسن :” لە 1879} سێ كەسی باوەڕدار بە ئەسپ سواری گەیشتنە شاری سنە ، ئەمانەش دووانیان لەوانەبوون كە (پەرتووكی پیرۆز )یان  لە ناو خەڵكا دابەش ئەكرد ، ئەوی كەشیان كابرایەكی قەشەی باوەڕدار بوو بە ناوی یوحانان .” هەر ئەو دوو موژدەدەرە،گومان لای فەقێ[11] سەعید دروستدەكەن : بەوەی كێ دەڵێ : موحەمەدی كوڕی عبدللە پێغەمبەرە؟   لە فەقێ  سەعید  خۆی ئەوە دەگوازێتەوە  :” باشە چۆنە ئەگەر پێغەمبەرمان نێرراوی خوا نەبێت ….؟” لە لاپەڕە 26 تاكو 30 ئەو دوو موژدەدەرە لە مەلا سەعید دەگێڕنەوە ، كە ئەو تووشی گومان بووە ، قەشە یوحانان توانیویەتی ئەو  بەرەو مەسیحییەت ڕابكێشێت [12].

مەلا سەعید لە سنە تووشی زۆر كێشە بوو ، ناچاربوو ئەوێ چۆڵ بكات و  بچێتە (هەمەدان) ، لەوێش بەرەو تەهران و لە ساڵی 1942 بە هۆی نەخۆشیەوە لەوێ  دەمرێت و دەنێژرێت .

مەلا سەعید و شۆرشەكانی كورد

پاش ئەوەی مەلا سەعید لە ئیسلام وەردەگەڕێ ، ئەوەی بە خەیاڵی كەس نایەت كچی ( مار شەمعون ) بهێنێت ،  مار شەمعون مەرجی تەعمید( خۆ لە ئاو هەڵكێشان)ی بۆ مەلا سەعید  دانا ، مەلا سەعید ڕازی بوو لە ساڵی 1887 حەمە سەعید بە ڕەسمی بووە مەسیحی ( ڕەسوڵی و ئیلین 2003 ، 53-54)

لە تەمەنی مەلا سەعیدداسێ شۆرشی گەورەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان  ڕوویانداوە :

1. ڕاپەڕینی شێخ عوبێدەلای شەمزینی

2. سمكۆی شكاك

3. ژێكاف

زۆربەی نووسەرانی كورد ڕاپەڕینەكەی 1880 بە سەرەتای خەمڵینی هۆشی نەتەوەیی كورد دادەنێن  ( ئەمین، صالح 1992 ، ل149). وێڕای ئەمە جگە لەوەی لە هەردوو ڕاپەڕینی سمكۆی شكاك و ژێكاف ئەندام نەبوو، هەر لەو دەڤەرانەش دوور كەوتەوە  . سمكۆی شكاك لای حەمە سەعی مرۆڤێكی بێزراو بوو ، بە تایبەتی دوای ئەوەی (مار شەمعون)ی كوشت هەروەها ڕۆژەك لەسەر كوشتاری ورمێ بە دەنگ نەهات !

لە پێش كۆتایی هاتنی دووەمین جەنگی جیهانی ، بە تایبەتی لە سەرەتای چلەكان هەریەك لە سۆڤیەت و بەریتانیا و ئەمریكا ئێران و ڕۆژهەڵاتی كوردستانیان داگیركرد ، دێرك كینان 2007 ، لەم بارەیەوە لە  ل66 دەنووسێت : سۆڤیەت و ئینگلیز و ئەمریكا ئێرانیان داگیر كرد و دەڤەری دەسەڵاتی سیاسی و عەسكەری خۆیان سەپاند و ئینگلیز و ئەمریكا لەو شوێنانە مانەوە كە لە ژێر دەسەڵاتی شا دابوو ، هەرچی سۆڤیەت بوو لە كوردستان و ئازەربایجانی ئیران مایەوە.” لە بن دەسەڵاتی سۆڤیەت جموجۆلی سیاسی و فیكری دروست بوو   ، قاسملۆ لە ل81 كتێبی ( چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی )دا دەنووسێت :كۆماری كوردستان لە یەك سێهەمی كوردستان پێكهاتبوو ، كوردستانی جنووبی لە ( سەقز)ەوە بەرەو خوارتر لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی مەركەزی دابوو ، شارۆچكەی وەك خانە و نەغەدە و شنۆ ، مەهاباد لە ژێر دەستی كۆمار دابوو ، بەڵام ورمێ لە ژێر دەستی دەوڵەتی مەركەزی دابوو .”  عومەر عبدالعەزیز لە ئیگلتن دەگوازێتەوە :” خەتی سەقز-بانە ، سەردەشت ، سنە لە بندەستی دەوڵەت دابوو .”  مەلا سەعید لە سەردەمی هاتنی ئینگلیز و ئەمریكا دابوو ، هەرچەندە مەلا سەعید هیچ كاتێك بۆ ئەو شوێنانەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كە لە ژێر دەسەڵاتی سۆڤیەت و ژێكاف دابوو ، نەچوو بوو ، بۆیە پاش هاتنەوەشی لە بەریتانیا هەر لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی ئەمریكا و ئینگلیز مایەوە و بەردەوام بوو لە كاری میشنەریی ” مژدەدەریی ” خۆی.

فەقێ سەعید  لە نێوان بوونە مەسیحی و  موژدەدەریدا

مێژوو پڕیەتی لە كەسانێك ماوەیەك مەسیحی بوونە دواتر بوونەتە موسڵمان بە پێچەوانەش كەسانیتی تر هەبوون و هەن ماوەیەك موسڵمان بوونە لە پاشان بوونەتە مەسیحی یان ئەتایست  ! ئەو سەنگەر گۆڕییە هیچ لە مەسەلەكە ناگۆڕێت ، خوا مرۆڤەكانی ئازاد كردووە !

ئەوەی ئاسایی نیە ، كەسێكی وەك فەقێ سەعیە ، چونكە پاش ئەوەی بووە مەسیحی ، بوختانێكی بۆ ئیسلام لە نێو كورد دروست كرد : گوایە هەڵبەستوانێكی كورد لە شازدەی كۆچی ( سەدەی حەفتەمی میلادی ) لە شیعرێكی كوردی باس لە ڕەفتارە ناشرینەكانی موسڵمان بەرانبەر زەردەشتیەكان دەكات .

هەندێ لە توێژەرە ناسراوەكانی كورد وەك تۆفیق وەهبی و دكتۆر كەمال فوئاد و دكتۆر جەمال نەبەز و دكتۆر عزەدین مستەفا ڕەسول و نەوشێروان مستەفا  [13] ئەو شیعرەیان بە خورافە و دروستكراو لای دكتۆر سەعید خان داناوە .

دكتۆر سەعید خان بۆ سەر لێشێواندن ئەو شیعرەی لەگەڵ سەنەدێكی یەكی میلادی ( نزیكەی شەش سەدە پێشهاتنی ئیسلام بۆ كوردستان !) بە پەهلەوی نوسراو لە ڕێگای حوسێن حوزنی موكریانی بڵاوكردەوە .

دكتۆر كەمال فوئاد 1973 : 9 دەگێڕێتەوە لە 20\10\ 1966 لە لەندەن چاوم بە تۆفیق وەهبی كەوت ، لەوێ تۆفیق وەهبی بۆ دكتۆر كەمال دەگێڕێتەوە ” لە 1930 كاتێ موتەرصەریفی سلێمانی بووم لە گۆڤاری ( زاری كرمانجی ) پارچە شیعرێكم دی گوایە لە هەمانەی دەروێشێك لە سلێمانی دۆزیتیەوە ، ئەو دێڕانە بە پەهلەوی نووسرابوون ! نامەیەكم نووسی بۆ حوزنی موكریانی : بە گاڵتە وتم : ئەرێ هەمانەكەی دەروێش هیچ دێڕە شیعری تری تێدا نەبوو؟! حوزنی موكریانیش وەڵامی دەداتەوە كە دكتۆر سەعید خان ئەو كەتنەی پێكردووە .” هەر دكتۆر كەمال فوئاد لە 27\10\ 1969 مەكەنزی بینیوە ، ئەویش وتویەتی : ئەم دێرە شیعریانە ساختەن و دروستكراون[14] .( دەشتی 2013 : 28 ). پاش ئەو بوختانە ، دكتۆر سەعید خان نووسینی سەر چەرمەكە تێكەڵ بە سەنەدێكی كڕین و فرۆشتن دەكات .دكتۆر كەمال فوئاد 1975 : 21_22 دەنووسێت :”ئەم د.سەعید خانە لە ساڵی 1909 دا پارچە چەرمێكی لە هەورامانی ئەودیو دۆزیوەتەوە كە ئێستا لە مۆزەخانەی بەریتانیا لە ( لەندەن ) پارێزراوە  .دیوێكی بە تیپ و زمانی پارسی و ئەویتری بە تیپ و زمانی یۆنانی نوووسراوە و بریتیە لەسەنەدێكی كڕین و فرۆشتن  لە نێوان دوو كەسدا…..بەڵام دیارە ئەمە شتێكی ترە و هیچ پەیوەندی بەسەر ئەو چەرمە مەزعوومەوە نیە …” دكتۆر جەمال نەبەز دەڵێت : هەموو مۆزەخانەكانی لەندەن گەڕام هیچ چەرمێكم نەدۆزیەوە كە شیعرێكی پەهلەوی تێدا بێت .”

مەسیحی كوردستان هیچ كێشەیەكی ئەوتۆیان لەگەڵ كوردی موسڵمان نەبوە ، بەڵكو ئەوە مسیۆنێری وەك گارۆزنی و فەقێ سەعی بوون بوونە هۆكاری ئاژاوە و تێكچوونی پەیوەندی .

موژدەدەر بە زۆری مەسیحی دەرەوەی ناوچەكە بوون ، ئەمانەش هەر هۆكاری تێكدانی پەیوەندی كورد و ئاشووری بوونە ، بۆ نموونە سەیری ئاكامی هەرسێ شۆرشی بەدرخان و شێخ عوبیدەڵڵا و سمكۆی شكاك  بكە ، چ كارەساتێكیان لێكەوتەوە  ( دكتۆر عوسمان عەلی    ؛ ئەمین صالح 1992 ).

بە دەگمەن كوردێك بە تایبەتی مەلایەك وەك موژدەدەرێك –missioner  لە دەڤەری خۆی هەڵكەوتووە یا دەركەوتووە . فەقێ سەعید پێش 1887 لە شاری ( سنە ) بە نهێنی قسەی لەگەڵ دۆستە كۆنەكانی كردووە بەوەی باوەڕی گۆڕیوە و بۆتە مەسیحی[15] ( كەمال فوئاد 1975 : 21 )!  پاش سوێد ، چوو لە بەریتانیا پزیشكی خوێند و گەڕایەوە ئیران و بەردەوام بوو لە ڕێگای پزیشكیەوە كاری مزگێنی دەكرد و  بە كوردی تەرجومە و شرۆڤەی بۆ كوردەكان لە تاران دەكرد . دكتۆر حەمە سەعی تا دوا ڕۆژی لە تاران بە كاری پزیشكیی و موژدەدەریی بە سەر برد و لە كلێسەی تاران لای ( هۆكاز ) و ( ڕەفیقە) ی ژنی شاردرایەوە . دكتۆر حەمە سەعی شیعرێكی بە ناوی ( عیسا ) هەیە ، لە ڕۆژی شاردنەوەی لایەنگرانی بە دەنگ و ئاوازەوە دەوتەوە :

عیسا ژیانم ، عیسا ڕۆناكیم

عیسا مامۆستای شەوی تاریكیم

هەر ئەو كاهینە ، شەفیع و مەسیح

مەسیح گەورەمە و كلیلی ڕاستیم

عیسا پێغەمبەر ، قەشەیە و پاشام

ڕێگەكەی ئەگرم بەهێز و توانام ( ڕەسوڵی و ئیلین 2003 ، ل154).

لە ل18ی كتێبی بازیل نیكتین هاتووە : لە مۆزەی نیشتمانی سوپا –National Army Museum  مەلا سەعید[16] (ئینجیل )ی دەورەی نوێی بۆ مسیۆنی ئامریكایی وەرگێراوەتە سەر زمانی كوردی .” حەمە سەعی زۆر دۆست بووە لەگەڵ ئینجیل ، هەرچی مەلا سەعیدی قازی كوردستانە دوور بووە لەم پرسەوە ، لە پەڕاوێزی ئەم قسەیەی مۆزەی نیشتمانی سوپا ، وەرگێڕەكە[17] دەنووسێت : بە دوور نازانرێ نووسەرانی ئەم چەند دێرەی مۆزەی نیشتمانی سوپا مەلا سەعید قازیی و دكتۆر سەعید خان یان لێ تێكەڵ بووبێت ، كە من لە دڵەوە بەهیوام مۆزەخانەی نیشتمانیی سەرچیخ نەچووبێت .” بێگومان مۆزە سەرچیخ چووە هەردوو ناوی تێكەڵ كردووە ، بە بەڵگەی ئەوەی حەمە سەعی زیاتر لە نیو سەدە خەریكی ئینجیل بووە ، زۆر دەقی بۆ هاوڵاتی كورد كردۆتە كوردی ( بڕوانە كتێبی پزیشكێك لە كوردستانەوە ، كە موژدەدەرەكان نووسیویانە لە سەر ژیانی دكتۆر حەمە سەعی ) ، لە زۆر شوێنی  كتێبە تەبشیریەكە ئاماژە هەن كە حەمە سەعی ، لەوانە لاپەڕە 59 : نامەی عیسا بە زمانی كوردی لە هەندێ شارەكانی كوردستان بانگەواز پێ بدات .

حەمە سەعی وەك هەر موژدەدەرێكی تر بووە ، پاش ئەوەی لە ئیسلام هەڵگەڕاوە ، وازی لە نەتەوەكەی خۆیشی  هێناوە وەك  ڕەسوڵی ، لە ل132 ڕەفیقەی ژنی  دكتۆر حەمە سەعی ،كە كچی مار شەمعون[18]  بوو ، دەگێڕێتەوە   :” ڕەفیقە وەكو دكتۆری مێردی دڵ نەرم و دڵ پڕ لە بەزەیی بوو ، بە تایبەتی بەرامبەر هەژاران و لێقەوماوان بەرامبەر گەلەكەی لە ئاشووریەكان ئەوانەی لە تاران  وەك پەناهەندە  ئەژیان …( ڕەسوڵی و ئیلین ، ل132).

هەر ئەوەندە نا ، بەڵام بۆ ئەوەی تەواو لە ئیسلام و كورد دووربكەوێتەوە ناوی منداڵەكانی نا : سامۆئیل ، لۆیل ، سارا !!! خۆزیا ئەو وازهێنانەی حەمە سەعی هەر ئەوەندە بووایە ، بەڵكو لە ڕێگای شیعری سەر پێستەكە مێژووێكی ڕەشی  بۆ بەشێك لە عەلمانی كورد دروستكرد تا هێرش بكەنە سەر ئیسلام [19] .

مەلا سەعیدی كوردستانی و  بازیل نیكتین

مەلا سەعیدی شەمدینانی \ كوردستانی مەلایەكی گومناوە، سەرەتا توێژەرێكی وەك دەیڤید نیل مەكەنزی 1926_2001 لە ژمارە یەكی گۆڤاری دیراساتی كوردی لە 1995 لەسەری نووسیوە[20] . ئەو نووسینەی مەكەنزی بە ئینگلیزیە بۆیە توێژەری كورد  بە لایدا نەچووە كەسێكی وەك ئەنوەر سوڵتانی 2018 لە ل70ی كتێبی مەكەنزی و كورد تەنیا ئاماژە بە توێژینەوە ئینگلیزیەكە كردووە . ئەو توێژینەوەی مەكەنزی تەنیا لە گۆڤاری Kurdish studies    مایەوە ، بەڵام وەرگێرانەكەی دكتۆر نوری تاڵەبانی بۆ كتێبەكەی بازیل نیكتین بوە هۆی ناساندنی مەلا سەعید كوردستانی  . بە دیتنی هەریەك لە دكتۆر هەڵكەوت و دكتۆر نەجاتی عەبدوڵڵا بازیل نیكتین و مەلا سەعیدی كوردستانی وەك ئەلێكزەندەر ژاپا و مەلا مەحموودی بایەزیدی . ئەو دوو جمكە بوونە هۆی لە مردن ڕزگاركردنی چەندان دەقی كوردی .

لە ڕاستی دوور ناكەوینەوە ، گەر بڵێین بازیل نیكتین نەبووایە مەلا سەعیدی كوردستانی 1885 -1918 ناوی هەرگیز نەدەهات ، لە لایەكی تر، مەلا سەعیدی  كوردستانی نەبووایە هەرگیز بازیل نیكتین شارەزای ئەو هەموو كەلتوورەی كورد نەدەبوو ، یانی پەیوەندی ئەو دووە دایەلێكتی بوو : هەردووك تەواوكەری یەكتر بوون ، پەیوەندی ئەو دووە وەك پەیوەندی ئەلێكزەندەر ژاپا و مەلا مەحمودی بایەزیدی وابوو[21].

لە ڕێگای ( بازیل نیكتین)-ەوە 1885 -1960 كۆمەڵگای فەرەنسی بە كورد ئاشنا بوو ، وەك دكتۆر هەڵكەوت حەكیم لە ل25 ی كتێبی  (الكرد)[22] دەنووسێت : كاتێك بازیل بە زمانی فەرەنسی لە سەر كوردانی نووسی و بڵاوكردەوە ، ڕای گشتی فەرەنسی تەنها بەشێكی كەمی دەربارەی كورد دەزانی  ، ئەگەر نەڵێین هەر بێئاگابوو ، ئەوەی دەیانزانی بەشداری كورد بوو لە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لە سەردەمی یەكەم جەنگی جیهانی[23] . ئەو بێئاگاییەی كۆمەڵگەی فەرەنسی لە كورد،  وایكرد هیچ  دەزگایەك ئامادە نەبوو كتێبەكەی بازیل بڵاوبكاتەوە. [24]

دكتۆر هەڵكەوت ، ل25 لە بازیل دەگوازێتەوە كە ئەو گرینگی زۆریی بە ئیسلام داوە ، چونكە باوەڕی وابوو یەكێك لە كلیلەكانی تێگەیشتن لە گەلی كورد بریتییە لە هەردوو تەریقەتی (نەقشەبەندیی ) و (قادریی) . ئەوانە لە نێو خێلەكان بڵاوببوونەوە و كێشەیان لەگەڵ دەسەڵاتی شێخ نەبوو ، ئەمەش وایكرد هێزێكی نوێ لە نێو كۆمەڵگای كوردی دروستبێت و دەسەڵاتی ڕۆحی لە ئاقاری هۆزەكە زیاتر بێت . ئاشنابوونی بازیل بە دەقی ئایینی لە ڕێگای مەلا سەعیدەوە بووە ، بە جۆرێك نەجاتی عەبدوڵڵا ، ل19 دەنووسێت : پێم وایە ئەگەر ناهەقی نەبێ ، دەبێ ناوی مەلا سەعید لەگەڵ بازیل نیكتیین بنووسرێ.” خودی دەقەكان لای مەلا سەعید بوون ، هەر ئەویش وەك چۆن مەلا مەحموودی بایەزیدی لە پێناوی نەفەوتانی كەلتوری كوردی ئەو دەقانەی دایە بازیل نیكتین، چونكە مەكەنزی 1995 دەنووسێت : مەلا سەعید لە قونسلیە هەم سكرتێر و مامۆستای كوردی بازیل نیكتین بوو .”  مەلا سەعید هەر شارەزای ئیسلام نەبوو ، بەڵكو یەكێك لە ڕۆشنبیرەكانی سەردەمی خۆی بوو ، بە جۆرێك بەشداری چەندان  كاری ئەدەبی كوردی  بۆ بازیل نیكتیین كرد، جا چ لە بواری ناساندنی دەقەكە بێت یا خوێندنەوەی بۆ دەقەكە یا وەرگێرانی دەقەكە بێت  :

مەلای كورد بە شاهێدانی نەیاری ( حوجرە ) پێشەنگی مۆدێنێتە بوون و پرۆژەیان بۆی هەبووە [25] ( بەختیار عەلی 2004 ، ئیمان جەنگاوەرانی )، ئەو پێشەنگیە تەنیا كاری كەسی نەبووە ، بەڵكو كارێكی دەستەجەمعی بووە ، بوونەتە بەشێك لە بزاڤی ڕۆشنبیری كوردی لە هەموو بەشەكانی كوردستان . مەلا سەعیدی كوردستانی( شەمدینانی  ) ، هەڵاتووی دەستی ئیتحادییەكان لە ورمێ ی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بوو ، لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ئاشنا دەبێت بە ( بازیل نیكتین )ی كوردناس دەبێتە درێژەپێدەری كارەكەی ( مەلا مەحمودی بایەزیدی ) لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان .

دكتۆر هەڵكەوت حەكیم 2004 لە ل26-29ی كتێبی الكرد _ی بازیل نیكتین ئاماژە بە كۆمەڵە نووسینێكی بازیل نیكتین دەكات كە مەلا سەعید كوردستانی دەوری سەرەكی تێدابوون ، لەوانە :

1.Quelques opservatons sur les , den metrure de france

2.la vie domestique kurde

3.les temes religieux dans les taxes de la collection

4.the Tale of Suto and Tato [26]

5.la feodalite kurde

6.les kurdes racontes par eux –memes

7.kurdish stories from my collection

8.OU en est la kurdologie?

9. Une apologie kurde de du Sunnisme[27]

10. Notes sur le kurde

11. le systeme routier du Kurdistan

12. Essai de classification de folkiore

كوژرانی مەلا سەعیدی كوردستانی

 كوژرانی مەلا سەعیدی كوردستانی یەكێ لە كارە گومانەوییەكانە : نە ڕاگەیاندنی كوردی خەمی لێخواردووە نە خودی ( بازیل نیكتین )! لە كۆتایی ژیانی مەلا سەعیدی كوردستانی كێشەیەكی گەورە لە نێوان كوردە موسڵمانەكان و ئاشوورییەكان هەبوو . لە نێو ئەو هەموو كوژراوەی ورمێ ، مەلا سەعیدی قازی هەبوو ! هەندێ نوسەر بەبێ ئاگا یا لەوانەیە بە مەبەست كوژرانی مەلا سەعیدی كوردستانی دەبەستنەوە بە خودی كوردان خۆیانەوە ،نەجاتی عەبدوڵڵا 2021 لە ل19  لەو سەرچاوەیە دەگوازێتەوە :  لە تەمموزی ساڵی 1918 مەلا سەعیدی كوردستانی  لە ورمێ بە دەستی كوردی هاوخوێنیەوە دەكوژرێ ! تا ئێستە ڕەوشی كوشتنەكەی زۆر ڕوون نییە .”

هیچ بەڵگەیەك نییە مەلا سەعید بە دەست كوردانەوە كوژرابێت ، بەڵام بەڵگەی كۆنكریتی هەیە بە دەست ئاشوورییەكان كوژرا بێت . لە هەمان ساڵدا ، 1918 ، لە تۆڵەی خوێنی مارشەمعون ، ئاشووریەكان زیاتر لە دە هەزار موسلمانیان كوشت ، زۆربەی كوژراوەكان لە زاناكانی ئایینی ئیسلام بوون، صاڵح موحەمەد ئەمین ( 1992 ، ل310 )ی كتێبی ( كورد و عەجەم )دەنووسێت : لە بەیانی زووەوە ، 21ی مارتی 1918 ،  هێزە چەكدارەكانی ئاشووری بە كۆڵان و گەڕەكەكانی ورمێ دا بڵاوبوونەوە ، لە پڕ خۆیان كرد بە  ماڵی عالم و سەید و پیاوە ناسراوەكانی شاردا ، كەوتنە كوشتنی بە كۆمەڵی خۆیان و خێزانەكانیان و تاڵانی كەلوپەلی ناوماڵەكانیان . لەو ڕۆژەدا ژمارەیەكی زۆر لە عالمەكان و مەلا و سەیدەكانیان كوشت ….لەم ڕووداوەدا 10 هەزار موسڵمان بە جۆرێكی ناخۆش بە دەستی مەسیحییان كوژران و شەهید بوون .” ڕاستە مەلا سەعید لە تەمموزی 1918 كوژرا ، بەڵام سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەكەن ئاشووری و دەوڵەتی ئیرانی لە سەر كوشتنی كورد بەردەوام بوون ، هەتا سمكۆی شكاكیشیان بە فێڵ كوشت . لەو ڕوانگەوە ، شیمانەی ئەوە دەكرێت مەلا سەعیدی كوردستانی یەكێك بێت لەو چەند هەزار زانایەی كورد ، كە پاش جینۆسایدەكە  بە دەستی ئاشووریەكان كوژرا بێت ، چونكە ئەو وەك مۆزەی نیشتمانی سوپا دەڵێت : مەلا سەعید زانای هەرە گەورەی كوردی ناوچەكە بووە ( بازیل نیكتین 2021 ، ل18).

ئەوەی جێگەی تێڕامان و هەڵوەستە لە سەر كردنە بێدەنگی ( بازیل نیكتین)_ە لە سەر تیرۆركردننی مەلا سەعیدی كوردستانیی .

ئەو هۆڤانیەت و وەحشیگەریەی ئاشووریەكان[28] لە ورمێ بەرامبەر كوشتنی ئەو هەموو ” عالم و سەید و شێخ و مەلا كوردەی ئەوێ ، لەوانە مەلا سەعید ” هەستی بازیل نیكتیینی نەجولاند تەنیا لە وتارێك قسە لەسەر ئەو قەسابخانەیەی ورمێ و كوشتنی  مەلا سەعید بكات .

                                        ئەنجامگیری

هەردوو مەلا سەعید كوردستانی خەڵكی ڕۆژهەڵات و باكووری كوردستانن ، بەڵام مەلا سەعیدی شەمدینانی لە ورمێی ڕۆژهەڵاتی كوردستان  لە 1918 كوژرا هەرچی حەمە سەعی سنەیی _ە ، لە قەبی ( كوردستانی ) بۆ شارەكەی ( سنە ) دەگەڕێتەوە ، نەك هیچ بەشێكی كوردستان .لە ساڵی 1942 لە تاران مرد و نێژرا . حەمە سەعی پاش ئەوەی هەر لە گەنجێتی وازی لە ئیسلام هێنا ، وازی لە كوردبوونیش هێنا بە جۆرێك زیاتر لە شەست ساڵ خزمەتی مەسیحیەتی كرد .پاش هێنانی ( ڕەفیقە)ی كچی مارشەمعون ، ئاشووری بە گەلی خۆی دانا و سێ منداڵەكەی بەتایبەتی یەكەم و كۆتایی ناوی ئاشووری لێنان ( سامۆئیل ) و ( لۆیل ). جگە لەمە حەمە سەعی لە پاش خۆی شیعرێكی بەجێهێشت ، لەو شیعرە  بانگاشەی ئەوەی دەكرد كە لە ساڵی 19 ی كۆچی نووسراوە ، بەڵام زۆر توێژەری كورد وەك جەمال نەبەز و عزەدین مستەفا ڕەسوڵ و نەوشێروان مستەفا بە دەقێكی ساختە و وەهمی دانا ،شیعرەكە  هەر بەرهەمی  خۆی  بووی ،كە بۆ یەكەمجار حوزنی موكریانی بۆی بڵاوكردەوە بەوەی ئیسلام لە كوردستان بە شیر بڵاوبۆتەوە.

 بوونە مەسیحیی كارێكی كەسییە ، بەڵام بوونە موژدەدەر –مسۆنێر كارێكی قێزەونە ، چونكە بۆ ئاژاوەنانەوە بووە لە نێو خەڵكانی دەڤەرەكە .

 مەلا سەعیدی قازی كوردستانی 1885-1918 ئەوەندە خزمەتی بە كەلتووری كورد كرد ، چۆن ( مەلا مەحمود ی بایەزیدی1799_1867 ) یارمەتی ژاپای دا ئەو زیاتر یارمەتی بازیل نیكتینی دا ، توێژەرێكی كورد دەبێژیت دەبوو لە نووسینەكانی بازیل ناوی مەلا سەعیدی لە تەنیشت بنووسرێت .

ئەو مەلا سەعیدە شتێكی كەمی لە سەر باسكراوە ، سەرەتا لە ساڵی 2004 دا دكتۆر هەڵكەوت حەكیم بە خوێنەری عەرەب و كوردی ناساند . مەلا سەعید ئەو هەموو چاكەی بۆ ( بازیل نیكتین ) هەبوو ، بەڵام ئەو ڕستەیەكی لەسەر كوژرانی لە ورمێ ئاماژە پێ نەكرد ، زۆر وێ دەچێ وەك زانایەكی ئیسلامی لە تۆڵەی خوێنی مارشەمعون لە ورمێ بە دەست ئاشووریەكان كوژرا بێت ، هەر بۆیە بازیل نیكتین باسی نەكردبێ  ، ئەوەی نەجاتی عەبدوڵڵا بانگەشەی بۆ دەكا  كە لە 1918 بە دەست كوردەكان كوژرا بێ ، زۆر دوورە لە ڕاستیەوە ، ئەگەر وابووایە بازیل نیكتین هەر باسی دەكرد ، چونكە ئەو لە زۆر شوێن هۆزە كوردەكانی وەك وەحشیگەر وێناكردووە و ئەرمەن و ئاشووریی دەڤەرەكەی بە قوربانی و ستەملێكراو وێناكردووە .

لە كۆتاییدا  هیچ دادوەری لەوەدا نییە حەمە سەعی سنەیی بە مەلا سەعیدی قازی كوردستان بەراوردبكرێت ، حەمە سەعی سنەیی نەك هەر موڵكی كورد نییە ، چونكە هیچی لە سەر كورد نەنووسیوە ، تەنیا پارچە شیعرێكی ساختەی لە دوای خۆی بەجێهێشت و چەندان نوسەری كوردی دەسخەڕۆ كرد ، بەوەی وابزانن لەشكری ئیسلام هەتكی كوردی  كردوون ، هەندێ شیعرەكە بە سەرەتای شیعری نووسراوی كوردی بزانن ،  كەچی لای گەورە توێژەرانی كورد بە دەقی ساختە و وەهمی لە قەڵەم بدرێن ، چونكە هەر تەنیا زمانی دەقەكە دەردەخات دەقەكە لە سەدەی نۆزدە یا بیستەم نووسراوە ، نەك 19 كۆچی ( سەدەی حەوتەمی میلادی )، هەرچی مەلا سەعیدی قازی كوردستانە لەو تەمەنە كورتەیدا خزمەتێكی گەورەی بە ئەدەبی دەقی كوردی كردووە  هەروەها توانی بە زیرەكی خۆی ببێتە مامۆستای كوردی بازیل نیكتین.  خاڵێكی دی یەكلاكەرەوە لە نێوان هەردوو ( مەلا سەعید) دا ، حەمە سەعی بووە ئاشووری كەچی مەلا سەعیدی كوردی بە دەست ئاشووریەكانی ورمێ تیرۆركرا .

سەرچاوەكان

4. ئەمین ، صاڵح 1992 كورد و عەجەم ( بێ شوێن و ناوی چاپخانە ).

5. ئەمین ، نەوشێروان 2012 بەدەم ڕێگاوە گوڵچنین : كتێبی یەكەم . چاپی دوەم . بیروت : الدار العربیة للعلوم –نشرون .

6. بەكر ، سەلام ناوخۆش 2012 كورد لە نێوان بە ئیسلام كردن و ئیسلام بووندا . چاپی دووەم ..هەولێر : لە بڵاوكراوەكانی دەزگای تەفسیر .

7. بەكر ، سەلام ( چاپنەكراو ) فتوحاتی ئیسلامی لە سەرچاوە ڕۆژئاوایەكاندا .

8. ڕەسوڵی ، جای و ئیلین ، كادی 2003 پزیشكێك لە كوردستانەوە .هەولێر : چاپخانەی ڕۆشنبیری .

9. صلێوە، هاوژین 2013 مێژووی هەرمۆتە. سلێمانی .

• دەشتی، عوسمان 2013 ئەزموونی شیعری موكریان .هەولێر : ئەكادیمیا .

• فوئاد ، كەمال 1973 استطلاع رأی ، گۆڤاری شمس كردستان ، ژمارە سێ، ساڵی دووەم .

• فوئاد ، كەمال 1975 چۆن ئەگەینە سەرەتایەكی باوەڕپێ كراو بۆ ئەدەبی كوردی .

• قاسملۆ ، عەبدولرەحمان : چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی دا .

• مەكەنزی ، دەیڤید 2018 مەكەنزی و كورد ، وەرگێڕانی ئەنوەر سوڵتانی . بانە : لە بڵاوكراوەكانی مانگ .

• نیكتین ، بازیل 2004 بازیل نیكتین و كوردناسی . وەرگێرانی لە فەرەنسیەوە: نەجاتی عەبدوڵڵا . سلێمانی : لە بڵاوكراوەكانی بنكەی ژین .

• نیكتین ، بازیل 2021 بازیل نیكتین و كوردناسی ، وەرگێڕانی لە فەرەنسییەوە نەجاتی عەبدوڵڵا ، چاپی دووەم .؟؟؟؟( بێ شوێن و ناوی چاپخانە ).

• عەلی ، بەختیار 2004 ئیمان و جەنگاوەرانی . سلێمانی : ڕەنج .

ب، سەرچاوەی عەرەبی

نیكتین ، باسیل 2004 الكرد . ترجمة من الفرنسیة نوری طالبانی . اربیل : اراس .

سەرچاوەی ئینگلیزی

995, pp. 1-28. “The Kurdish of Mula Saʿid Samdinani,” Journal of Kurdish Studies 1

ژێده‌ره‌كان

1. چۆن كاتی خۆی ئەو شیعرەی حەمە سەعی ڕەنگدانەوەیەكی نێگەتیڤی هەبوو بە هەمان شێوە پاش ئەوەی (داعش) شنگاڵی گرت، هەندێ هونەرمەند و شاعیر و نوسەر بێ ئەوەی تەواو لە ئێزیدیاتی بگەن لە موسڵمانیەوە خۆیان كردە ئێزیدی و چەندان شیعریان لە دژی ئیسلام نووسی و ئاماژەیان بەو شیعرەی حەمە سەعی كرد.

2. لەوانە دەوڵەتی ئیتحادیەكان (عوسمانی ) لە ساڵی 1915 ، مەلا سەعید فتوای دژی ئەو فتوایەی ئیتحادیەكان دا بۆیە جێی لە شەمدینان لەق بوو ، هەڵات هاتە ورمێ ، لەوێ گەورەترین خزمەتی بە نووسینی كوردی كرد.

3. كتێبی ” پزیشكێك لە كوردستانەوە ، كە كتێبێكی تەبشیرییە بە ناوی ” حەمە سەعی ” یان ” دكتۆر سەعی ” ناوی دەبات ، بەڵام حوزنی موكریانی ، دكتۆر بۆرەكەیی ، د.جەمال نەبەز …. گەورەی دەكەن بە ناوی دكتۆر سەعید كوردستانی ناوی دەبەن!!

4. براتێن كارل دەنووسێت : لە سەرەتای سیەكانی سەدەی پێنجەم كێشە و ئالۆزیەك لە ئیمپراتۆریەت دروست بوو ، ئەنجومەنی Ephesus لە ساڵی ( 431 )ی میلادی نەفرەتی لە ( نستۆریوس ) كرد و بە هەڕەشەی ( سزای ئاسمانی ) ترساندی. پێش ئەو سزایەی ئەنجومەنی Ephesus  ،هەشتا ساڵ بوو  قوتابخانەی نیسیبیس ( نصێبین ) خەریكی بڵاوكردنەوەی فەرمایشتەكانی نۆستریۆس بوو [1]لە دوای سزا 431 ی میلادی و ناساندنی مەزهەبی نەستوری وەك مەسیحییەكی قەڵپ ( كفر ) دانا ، جارێكی تر پاش بیست ساڵ و جارێكی پاش سەدەیەك دووپاتكردەوە-

5. یەكەمین ڕێزمانی كوردی ( سەلام ناوخۆش ) لە ژێر چاپە لە تەهران .

6. تەماشای كتێبەكەی گارۆزنی بكە.

7. زۆربەی كوردە عەلمانییەكان پاش زانینی ئەم ڕاستیەش گارۆزنی هەر بە یەكەم ڕێزماننوووسی كوردی دەزانن؟؟؟

8. میران 2017.

9. هەر خودی ناونیشانی كتێبەكەی لیرخ بەوەی كوردەكان نەوەی نوێ كلدانییەكانی باكوورن ئاماژە بە پەیوەندی كوردە مەسیحییەكان بە موژدەدەرەكان دەكات !

10. گوندێكە لە نزیك شەقڵاوە.

11. بە دیتنی ( تۆفیق وەهبی ) و ( د.كەمال فوئاد ) دكتۆر سەعید خان فەقێیەك بووە خەڵكی مەریوان ، خاوەنی كتێبی ( نزانی مزگانی ) ، كە هۆنراوەیەكە بە شێوەی هەورامی وتراوە و بریتیە لە چەند ڕوونكردنەوەیەك دە بارەی ئایینی مەسیحییەوە ( دكتۆر كەمال فوئاد 1975 : 21 ). هەردوو تۆفیق وەهبی و د.كەمال فوئاد لەگەڵ ئیسلام دژ نەبووبن ، دۆست نەبوون .

12. ڕاگەیاندنی كوردی هەرگیز قسەی لەسەر ئەوە نەكردووە چۆن كاسۆلیكەكان ئەوەندە دڕندەبوونە بەرامبەر كوردە نەستوریەكان ، بە جۆرێك گاڕۆزنی كورد بە موسڵمان و نەستوری بە دڕندە دەبات ، وەرگێڕێكی وەك یوسف حبی كاتێك ئەو بەشەی كتێبەكەی گارۆزنی تەرجومە دەكات بەرامبەر ئەو قسانە ……(خاڵ) دادەنێت!

13. ئەوانە كەسیان دۆستە ئیسلام نەبوون

14. ناوی توێژینەوەكەی مەكەنزی 1963 زمانی كوردی كۆنی ساختەیە .

15. لە كرماشان كچێكی كاسۆلیكی تانە لە حەمە سەعی دەدات و دەڵێت :” بە موسڵمانی بمایتایەوە باشتر بوو لەوەی ببیتە ( مەسیحی ئینجیلی ) ، حەمە سەعی وەڵامی دەداتەوە :” من ئینجیلی نیم ” ، كچەكە بە زەردەخەنەیەكەوە :” كەواتە تۆ كاتۆلیكیت” ، حەمە سەعی :” ئەوەش نیم ” كەواتە تۆ چیت ؟حەمە سەعی : مەسیحیم ( ڕەسوڵی و ئیلین ، ل51 ).

16. لە بەشی دادێ قسە لە سەر ئەم زاتە دەكەین

17. د.نەجاتی عەبدوڵڵا

18. ئەو مار شەمعون جودابوو لەو مارشەمعونەی سمكۆی شكاك لە 17ی ئازاری 1918 كوشتی ، خەزوورەكەی حەمە سەعی هەر كاری موژدەدەری دەكرد ، نەك سیاسی

19. حوسێن حوزنی موكریانی لە لاپەڕە (19) ی ژمارە ( 21)ی گۆڤاری (زاری كرمانجی )، كە لە شەشی نیسانی 1930 لە وتارێكدا بەناوی (سەرمایەكی گران بەهای مێژووی كوردان ” سەربردەكە ئەوها دەگێڕێتەوە :” لە عصری حەزرەتی عومەر ساڵی نۆزدەی هیجری …..هەر حوزنی موكریانی دەنووسێت : دكتۆر سەعید خانی كوردستانی چیرۆكی پێستەكەی بۆ ناردووە هەروەها صەدیق بۆرەكەیی لە لاپەڕە 38ی بەرگی یەكەمی  كتێبی مێژووی وێژەیی كوردی و كتێبی تریش دەڵێ : دكتۆر سەعید كوردستانی پێستەكەی بینیوە كە بە زاراوەی ( گۆرانی ) نووسراوە ، زۆر توێژەری كورد وەك دكتۆر عزەدین مستەفا ڕەسول ، دكتۆر جەمال نەبەز و نەوشێروان مستەفا : د.عزەدین لە  لاپەڕە 56ی كتێبی الواقعیة فی الادب الكردی : لە وەڵامی  ئینسایكلۆپیدیای سۆڤیەتی و ڕەشید یاسمی دەنووسێت : ئەوەی یەكەم دەڵێت : بە خەتی ئارامی بووە هەرچی دووەمە دەڵێت بە خەتی پەهلەوی بووە ، بڵاوكردنەوە پێستێكی ئەوها بە مەبەستی سیاسی بووە ! هەرچی دكتۆر جەمال نەبەزە لە لاپەڕە 111ی كتێبی زمانی یەكگرتووی كوردی دا بۆ صەدیق بۆرەكەیی دەنووسێت : پێستە ئاسكێك كە ئەم هۆنراوەیەی لە سەر نووسرا بی لە هیچ مۆزەخانەیەك دا بەرچاو نەكەوتووە ، خۆم چەند چووم بۆ لەندەن و لە مۆزەكان گەڕاوم هیچی وام نەدیوە .” نەوشێروان مستەفا لە لاپەڕە 227ی كتێبی یەكەمی  بە دەم ڕێگاوە گوڵچنین دا دەنووسێت : هەندێك سەرەتایەكی وەهمی بۆ سەرەتاكانی ئەدەبی نوسراوی كوردی دروست دەكەن : سەرەتای شیعری كورد ئەگێرنەوە بۆ هێرشی عەرەبی –ئیسلامی بۆ سەر كوردستان و بە هەڵبەستی هورمزگان رمان ، ئاتران كوژان دەس پێ ئەكەن !  ئەو توێژەرانەی سەرەوە هەموو كەسانی دوورە دین بوون : یەكێ شیوعی ، ئەویتر زەردەشتی ، ئەویتر ماركسی ! ئەوانە زۆریان پێخۆش بوو ئەو قسەیەی حەمە سەعی دروست بووایە ، بەڵام لە ڕووی زمانەوانی و مێژووییەوە دوورە لە ڕاستی ! هەندێ وەك مەلا مەشهور بیردەكەنەوە بەوەی بشفڕی هەر بزنە ، بۆیە زۆرجار لە بۆنەی نەورۆز و ڕۆژی ئاڵا بڵاودەكەنەوە .

20. 995, pp. 1-28. “The Kurdish of Mula Saʿid Samdinani,” Journal of Kurdish Studies1,

21. ( ڕۆدینكۆ ) باسی دەستنووسەكانی بایەزیدی كە لای ( ژاپا ) پارێزرا بوو .نووسەرانی كورد وەك د.ئەورەحمان و د. خەزنەدار و د.خۆشناو و وشیار و  و د. عەبدی و بیانی ژمارەی ئەو دەستنووسانە وەك یەك تۆمار ناكەن،

بۆ نممونە پیرباڵ تەنها باسی ( 25) دەستنووسی ژاپا-بایەزیدی كردووە ، كە 16ی ئەدەبیە ،بەڵام لە تەرجومەی ئەنوەر قادر 2020 : 39 تەنها ئاماژە بە یازدە دەستنووسی ئەدەبی دەكات!

22. كتێبەكەی بازیل نیكتین

23. ئەرمەنەكان پێشتر بە شاهێدی شێخ سەعیدی نورسی و حاجی قادر دەستپێشخەربوون لە كوشتنی كورد بە تایبەتی لە ( وان ) و ( ڕواندوز ).

24. لە ساڵی 1967 كتێبەكەی بازیل نیكتین بۆ عەرەبی وەرگێڕدرا : ناونیشانی كتێبەكەی بازیل خۆی بریتییە  الكرد : دراسة سۆسیۆلوجیة و تأریخیة بەڵام ئەوەی 1967 كرایە الاكراد ، 360 لاپەڕەی فەرەنسی كرایە 240 لاپەڕەی قەبارە ناوەند !

25. بەختیار عەلی 2004 لە ل6ی كتێبی ( ئیمان و جەنگاوەرانی ) دەنووسێت : مەلای كورد دژی مۆدێرنیتە نەبوون ، بەڵكو پێشەنگ بوون

26. ئەو چیرۆكەی بە یارمەتی بە یارمەتی مێجەر سۆن لە كرمانجی بازیل كردویەتیە ئینگلیزی

27. ناوی ئەو نووسینانە لای دكتۆر هەڵكەوت كراون بە عەرەبی هەروەها لای دكتۆر نەجاتی عەبدوڵڵا كراون بە كوردی ، هەردووك لە فەرەنسی وەرگێردراون ، بەڵام تەواو وەك یەك نیین .

28. بازیل وەك نوسەرێكی بێلایەن باسی ورمێ ناكات لە زۆر شوێن كوردەكانی بە هۆزە كوردە تاڕنچییەكان ناو دەبات ، ل28 ئەوەی ئاشووری و ئەرتەشی ئیران بەسەر كوردی ورمێ یان هێنا بە وەحشیگەری ناو نابات ، بەڵام ئەو دوو ساڵەی سمكۆی شكاك لە ورمێ كارەكانی بە وەحشیگەری ناودەبات ، بەڵام كاری ئەرتەشی ئیرانی لە پاش سمكۆ بە گەڕانەوەی ئامی بۆ ورمێ ناودەبات ، ل29

گۆڤاری مێژووناسی

گۆڤارێكی مێژوویی وەرزییە

——————————

ژمارە (1) به‌هاری 2022، ساڵی یەكەم

خاوەنی ئیمتیاز/ پ.د. ئەحمەد میرزا    سەرنووسەر/ پ.د. حەكیم ئەحمەد خۆشناو

بەڕێوەبەری نووسین/ د. بورهان حاتەم گۆمەتاڵی

دەستەی نووسەران

پ.د. فرسەت مەرعی                    پ.ی.د. عوسمان عەلی

پ.ی. د. مەهدی عوسمان هەروتی    پ.ی. د. شاخەوان عەبدوڵڵا سابیر

د. هەمزە كاكە یاسین                         د. فاخر عالی ئەبابەكر

م. دیدار عوسمان

دەستەی ڕاوێژكاران

پ.د. موحسین محەمەد حسێن           پ.د. سەعدی عوسمان هەروتی

پ.د. فەوزیە یونس فەتاح            پ.د. قادر محەمەد پشدەر

پ.د. ناصر مەلا جاسم    پ.د. هۆگر تاهیر تۆفیق     پ.د.عیماد عەبدولقادر سەعید         پ.ی.د. زریان حاجی

پ.ی.د. دڵشاد عەزیز زاموا

ئەو باس و توێژینەوانەی لە گۆڤاری مێژووناسی بڵاودەكرێنەوە گوزارشت لە ڕا و بۆچوونی نووسەرەكانیان دەكەن و گۆڤارەكە لێی بەرپرس نییە.

• گۆڤاری مێژووناسی.

• بەرگ و سەرپەرشتیاری هونەری:

• هەڵەچن: دەستەی نووسەران.

• ڕێكخەری كاروباری گۆڤار:

• نەخشەساز:

• ئیمەیل: Mejunasi@gmail.com

• ناونیشان: هەولێر- كورانی عەنكاوە- تەنیشت مزگەوتی حاجی یاسین بەقال.

ڕێنماییەكانی بڵاوكردنەوە لە گۆڤاری مێژووناسی

• گۆڤاری مێژووناسی، گۆڤارێكی مێژوویی وەرزییە، باس و توێژینەوەی تایبەت بە مێژووی كۆن و ئیسلامی (سەدەكانی ناوەڕاست) و نوێ و هاوچەرخ و بابەتی وەرگێڕدراو لەم بوارانە بۆ سەر زمانی كوردی بڵاودەكاتەوە.

• باس و توێژینەوەكان بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی لە گۆڤارەكەدا بڵاودەكرێنەوە.

• لە نووسینی توێژینەوەكاندا پێویستە ڕەچاوی بنەماكانی ڕێبازی لێكۆڵینەوەی زانستی بكرێت.

• لە نووسینی توێژینەوە و باسەكاندا پێویستە فۆنتی (یونیكورد گۆران) بەكاربهێنرێت. بۆ بەكارهێنان و نووسینی سەرچاوەكان شێوازی (شیكاگۆ) پەیڕەو دەكرێت و لە كۆتایی تەوەر و بەشەكاندا دەنووسرێت.

• بۆ نووسینی ناونیشانی توێژینەوەكان پێویستە فۆنتی قەبارە (16) بەكاربهێنرێت، ناوی توێژەر لەگەڵ ناونیشانە لاوەكییەكان فۆنتی قەبارە (14) بێت.

• توێژینەوە و بابەتەكان لەڕێگەی ئیمەیلی گۆڤارەكە (Mejunasi@gmail.com) پێشكەش دەكرێن. نابێ ژمارەی لاپەڕەكانی هیچ توێژینەوە و بابەتێك لە (20) لاپەڕە تێپەڕ بكات.

• توێژینەوەكان لەلایەن هەڵسەنگێنەری پسپۆڕەوە هەڵسەنگاندنیان بۆ دەكرێت، دوای پەسەندكردنیان، لە گۆڤارەكەدا بڵاودەكرێنەوە.