گۆڤاری مێژووناسی

گۆڤارێكی مێژوویی وەرزییە

——————————

ژمارە (1) به‌هاری 2022، ساڵی یەكەم

د. بورهان حاتەم گۆمەتاڵی

زانكۆی سەڵاحەدین- هەولێر/ كۆلێژی ئاداب- بەشی مێژوو

پێشەكی

مەلا مستەفا بارزانی وەك ڕێبەر و سەركردەیەكی بەناوبانگی كورد، پێگە و ڕۆڵێكی بەرچاوی لەنێو بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردیدا هەیە. بەتایبەتیش لەماوەی شۆڕشی ئەیلوولدا، كە ڕێبەرایەتی شۆڕشەكەی كردووە، ڕۆڵ و شوێنی زێتر هەستی پێدەكرێت. لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا چەندین كارنامەی زانستی و توێژینەوە و كتێب دەربارەی ژیان و ڕۆڵی سیاسی و سەربازی بارزانی نووسراون و تیشكیان خستووەتە سەر لایەنە جیاوازەكانی ژیان و ڕۆڵی سیاسی ئەو، بەڵام تا ئێستا كەمتر كار لەسەر ئەوە كراوە، كە لەڕێگەی خوێندنەوە و شیكردنەوەی بەڵگەنامە نهێنی و فەرمییەكانی حكومەتی عێراق تیشك بخرێتە سەر خەباتی سیاسی و سەربازی بارزانی. ئەمە لەكاتێكدا دەزگا ئەمنی وسەربازی و كارگێرییەكانی حكومەت لەڕێگەی كۆكردنەوەی زانیاری لەبارەیەوە بەشێوەیەكی چڕ پڕژاونەتە سەر ڕۆڵ و هەڵوێستی سیاسی لەكاتی ئاشتی و شەڕدا.

ئەم توێژینەوەیە (مستەفا بارزانی لە چەند بەڵگەنامەیەكی نهێنی حكومەتی عێراقدا 1948-1970)، بایەخی زێتر لەوەدایە بە پشت بەستن بە بەڵگەنامە نهێنی و فەرمییەكانی حكومەت، كە تا ئێستا بڵاونەكراونەتەوە، نووسراوە. بەڵگەنامەكان لە چەندین نووسرا و بروسكەی دەزگا ئەمنی وسەربازی و كارگێڕییەكانی حكومەت پێكهاتوون و باسیان لە چەند لایەنێكی ژیانی سیاسی وسەربازی و پەیوەندییە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی بارزانی كردووە. دیارە زانیاری نێو بەشێك لەو بەڵگەنامە دروست نین و هەڵەی زەقی تێدایە، یا هەندێك لەو زانیارییانە بە ئەنقەست شێوێندراون، بۆیە جگە لە خستنەڕووی ناوەڕۆكی بەڵگەنامەكان لە توێژینەوەكەدا بە پشت بەستن بە سەرچاوەكان كاركراوە بۆ ڕاستكردنەوە و شیكردنەوەی زانیاریەكانی نێویان.

توێژینەوەكە لە سێ تەوەر و ئەنجام و لیستی سەرچاوە و پاشكۆی بەڵگەنامەكان پێكهاتووە. لە خاڵی یەكەمی تەوەرەی یەكەمدا لەژێر ڕۆشنایی (9) بەڵگەنامەدا باس لە چاودێری جموجۆڵ و چالاكی مستەفا بارزانی لەلایەن دەزگاكانی حكومەتەوە كراوە، كە مێژووی بەڵگەنامەكان لەنێوان ساڵانی (1948-1967) دایە، واتە هەردوو سەردەمی پاشایەتی و كۆماری گرتووەتەوە. لە خاڵی دووەمیشدا پەیوەندی بارزانی و كۆمەڵەی (عەزیز ئەلحاج) لەژێر ڕۆشنایی چەند بەڵگەنامەیەكی حكومەتدا خراوەتەڕوو، كە بەگوێرەی بەڵگەنامەكان ئەم پەیوەندییە كاریگەری لەسەر خراپبوونی پەیوەندییەكانی نێوان حكومەت و بارزانی هەبووە.   لەمیانەی تەوەری دووەمدا تیشك خراوەتە سەر سەرپەرشتی و سەركردایەتیكردنی بارزانی بۆ  شەڕەكان، بەتایبەتی شەڕەكانی ساڵی 1962 و شەڕی (هەندرێن)ی ساڵی 1966. هەرلەم تەوەرەدا لەژێر ڕۆشنایی چەند بەڵگەنامەیەكی حكومەتدا كۆنگرەی حەوتەمی پارتی دیموكراتی كوردستان لەماوەی نێوان 15-20ی تشرینی دووەمی 1966 بە ئامادەبوونی بارزانی خراوەتەڕوو، كە تێیدا باس لە بەشداربووانی كۆنگرەكە و ئامانج و ئەنجامەكانی كراوە.

هەرچی تەوەری سێیەم و كۆتایی توێژینەوەكەیە، تایبەتكراوە بە هەڵوێستی مستەفا بارزانی لە هەمبەر ڕێككەوتننامەكان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا. لە سەرەتادا تیشك خراوەتە سەر پابەندبوونی بارزانی بە ئاگربەستی 10ی شوباتی 1964. دواتریش لە بەشێكی دیكەی توێژینەوەكەدا تیشك خراوەتە سەر نیگەرانییەكانی بارزانی و سەركردایەتی شۆڕشی كورد لە پابەندنەبوونی حكومەت بە بەیاننامەی 29ی حوزەیرانی 1966. لە كۆتایی ئەم تەوەرەشدا لەمیانەی چەند بەڵگەنامەیەكی فەرمی حكومەتدا باس لە پابەندبوونی مستەفا بارزانی بە ڕێككەوتنی 11ی ئاداری 1970 دا كراوە. ئەوە ڕوونكراوەتەوە، كە لەگەڵ یەكەمین ساتی ڕاگەیاندنی ڕێككەوتنەكە بارزانی پابەند بووە پێی، سەرباری ئەوەی بەڵێنی هاوكاری دارایی و سەربازی لەلایەن ئێرانەوە پێدراوە بۆ كۆتایی هێنان بە ڕێككەوتنەكە، بەڵام ئەمانەی ڕەتكردووەتەوە و بەردەوام بووە لەسەر ڕێككەوتنەكە.

ئەم توێژینەوەیە وێڕای ئەوەی هەوڵ و كۆششی زۆری بۆ بەختكراوە و هەوڵدراوە بەشێوەیەكی بابەتییانە بەبێ لاگیری ئەنجام بدرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا وەك هەر كار و بەرهەمێكی دیكەی مرۆڤ لە كەموكورتی بەدوور نییە، بۆیە پێوستە هەر لەم چوارچێوەیەشدا سەیری بكرێت. سەركەوتنیش هەر لە خواوەیە.

تەوەری یەكەم/ چاودێریكردنی حكومەت بۆ جموجۆڵ و پەیوەندییەكانی مستەفا بارزانی:

   لە بەڵگەنامە فەرمییەكانی حكومەتی عێراقدا چاودێریكردنی جموجۆڵ و چالاكییەكانی بارزانی بایەخێكی زۆریان پێدراوە. لە  هەمان كاتیشدا پەیوەندییەكانی بارزانی لەگەڵ هێز و لایەنە سیاسییەكانی عێراق جێگەی بایەخی دەزگا ئەمنی و سەربازییەكانی حكومەت بووە. بۆیە لەم سۆنگەیەوە لەمیانەی دوو خاڵدا باس لە چاودێریكردنی چالاكییەكانی بارزانی لەماوەی نێوان ساڵانی 1948-1967 لەلایەن حكومەت و دواتریش پەیوەندییەكانی بارزانی و كۆمەڵەی (عەزیز ئەلحاج) دەكەین.

1-چاودێری و بەدواداچوونی حكومەت بۆ جموجۆڵەكانی بارزانی

بەدرێژایی مێژووی سەردەمی پاشایەتی و كۆماری لە عێراقدا دەزگا ئەمنی و سەربازی و كارگێڕییەكانی حكومەت چاودێرییەكی توندی جووڵە و چالاكی مەلا مستەفا بارزانییان كردووە، بەتایبەتی كۆكردنەوەی زانیاری لەبارەی هاتوچۆی ڕۆژانە و شوێنی مانەوە و بارەگای تایبەتی و كۆبوونەوە لەگەڵ كەسایەتییەكان، كە هەندێك لەوانەش زانیاری ناڕاست و هەڵە بووە. تەنانەت ئەم چاودێرییە لەو كاتانەشدا بەردەوامی هەبووە، كە پەیوەندی بارزانی لەگەڵ حكومەتدا باش بووە و سەردەمی ئاشتی بووە. بێگومان مەبەست لەو چاودێری و بەدواداچوونە، جگە لە ئەركێكی هەواڵگری دەزگا ئەمنی و سەربازییەكان، كە ئەنجامیانداوە، ئامانجیش لێی دۆزینەوەی شوێنەكەی و هەوڵدان بۆ تیرۆركردنی بووە، بۆیە لە چەندین بەڵگەنامەی نهێنی حكومەتدا ئاماژە بەو مەسەلەیە كراوە، كە لە خوارەوەدا ناوەڕۆكی بەشێك لەو بەڵگەنامانە دەخەینەڕوو.

لە نووسراوێكی نهێنی قایمقامییەتی قەزای ڕەواندز لە 18ى نيسانى 1948 دا، كە بۆ موتەسەڕیفی لیوای هەولێر ناردراوە هاتووە: “ئەو كەسانەی، كە متمانەمان پێ هەن جەختیان لەوە كردەوە، كە مەلا مستەفا بارزانی لە (ئاراس)ە و (300) چەكداری شوێنكەوتووەكانی خۆی لەگەڵدایە، دەیەوێت ببێتە پێشەنگی هێزەكانی ڕوسیا بۆ تێپەڕبوون لە سنووری ئێران، دوای چوونی بۆ ئازەربێجانی ئێرانی هەوڵ دەدات بێتە نێو سنووری عێراقەوە، بەڵام تا ئێستا ئەو ڕێگایەی هەڵنەبژاردووە، كە دەیگرێتە بەر. یان دەبێ بچێتە ناوچەی ئەرگوش لە زێبار، یا بێداوە لە ئامێدی، یان كانی ڕەش لە قەزاكەمان، لەمەشدا هەردوو عەشیرەتی مەرگەوەڕ و گەڵاڵی هاوكاری دەكەن. ئەگەر نەتوانێت بچێتە ئازەربێجان، ئەوا هەوڵ دەدات لەڕێگەی بڕینی سنووری توركیاوە بێتە ناو عێراق[i].

دوای بەرپابوونی شۆڕشی چواردەی تەمموزی 1958 لەو كاتانەی، كە پەیوەندییەكانی نێوان مەلا مستەفا بارزانی و حكومەتی عەبدولكەریم قاسم لە باشیدا بووە، دەزگاكانی ئەمن و پۆلیس بە بەردەوامی بەدواداچوون و چاودێرییان بۆ جووڵەكانی بارزانی كردووە. وەك لە نووسراوێكی بەرێوەبەرایەتی پۆلیسی لیوای هەولێر لە 18ی شوباتی 1961 دا دەردەكەوێت، كە بە وردی چاودێری هاتوچۆ و سەردانەكانی بارزانییان كردووە. لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە: “لە شەوی 15-16/2/ 1961 مەلا مستەفا بارزانی گەیشتە هەولێر. لە كاتژمێر 11ی پێش نیوەڕۆ هەولێری جێهێشت و بە ئۆتۆمبێلی ژمارە (100) بەرەو شارۆچكەی شەقڵاوە بەڕێكەوت و لە كاتژمێر 12:10ی خوولەكی ڕۆژی 16/2/ 1962 گەیشتە شارۆچكەكە. پاشان چووە هەریر و سەردانی (مەتڕان یوسف)ی كرد. دواتر چووە باتاس بۆ بینینی (شێخ زەیتۆ سەید تەها)، دوای ئەوەی شەوێك لە ڕێزان مایەوە، لە كاتژمێر 2:30ی خوولەكی دوای نیوەڕۆ بەرەو بارزان بەڕێكەوت و لە ئێوارەی ڕۆژی 17-18/2/ 1961 گەیشتە ئەوێ”[ii] هەروەها لە نووسراوێكی نهێنی ئەمنی هەولێر لە 16ی شوباتی 1961 دا ئاماژە بەوە كراوە، كە بارزانی شەوی 15-16/2/ 1961 گەیشتووەتە هەولێر و شەو لە ماڵی (عەلی عەبدوڵڵا) ماوەتەوە. دوای چاوپێكەوتنی موتەسەڕیفی هەولێر سەرلەبەیانی ڕۆژی 16ی شوبات ڕوویكردووەتە بارزان تا مانگی ڕەمەزان لەوێ بەسەرببات[iii].

لەماوەی ساڵی 1962 دا دەزگاكانی ئەمن و پۆلیس و سەربازی و كارگێڕی عێراق بەوردی بەدواداچوونیان بۆ هەواڵی جووڵەی مستەفا بارزانی كردووە و لەشێوەی نووسراو و بروسكەی بەپەلەدا دەزگاكانی سەرووی خۆیان لێی ئاگادار كردووەتەوە.  بۆیە لە چەندین بەڵگەنامەی نهێنیدا ئاماژە بەو بابەتە كراوە. بۆ نموونە لە بروسكەیەكی  یاریدەدەری ئەمنی هەولێر لە 29ی ئایاری 1962 دا بۆ موتەسەڕیفی لیوای هەولێر ئاماژە بەوە كراوە، كە مەلا مستەفا لە ڕۆژی 28ی ئایاردا لە ناوچەكانی (برادۆست، سەری بەردی، شوی شێخان، سەری حەسەن بەگ) سووڕاوەتەوە. بەشێك لە پێشمەرگەكانیشی لە گوندی (سۆران چوری) و چیای (كانجی) لە ناوچەی بارزانن، كە ژمارەیان نزیكەی 300-400 پێشمەرگە دەبێت. هەروەها لە بەڵگەنامەكەدا باس لەوە كراوە، كە جووڵە و هاتوچۆی مستەفا بارزانی بە ئاگاداری و هاوكاری شێخ ئەحمەد بارزانی برای بووە[iv].

لە بروسكەیەكی دیكەی نهێنی (عەبدولقادر نەجدی)ی جێگری بەڕێوەبەری پۆلیسی لیوای هەولێر بۆ موتەسەڕیفییەتی لیوای هەولێر لە 31ی ئایاری 1962 دا هاتووە: “لە ئەنجامی لێكۆڵینەوە دەركەوتووە، كە مەلا مستەفا لەگەڵ (عوبەیدوڵڵا)ی كوڕی لە شەوی 27/28ی ئایاری 1962 لە گوندی (كۆنە گوند) ماونەتەوە. لە ڕۆژی 28ی ئایاردا لەڕێگەی ڕووباری (موسكاوە) بەرەو (شیوە شێخان) و گوندی (شێخان) ڕۆیشتووە.. لە عەسری هەمان ڕۆژدا مەلا مستەفا و شوێنكەوتووانی ناوچەكەیان بەجێهشتووە و ڕوویانكردووەتە ناوچەی باڵەك”. هەروەها لە نووسراوەكەدا ئاماژە بەوە كراوە، كە مستەفا بارزانی لە 31ی ئایاردا لەگەڵ نزیكەی (700) پێشمەرگە لە ناوچەی (ڕوست)ەوە هاتوون و بە ناوچەی (برسرین)دا تێپەڕیون و گەیشتوونەتە گوندی (دەرگەڵە) و (وەرتێ). ڕێگای گشتیان لە پردی (حافز)ەوە تا گوندی برسرین كۆنتڕۆڵكردووە[v].

هەر لە چوارچێوەی بەدواداچوونەكانی حكومەت بۆ جموجۆڵ و هاتوچۆی مستەفا بارزانی، (هاشم جەواد)ی وەزیری دەرەوەی عێراق لە نووسراوێكی نهێنی لە 21ی تەمموزی 1962 دا ڕایگەیاندووە باڵیۆزی عێراق لە ئێران لە ڕۆژی 18ی حوزەیرانی 1962 دا چاوی بە بریكاری وەزیری دەرەوەی ئێران كەوتووە و پێی ڕاگەیاندووە، كە مەلا مستەفا بارزانی و چەكدارەكانی چوونەتە نێوخاكی ئێرانەوە، بۆیە داوای لێكردووە و دەستگیریان بكەن و ڕادەستی حكومەتی عێراقیان بكەنەوە. بەمەش حكومەتی ئێران نیازباشی خۆی بۆ عێراق دەسەلمێنێت. بریكاری وەزیری دەرەوەی ئێرانیش دڵخۆشی خۆی بەم هەواڵە دەربڕیوە و بەڵێنیداوە پەیوەندی بە لایەنە پەیوەندیدارەكانی ئێرانەوە دەكات و لە ئەنجامی پشكنین و بەدواداگەڕانەكانیان ئاگاداریان دەكاتەوە. پاشان بریكاری وەزیری ناوبراو بە باڵیۆزی عێراقی ڕاگەیاندووە، كە لایەنە ئێرانییە پەیوەندیدارەكان ڕەتیانكردووەتەوە مستەفا بارزانی بە سنووری ئێراندا تێپەڕبووبێت. هەروەها ڕایگەیاندووە بەدرێژایی ناوچە سنوورییەكان ڕێكاری توند دەگرنە بەر و لە هەر پێشهاتێكی نوێشدا باڵیۆزی عێراق ئاگادار دەكەنەوە[vi].

لە نووسراوێكی دیكەی نهێنی قایمقامییەتی ڕەواندز لە 17ی تشرینی دووەمی 1962 دا بۆ موتەسەڕیفی هەولێر هاتووە: “دەنگۆیەك هەیە، كە گوایە بارزانی بریندار بووە، یا نەخۆشكەوتووە، لە ئێستاشدا لە یەكێك لە ئەشكەوتەكانی (گەلی ڕێزان)ە و ناوچەكە لەلایەن شوێنكەوتووە بارزانییەكانی پارێزراوە”[vii]. بەگوێرەی نووسراوەكە دیارە ئەم زانیارییە تەنیا دەنگۆ بووە و جێگەی متمانە نییە.

هەر لەم چوارچێوەیەدا لە نووسراوێكی موتەسەڕیفییەتی هەولێر لە 20ی شوباتی 1966 دا بۆ وەزارەتی ناوخۆ هاتووە: “بارزانی تا ئێستا نەگەیشتووەتە گەڵاڵە و لە ناوچەی (پێنجوێن)ەوە بەرەو ئەوێ بەڕێكەوتووە و لەوێوە فەرمانەكانی لەڕێگەی بروسكە، یا پەیامبەر بۆ شوێنكەوتووانی دەنێرێت. ئەگەر بشگەڕێتەوە ناوچەكەی خۆی، نایەتە ناو گەڵاڵە، بەڵكو لە گوندی (بۆڵی)، كە دوورە لە گەڵاڵە لەوێ نیشتەجێ دەبێت، لەو گوندە نەخۆشخانەیەك هەیە، كە لەلایەن پزیشكێك بەناوی (حیكمەت) بەڕێوەدەبرێت”[viii].

لە نووسراوێكی دیكەی نهێنی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئەمنی هەولێر لە 7ی حوزەیرانی 1967 دا باس لەوە كراوە، كە لە 5ی حوزەیرانی 1967 لەڕێگای خانە-حاجی ئۆمەرانەوە سێ كەسی بێگانە، كە یەكێكیان ئافرەتە و سەرجەمیان فەڕەنسین هاتوونەتە ناوچەی گەڵاڵە و لە ناوچەكانی گەڵاڵە و حاجی ئۆمەران سووڕاونەتەوە، دوای دوو ڕۆژ مانەوەیان لە ناوچەكە گەڕاونەتەوە بۆ دەرەوەی سنووری عێراق، چونكە وەك دەگوترێت مەلا مستەفا بارزانی ڕازی نەبووە بە مانەوەیان لە ناوچەكەدا. هەروەها بەڵگەنامەكە ئاماژە بە دەنگۆیەك دەكات، گوایە هێزەكانی پێشمەرگە جۆرە بەردێكیان لە ناوچەی (قەسرۆك و ماكۆسان) دۆزیوەتەوە، كە دەگوترێت ئەڵماسە، بیانییەكانیش هەر بۆئەو مەبەستە هاتوون. هەر  لە نووسراوەكەدا ئاماژە بەوە كراوە، كە مەلا مستەفا بارزانی بارەگای هاوینەی لە قەسرۆكەوە بۆ حاجی ئۆمەران گواستووەتەوە[ix].

2- پەیوەندی بارزانی و كۆمەڵەی (عەزیز ئەلحاج)

دوای ئەوەی بەشێك لە ڕێكخستنەكانی بەغدای حزبی شیوعی بەسەركردایەتی (عەزیز ئەلحاج) ناڕەزاییان لە سیاسەتی نزیكبوونەوەی حزب لە ڕژێمی (عەبدولسەلام عارف) دەربڕی. ئەوەبوو دواتر لە لە 17ی ئەیلوولی 1967 جیابوونەوەی خۆیان لە حزبی شیوعی بەناوی (حزبی شیوعی عێراق- سەركردایەتی ناوەندی) ڕاگەیاند[x]. پاش ئەوەی كۆمەڵەكە خەباتی چەكداری لەدژی حكومەت پەسند كرد، عەزیز ئەلحاج بە نوێنەرایەتی كۆمەڵەكە لە ئاداری 1968 دا سەردانی كوردستانی كرد و دوای گفتوگۆ لەگەڵ بارزانی ڕێگەیان پێدرا، كە هێزی چەكدار لە ناوچەكانی شۆڕش پێكبهێنن[xi]. لەم چوارچێوەیەدا بەڵگەنامە نهێنییەكانی حكومەت پەردەیان لەسەر چەند لایەنێكی ئەو پەیوەندییانەی نێوان كۆمەڵەكەی عەزیز ئەلحاج و بارزانی هەڵماڵیوە. بەگوێرەی نووسراوێكی نهێنی موتەسەڕیفییەتی لیوای هەولێر لە 26ی حوزەیرانی 1968 لە ڕۆژی 23ی حوزەیرانی 1968 دا شاندێكی شیوعییەكانی سەر بە كۆمەڵەی (عەزیز ئەلحاج) لەڕێگەی ئێرانەوە هاتووەتە گەڵاڵە بۆ بینینی بارزانی، بۆ ئەوەی قایلی بكەن، تا بەیەكەوە كاربكەن بۆ ئەوەی، كە ناویان ناوە بە (سەرەتاكانی شۆڕشی میللی لە باشوور)[xii].

لە نووسراوێكی دیكەی بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی هەولێر لە 7ی تەمموزی 1968 دا ئاماژە بەناوی ئەو كەسانە كراوە، كە بەشدارییان لە كۆبوونەوەكەدا كردووە، كە بریتی بوون لە هەریەك لە (دكتۆر ئەحمەد و شەوكەت عەقراوی) و چەند كەسێكی دیكەی نەناسراو لە پارتی دیموكراتی كوردستان، لە حزبی شیوعی (تاخمی عەزیز ئەلحاج)یش هەریەك لە (سەعید مەتەڕ، هاشم عەبدولجەبار، عەزیز ئەلحاج) ئامادەبوون. هەروەها هەریەك لە (یوسف حەننا و سەلام ناسری) لە حزبی شیوعی (كۆمەڵەی بەهائەدین نووری) بەشدارییان كردووە، جگە لەمانە چەند ڕۆژنامەنووسێكی بیانیش لە كۆبوونەوەكە ئامادەبوون[xiii]. بەگوێرەی نووسراوێكی دیكەی موتەسەڕیفی هەولێر لە 9ی تەمموزی 1968 دا كۆمەڵەی عەزیز ئەلحاج زانیارییان لەبارەی جموجۆڵەكانی سوپای عێراق داوەتە بارزانی. وەك لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە: “هۆكاری ئەو بارگرژییەی، كە بەم دواییە لە گەڵاڵە تێبینی كراوە، ئەوەیە هەندێك زانیاری گەیشتووەتە بارەگای مەلا مستەفا بارزانی، بەو پێیە حكومەت نیازی وایە لە ئاسمانەوە بۆردومانی ناوچە ستراتیژییەكانی كوردە چەكدارەكان لە بیستانە و سەفین و گەڵاڵەدا بكات. ئەمەش وایكردووە بەرپرسە كوردەكان ناوچەی بیستانە چۆڵ بكەن، وەك لە بروسكەكەمان 883 لە 2/7/ 1968 دا هاتووە، خێزانەكانیان بەسەر گوندەكانی كانی بزرە و كانی كەند دابەشكردووە. هێزەكانیشیان لە بیستانەوە بۆ گوندی سەرمەزرا كشاندووەتەوە، كە چوار كیلۆمەتر لە بیستانەوە دوورە. هەروەها ناوچەكەیان بە دوو تۆپی دژە فڕۆكە و دوو تۆپی تری عەیار 127 ملم بەهێز كردووە. حزبی شیوعی (تاخمی عەزیز ئەلحاج) لەپشت ئەو كارەن، زانیاری هەڵە و بە ئەنقەست بۆ گەڵاڵە دەگوازنەوە، ئەمەش بە ئامانجی نانەوەی ناكۆكی لەنێوان براكاندا”[xiv].

ئەوەی لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە، گوایە دەستپێكردنەوەی بارگژی نێوان حكومەت و سەركردایەتی شۆڕشی كورد دەگەڕێتەوە بۆ هەوڵەكانی عەزیز ئەلحاج بۆ ئەو مەبەستە، ئەمە لەوانەیە یەكێك بێت لە هۆكارەكان، بەڵام هۆكاری سەرەكی نائومێدبوونی سەركردایەتی شۆڕش و بارزانی بوو لە حكومەت، كە دوو ساڵ بەسەر ڕێككەوتنی 29ی حوزەیرانی 1966 دا تێپەڕبووبوو بەبێ ئەوەی هیچ شتێك لەسەر ئەرزی واقیعدا جێبەجێ بكرێت.

تەوەری دووەم/ بارزانی و سەرپەرشتیكردنی شەڕەكان و كۆنگرەی گەڵاڵە

وەك لە سەرچاوە مێژووییییەكان دەردەكەوێت، كە مستەفا بارزانی خۆی سەرپەرشتی بەشێك لە شەڕەكانی ماوەی شۆڕشی ئەیلوولی كردووە. ئەمەش بەڕوونی لە بەڵگەنامە فەرمییەكانی حكومەتدا ئاماژەیان پێكراوە و بە بایەخەوە باسیان لێوەكردووە. بابەتێكی دیكەش، كە جێگەی بایەخی بەڵگەنامەكان بووە، بارزانی و كۆنگرەی حەفتەمی پارتی دیموكراتی كوردستانە، كە لە ساڵی 1966 لە گەڵاڵە بەستراوە. بۆیە لەم تەوەرەدا بە پشتبەستن بە بەڵگەنامەكان هەردوو بابەت دەخەینە بەر باس و لێكۆڵینەوە.

1- سەرپەرشتیكردنی شەڕەكان لەلایەن بارزانییەوە

لە چەندین بروسكە و نووسراوی نهێنی حكومەتی عێراقدا ئاماژە بەسەرپەرشتیكردنی بەشێك لە شەڕەكانی ماوەی شۆڕشی ئەیلول لەلایەن مستەفا بارزانییەوە كراوە، كە لە خوارەوەدا باس لە ناوەڕۆكی بەشێك لەو بەڵگەنامانە دەكەین. لە بروسكەیەكی موتەسەڕیفی لیوای هەولێر لە 4ی كانوونی یەكەمی 1962 بۆ وەزارەتی ناوخۆ ئاماژە بەوە كراوە، كە هێزەكانی پێشمەرگە سێ ڕۆژ لەمەوبەر لە ناوچەكانی كۆیە و ڕانیە و بالیسانەوە ڕوویانكردووەتە چیای سەفین و ناوچەی خۆشناو، ئەمەش بۆ پتەوكردنی ئەو هێزەی، كە لەوێیە، مەبەستیشیان ئەنجامدانی چالاكییەكی سەربازییە لەنێوان شەقڵاوە و مەسیف سەڵاحەدین. ئەندامانی پارتی لە كۆبوونەوەیەكی نهێنیدان تا ئێستا شوێنی كۆبوونەوەكە و بڕیارەكانیان نەزانراوە. هەروەها لە نووسراوەكە ئەوە هاتووە، دەنگۆیەكی بەهێز هەیە، كە بارزانی لە ناوچەی خۆشناوە و سەركردایەتی ئەو هێزە دەكات، كە لەوێیە[xv]. هەر لە هەمان ڕۆژدا لە بروسكەیەكی یاریدەدەری ئەمنی هەولێر بۆ موتەسەڕیفی هەولێر هاتووە، كە بەگوێرەی سەرچاوەیەكی متمانەپێكراو مستەفا بارزانی لەگەڵ (700) چەكدار لەڕێگەی (بێتواتە)ەوە گەیشتوونەتە هەردوو گوندی (هیران و نازەنین)ی سەر بە ناحیەی خۆشناو و لەو ناوچەیە هێزەكانی خۆیانی كۆكردووەتەوە[xvi]. لەوبارەیەوە (مەسعود بارزانی) ئاماژە بەوە دەكات، كە لە زستانی ساڵی 1962 بەهۆی بارودۆخی كەش و هەواوە ماوەیەك بەرەكانی جەنگ ئارام بوونەوە، بۆیە دەرفەت ڕەخسا بۆ ئەوەی چاو بە ڕێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە بخشێندرێتەوە و بەرپرسارێتی ڕێكخراوەیی و حزبی و سەركردایەتی لقەكان پتەوبكرێن، لەم میانەیەشدا مستەفا بارزانی ڕۆڵی بەرچاوی هەبووە، وەك دەنووسێت: “بارزانی هەمیشە لە جووڵەدا بووە و هەرگیز پاڵی ڕەحەتی لێ نەدەدایەوە، بەردەوام لەسەرلێدانی ناوچە ئازادكراوەكانی كوردستاندا بوو و بەسەری دەكردنەوە. لەناو ئەو ناوچانەدا بەتایبەتی ناوی ناوچەگەلی خۆشناوەتی و پشدەر و ئاكۆ دەهێنم. لە ناوچەی ئاكۆ ماوەیەك مێوانی عەباسی مامەند ئاغا و لە مێوانی ئەنوەر بەگی بێتواتەدا بوو”[xvii].

لە نووسراوێكی دیكەی نهێنی بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی ناوچەی كەركوك لە 20ی كانوونی یەكەمی 1962 دا هاتووە، كە هێزێكی زۆری پێشمەرگە لە دەوروبەری شەقڵاوە كۆبوونەتەوە بەمەبەستی پەلاماردانی شارۆچكەكە. ئەمەش دوای ئەوەی سوپا هێزێكی سەربازی لە (چنێران و سەرمەیدان) جێگیركرد. لە بەڵگەنامەكەدا ئاماژە بەوەكراوە، كە بارزانی خۆی سەرپەرشتی ئەو شەڕە دەكات و نزیكەی هەزار پێشمەرگەی ئامادەكردووە و بەسەر ناوچەیەكدا لەنێوان (ئەسپیندارە و كونەفلوسە و خۆشناو و چیای سەفین) دابەشی كردوون. سوودیان لە پاشماوەی چەند خانووێكی (هیران و ئەسپیندارە و نازەنین و كونە فلوسە و قەڵاسنج و زیارەت) و ئەشكەوتەكانی سەفین وەرگرتووە[xviii].

هەر لەم چوارچێوەیەدا لە نووسراوێكی ناوەندی هەواڵگری هەولێر لە 17ی ئایاری 1966 بۆ ڕێكخستنی هەواڵگری ناوچەی باكوور لەبارەی شەڕەكانی نێوان هێزەكانی حكومەت و هێزەكانی پێشمەرگەدا هاتووە: “زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، مەلا مستەفا لە ناوچەی ڕەواندزە و خۆی سەرپەرشتی بەرەكانی جەنگ دژی هێزەكانی حكومەت دەكات”[xix]. ئەو شەڕەی كە لە بەڵگەنامەكە باسی لێوەكراوە، شەڕی (هەندرێن) یا وەك حكومەت ناوی نابوو (توكلت علی الله) بوو، كە لە شەوی 2/3ی ئایاری 1966 بە هێرشێكی سوپا و جاشی حكومەت بە هاوكاری چەندین فڕۆكەی جەنگی بۆ سەر هێزەكانی پێشمەرگە لەسەر چیای (هەندرێن و زۆزك) لە ناوچەی ڕەواندز دەستیپێكرد. لە سەرەتای شەڕەكەدا دوای تۆپبارانی سەخت و بۆردومانی فڕۆكەكان و بە بەشداری دوو لیوای سەربازی توانیان چەند شوێنێك لە چیای زۆزك و گەرووی عومەر ئاغا داگیر بكەن و ژمارەیەك سەركردەی پێشمەرگەش كوژران، بۆیە دوای بروسكەیەكی (ئیدریس بارزانی) بۆ مستەفا بارزانی و ئاگاداركردنەوەی لە مەترسی دۆخەكە، بارزانی خۆی ڕۆیشت بۆ بەرەی شەڕەكە و سەرپەرشتیكرد. لە ڕۆژی 11ی ئایاردا بارزانی لەگەڵ سەركردەكانی بەرەی شەڕەكە كۆبووەوە و پلانی هێرشكردن بۆ سەر سوپای حكومەت دانرا. لە ڕۆژی 12ی ئایاردا بە هاوبەشی پێشمەرگەكانی پارتی و حزبی شیوعی لە شەڕی هەندرێن سوپای حكومەت تێكشكا[xx].

2- بارزانی و كۆنگرەی گەڵاڵە

   دوای ڕێككەوتنی 29ی حوزەیرانی 1966ی نێوان حكومەت و سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلول تاڕادەیەك سەقامگیری و بارودۆخێكی نوێ لە كوردستان هاتەكایەوە، بۆیە پارتی دیموكراتی كوردستان بە بەشداری (245) ئەندام كۆنگرەی حەوتەمی خۆی لەماوەی نێوان 15-20ی تشرینی دووەمی 1966 بە ئامادەبوونی بارزانی لە گەڵاڵە بەستا[xxi]. لە كۆنگرەكەدا بەكۆی دەنگی ئەندامان مستەفا بارزانی وەك سەرۆكی پارتی هەڵبژێردرایەوە و (حەبیب محەمەد كەریم)یش وەك سكرتێری حزب و هەریەك لە: (مەحمود عوسمان، ساڵح یوسفی، نووری شاوەیس، عەلی عەبدوڵڵا، سامی عەبدولڕەحمان، عەزیز عەقراوی) وەك ئەندامانی مەكتەبی سیاسی هەڵبژێردران[xxii]. لە كۆنگرەكەدا پێداچوونەوە بە ڕەوتی پارتی لەڕووی سیاسی و ڕێكخستنەوە كرا. ڕەخنەی توند ئاراستەی حكومەت كرا بەهۆی خەمساردی لە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی ڕێككەوتنی 29ی حوزەیرانی 1966، بۆیە داوایان لە مستەفا بارزانی كرد لەبارەی ئەمەوە یاداشتێك ئاراستەی سەرۆك كۆمار و سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران بكات، ئەوەبوو دواتر بارزانی لە 28ی تشرینی دووەمی 1966 دا یاداشتنامەكەی پێشكەشكرد، كە لە یاداشتنامەكەدا ئاماژە بەوە كرابوو، تا ئێستا هیچ بەندێك لە بەندەكانی ڕێككەوتنەكە جێبەجێ نەكراوە، تەنانەت: “هەندێك دەستی تێكدەر لە فەرمانگە باڵاكانی حكومەت، كە نزیكن لە دەسەڵات دژی جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكە و وەدیهێنانی بەڵێنەكانی حكومەتن، هەوڵیان بۆ ئەوەیە جارێكی دیكە وڵات بكەوێتە نێو شەڕێكی ناوخۆییەوە”[xxiii]. بەهۆی گرنگی كۆنگرەكەوە لە بەڵگەنامە فەرمییەكانی حكومەتدا بایەخێكی زۆر بە بەستانی كۆنگرەكە و بەشداربووان و بڕیارەكانی و ڕۆڵی بارزانی دراوە، كە لە خوارەوەدا بەشێك لەو بەڵگەنامانە دەخەینەڕوو.

لە بەڵگەنامەیەكی نهێنی بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی هەولێر لە 21ی تشرینی دووەمی 1966 دا هاتووە: “بەر لە چوار ڕۆژ لە ناوچەی گەڵاڵە كۆبوونەوەیەك لەشێوەی كۆنگرەیەك لەنێوان مەلا مستەفا بارزانی و كۆمەڵەی كوردە چەكدارەكان بەسترا بۆ لێكۆڵینەوە لەبارەی بەیاننامەكەی حكومەت، كە تا چەندە جێبەجێ دەكرێت. ئەوان گەشبین بوون، هەندێك لە كوردە ئێرانی و سورییەكان تێیدا بەشداربوون. شاندی كوردی سوری بە سەرۆكایەتی كەسێك بەناوی (حەسەن) بوو، هەندێك ڕۆژنامەنووسی فەڕەنسیش تێیدا بەشداربوون. هەروەها زانیومانە شیوعییە بەكرێگیراوەكانی دەوروبەری مەلا مستەفا بارزانی هەوڵ دەدەن كۆسپ و تەگەرە بخەنە بەردەم ڕێككەوتنەكە و تێكی بدەن. هەندێك لە عەشیرەتەكان لە كۆنگرەكەدا ئامادەبوون، لەوانە: (مامش و مەنگوڕی ئێرانی و بلباسی عێراقی)، كە لەسەر سنووری عێراق- ئێرانن لە بەرامبەر ڕانیە”[xxiv]. دەكرێت چەند سەرنجێك لەبارەی بەڵگەنامەكە بخەینەڕوو. بەر لە هەموو شتێك لە دیاریكردنی ڕۆژی دەستپێكردنی كۆنگرەكە هەڵە كراوە، چونكە لە بەڵگەنامەكە، كە لە ڕۆژی 21ی تشرینی دووەمی 1966دا دەرچووە هاتووە بەر لە چوار ڕۆژ كۆنگرەكە دەستیپێكردووە، كە دەكاتە 17ی تشرینی دووەم، ئەمە لەكاتێكدا كۆنگرەكە لە 15ی مانگ دەستی بەكارەكانی خۆی كردووە، وەك لەپێشتردا ئاماژەی پێكرا. هەروەها كۆنگرەكە تەنیا بۆ ئەوە نەبووە تا لێكۆڵینەوە لەبارەی بەیاننامەكەی 29ی حوزەیرانی 1966 بكرێت، وەك لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە، بەڵكو ئەمە كۆنگرەی حەوتەمی پارتی بووە و جگە لەمە چەندین تەوەر و باسی سیاسی و ڕێكخستن و سەربازی دیكەی لەخۆگرتووە.

لە نووسراوێكی دیكەی نهێنی موتەسەڕیفییەتی هەولێر بۆ وەزارەتی ناوخۆی عێراق لە 24ی تشرینی دووەمی 1966 دا چەندین زانیاری لەبارەی كۆنگرەكەوە هاتووە، لەوانەش كۆنگرەی گەڵاڵەی پارتی لە باڵەخانەی (قوتابخانەی گەڵاڵە) بەستراوە و چەندین ڕەشماڵ هەڵدراوە بۆ پێشوازیكردن لە بانگهێشتكراوان. لەبارەی ئەنجامەكانیشی لە بەڵگەنامەكەدا بە چەند خاڵێك گرنگترین ئەنجامەكانی خراوەتەڕوو، كە ئەمانەن:

1- پاكسازی لەنێو ڕیزەكانی پارتیدا كراوە.

2- كۆنگرەكە تاوتوێی مەسەلەی ڕێككەوتنی لەگەڵ حكومەتدا كردووە و داوایان لە مەلا مستەفا بارزانی كردووە، كە پێویستە بە خێرایی چەكەكانی حكومەت كۆبكەنەوە بەمەبەستی ڕادەستكردنەوەی بە حكومەت.

3- سەرجەم ئامادەبووانی كۆنگرەكە دڵخۆش بوون بە بارودۆخەكە و پڕوپاگەندەیەكی بەهێزیش لەنێو كوردەكاندا بڵاوبووەتەوە، كە كۆنگرەكە كۆڵەگە و بنەمای ئاشتی تا هەتایە لە عێراق دادەنێت.

4- ئەوانەی لە كۆنگرەكەدا ئامادەبوون بریتی بوون لە: شاندێكی خاچی سووری نێودەوڵەتی و پەیمانی سەنتۆ و شاندێكی عەشیرەتەكانی بلباس و مەنگوڕ و مامشی كوردی ئێرانی، هەروەها شاندێكی كوردەكانی سوریا، كە پێكهاتبوون لە سێ كەس بە سەرۆكایەتی (حەسەن بەگ) و هەندێك ڕۆژنامەنووسی بێگانە.

5- زانراوە كە ناكۆكییەكی توند لەنێوان مەلا مستەفا و شیوعییەكاندا سەریهەڵداوە.

6- دەنگۆی ئەوە هەیە، كە دوای كۆتایی هاتنی كۆنگرەكە مەلا مستەفا شاندێك بۆ بەغدا بنێرێت بۆ ئامادەبوون لە كۆنگرەی نەتەوەیی، كە لە كۆشكی كۆماری دەبەسترێت.

7- هەندێك لە بەرپرسانی ئێرانی بە جلی كوردی گەیشتوونەتە حاجی ئۆمەران، پێدەچێ لە هەواڵگری ئێرانی بن بۆ چاودێریكردنی بڕیارەكانی كۆنگرەكە.

8- دوای ئەوەی لە ئێوارەی 20ی تشرینی دووەمی 1966 كارەكانی كۆنگرەكە بە كۆتا هات، چەكدارە ئامادەبووانی كۆنگرەكە گەڕانەوە نێو بارەگاكانی خۆیان. عەقید (عەبدولڕەحمان قازی) ڕایگەیاندووە، كە كۆنگرەكە گیانی دیموكراسی تێدا بووە[xxv].

سەبارەت بە زانیارییەكانی نێو بەڵگەنامەكە دەكرێت لە چەند خاڵێكدا شیكردنەوەیان بۆ بكەین و ڕادەی وردی و دروستییان ڕوونبكەینەوە:

1- لەبارەی خاڵی یەكەمی ئامانجەكانی كۆنگرەكە ئاماژە بەوە كراوە، كە پاكسازی لەنێو ڕیزەكانی پارتیدا كراوە. ئەوەی ڕاستی بێت لەم كۆنگرەیەدا كەس لەنێو ڕیزەكانی پارتی وەدەرنەنراوە، بەڵكو هەندێك لەو سەركردانەی، كە لە كۆنگرەی شەشەمدا لەنێو پارتی دەركرابوون، جارێكی دیكە گەڕێندرانەوە نێو سەركردایەتی حزبەكە، كە ئەوانیش بریتی بوون لە (عەلی عەبدوڵڵا و نووری شاوەیس)[xxvi].

2- لە هیچ یەكێك لەو سەرچاوانەی لەبەردەستدان، ئاماژە بەوە نەكراوە، كە ئەندامانی كۆنگرە داوایان لە بارزانی كردبێت چەك ڕادەستی حكومەت بكەنەوە، وەك لە ئامانجەكانی كۆنگرەكە باسی لێوەكراوە[xxvii]. لەكاتی بەستنی كۆنگرەكەدا نزیكەی پێنج مانگ و نیو بەسەر بەیاننامەی 29ی حوزەیران تێپەڕیبوو، تا ئەو كاتەش حكومەت هەنگاوێكی جددی نەنابوو بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی ڕێككەوتنەكە تا ئەندامانی كۆنگرە داوای ڕادەستكردنەوەی چەك بە حكومەت بكەن. بەتایبەتی دوای دەستلەكاركێشانەوەی ئەندازیاری ڕێككەوتنەكە عەبدولڕەحمان بەزاز (1913-1973) لە 8ی ئابی 1966 لە پۆستی سەرۆك وەزیران لەژێر فشاری ئەفسەرە باڵاكان هیچ ئومێدێك بە جێبەجێكردنی بەیاننامەكە نەما. لەلایەكی دیكە وەك مەسعود بارزانی ئاماژەی پێكردووە، هەر لە بنەڕەتەوە مستەفا بارزانی پێی وابووە بەیاننامەی 29حوزەیران بەیاننامەیەكی لاوازە و لەڕاستیدا شەڕ وەستاندنە، نەك ڕێككەوتن، بۆیە بەهیچ شێوەیەك سەركردایەتی شۆڕش نەگەیشتبووە ئەو بڕوایەی، كە حكومەت ڕاستگۆیە لە بەڵێنەكانی تا چەك ڕادەستی حكومەت بكەنەوە[xxviii].

هەر لە بەڵگەنامەكەدا گرنگترین بڕیارەكانی كۆنگرەكە لەم خاڵانەدا پوختكراوەتەوە:

أ- پابەندبوون بە بەیاننامەی 29ی حوزەیران.

ب- جێبەجێكردنی سەرجەم ئەو خاڵانەی، كە لە بەیاننامەكەدا هاتوون وەك خۆی.

ج- هۆشیاربوون و وریایی دان لەو كەسانەی، كە هەوڵ دەدەن ناكۆكی بخەنە نێو ڕیزەكان و ئاسایش و سەقامگیری تێكبدەن.

لەبارەی ئەو دروشمانەی، كە لە كۆنگرەكەدا بەرزكراونەتەوە، لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە: لافیتەكان بە زمانی عەرەبی نووسرابوون و لەسەر پردی (ڕێزانۆك) لە گەڵاڵە هەڵواسرابوون، كە ئەمانەی تێدا بوو:

1- داوا دەكەین بارودۆخی لەناكاو كۆتایی پێ بهێنرێت و ژیانی دیموكراسی بەرپابێت.

2- بژی برایەتی عەرەب و كورد.

3- بژی سەركردەی پێشمەرگە بارزانی.

4- سەربەرزی و نەمری بۆ شەهیدەكانمان[xxix].

دوای چوار ڕۆژ لەو نووسراوە، لە 28ی تشرینی دووەمی 1966 لە نووسراوێكی دیكەی موتەسەڕیفییەتی هەولێر بۆ وەزارەتی ناوخۆ چەند زانیارییەكی دیكە لەبارەی كۆنگرەكە و مستەفا بارزانی خراوەتەڕوو، كە لەم خاڵانەدا كۆكراوەتەوە:

1- بەهۆی نەخۆشییەكەی مستەفا بارزانی بەشداری كۆنگرەكەی نەكردووە.

2- نوێنەرانی ناوچەی خۆشناو لە كۆنگرەكەدا بریتی بوون لە (مەلا غەریب و ئیبراهیم كاكۆ و موقەدەم عەزیز عەقراوی).

3- ژمارەیەكی زۆر لە بارزانییەكان لە گەڵاڵەوە گەڕاونەتەوە بۆ مێرگەسۆر و بارزان، كۆنگرەكە لە 23ی تشرینی دووەمی 1966 كۆتایی پێهاتووە. گرنگترین ئەو خاڵانەی، كە تێیدا تاوتوێكران بریتی بوون لەمانە:

أ- كۆكردنەوەی ئەو چەكانەی پۆلیس و سوپا، كە پێشمەرگە دەستی بەسەردا گرتووە، بەمەبەستی ڕادەستكردنەوەی بە حكومەت.

ب- تاوتوێكردنی ئەو بڕیارانەی، كە لە ئەنجامی دانوستانی نێوان سەرۆك كۆمار و بارزانی لێی كەوتووەتەوە.

ج- پێكهێنانی هێزێكی پێشمەرگە، كە لەژێر سەرپەرشتی سوپای حكومەتدا بێت.

د- پێكهێنانی شاندێكی كوردی، كە دەچێتە بەغدا بۆ بەشداریكردن لەو كۆنگرەیەی، كە سەرۆك كۆمار گرێی دەدات.

ه- دانیشتنی كۆتایی كۆنگرەكە نهێنی بووە[xxx].

ئەوەی جێگەی تێبینییە لە بەڵگەنامەكەدا، ئاماژە بە ئامادەنەبوونی مستەفا بارزانی لە كۆنگرەكە كراوە، وەك لە خاڵی یەكەمدا هاتووە. بەڵام وەك پێشتر ئاماژەی پێكرا، بارزانی خۆی لە كۆنگرەكە ئامادە بووە و هەر لەوێش وەك سەرۆكی پارتی هەڵبژێردراوەتەوە. وێڕای هەندێك زانیاری هەڵە، كە لە بەڵگەنامەكاندا هاتوون، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەڕووی زانیاری مێژووییەوە بایەخی زۆریان بۆ كۆنگرەی حەفتەم هەیە، بەتایبەتی كە لە سەرچاوەكاندا وردەكاری ئەم كۆنگرەیە نەخراوەتەڕوو، ئەمەش بەهۆی دەستنەكەوتنی ئەو ڕاپۆرتە سیاسی و ڕێكخستنانەی، كە پێشكەشی كۆنگرەكە كراون، لە ئەرشیفی پارتی دیموكراتی كوردستان[xxxi].

تەوەری سێیەم/ هەڵوێستی مستەفا بارزانی لە هەمبەر ڕێككەوتننامەكان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا

   لەماوەی شۆڕشی ئەیلوولدا چەندین هەوڵی ئاشتی و دانووستان لەنێوان سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول و حكومەتی عێراق دران، كە مستەفا بارزانی بە گەرمییەوە پێشوازی و دەستپێشخەری بۆ ئەو هەوڵانە كردووە. دوای سەرگرتنی هەوڵەكان و گەیشتنە ڕێككەوتنیش، بارزانی پابەند بووە پێیەوە، بەڵام لایەنی بەرامبەر، لە زۆربەی كاتدا پابەند نەبووە بە ناوەڕۆكی ڕێككەوتنەكان و پاشگەز بووەتەوە. بۆیە بارزانی نیگەرانی خۆی لەمە دەربڕیوە و هەڵوێستی ڕوون و ئاشكرای خۆی لەوبارەیەوە بە حكومەت گەیاندووە. بەڵگەنامە فەرمییەكانی حكومەت چەندین ئاماژەیان تێدایە بۆ پابەندبوونی بارزانی بە ناوەڕۆكی ڕێككەوتن و دانوستانەكان و لە بەرامبەریشدا ناڕەزایی و گلەیی بارزانی لە حكومەت بەهۆی پابەندنەبوون و جێبەجێكرنەكردنی خاڵەكانیان. بۆیە لەم تەوەرەدا لەژێر ڕۆشنایی زانیاری بەڵگەنامە نهێنی و فەرمییەكانی حكومەت باس لە هەڵوێستی بارزانی لە ڕێككەوتنی 10ی شوباتی  1964 و بەیاننامەی 29ی حوزەیرانی 1966و ڕێككەوتنی 11ی ئاداری 1970 دەكەین.

1- هەڵوێستی بارزانی لە هەمبەر ڕێككەوتنی 10ی شوباتی 1964

لە 10ی شوباتی 1964 دا ڕێككەوتنێك لەنێوان مستەفا بارزانی ڕێبەری شۆڕشی ئەیلول و حكومەتی عێراق لە سەردەمی (عەبدولسەلام عارف) دا مۆركرا، ڕێككەوتنەكە لە چەندین خاڵ پێكهاتبوو، لەوانەش: چەسپاندنی مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد لە عێراقدا، ئازادكردنی گیراوەكان، گێڕانەوەی كرێكار و فەرمانبەران بۆ سەر كارەكانیان، ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانی كوردستان، قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتووان[xxxii]. لە بەڵگەنامەكانی حكومەتدا ئاماژە بە ڕێككەوتنەكە و ڕێكارەكانی بارزانی بۆ پابەندبوون پێی كراوە، وەك لە خوارەوەدا دەیخەینەڕوو.

بەگوێرەی نووسراوێكی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی لیوای هەولێر لە 6ی ئەیلوولی 1964 بۆ موتەسەڕیفییەتی لیوای هەولێر بارزانی لە 30ی ئابی 1964 دا بروسكەی بۆ سەرجەم فەرماندەی پێشمەرگەكان كردووە و داوای لێكردوون هیچ كارێك دژ بە حكومەت نەكەن، كە ببێتە مایەی كاردانەوەی حكومەت و زیانگەیاندن بە ڕێككەوتنی نێوان هەردوولا. هەروەها نوێنەری تایبەتی خۆی بۆ بارەگاكانی پێشمەرگە ناردووە تا لە مەسەلەكە ئاگاداریان بكاتەوە. لە نووسراوەكەدا ئاماژە بەوەكراوە بارزانی جەختی لەوە كردووەتەوە ئەوان دەیانەوێت بەشێوەیەكی ئاشتییانە مافە ڕەواكانی كورد بەدەستبهێنن[xxxiii]. ئەمەش پێلێنانێكی ڕوون و ئاشكرای حكومەتە لەسەر ئاشتیخوازی بارزانی و باوەڕبوون بە یەكلاكردنەوەی كێشە و گرفتەكان لەڕێگەی گفتوگۆ و دانوستانەوە.

حەوت مانگ دوای ڕێككەوتنەكە لە ڕاپۆرتێكی نهێنی عەبدولمونعیم مەسرەف (1964-1968)ی موتەسەڕیفی هەولێر بۆ فیرقەی دووی سوپای عێراق لە 9ی ئەیلوولی 1964دا چەندین زانیاری لەبارەی چالاكییەكانی بارزانی خراوەتەڕوو، كە بریتین لەمانە:

1- بەگوێرەی زانیارییەكان كۆبوونەوەیەك لە ناوچەی قەڵادزێ بە سەرۆكایەتی مەلا مستەفا دەبەسترێت، كە چەندین ئەندامی پارتی تێدا بەشداری دەكەن. هەریەك لە عەقید (كافی نەبەوی) و (مینە عەلی ئاغای ڕایات) و (مستەفا شێخ عوبەیدوڵڵای زینۆ) و (ئیبراهیم شێخ محەمەد ئاغای ولاش) و (قادار ئاغای ڕوست) و (حەسەن محەمەد ئەمین ئاغای ناوپردان) و (قادر ئاغا مامشی ئێرانی) ڕوویان كردووتەوە ئەوێ بۆ ئامادەبوون لە كۆبوونەوەكە.

2- لە شوێنە دیارەكانی نێو گوندی گەڵاڵە نووسراوێك بە واژووی هەریەك لە (حەسۆ میرخان، ملازم ڕەشید، ئەسعەد خۆشەوی، عەزیز عەقراوی، ملازم تاهیر عەلی والی، ئەحمەد ئاغا مێرگەسۆری) لەسەر دیوارەكان هەڵواسراوە و تیایدا پشتگیری خۆیان بۆ مەلا مستەفا دووپاتكردووەتەوە و ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە بۆ شەڕكردن لەدژی حكومەت.

3- بارزانی قەدەغەیكردووە سەرباز و پۆلیسەكان بگەڕێنەوە بۆ خزمەتی سەربازی، ئەمەش دوای ئەوەی، كە حاكمی گشتی سەربازی ناوچەی باكوور لێبووردنی گشتی بۆ هەموو ئەو پۆلیس و سەربازانەی حكومەت دەركردووە ، كە لە خزمەتی سەربازی ڕایانكردووە[xxxiv].   

ناوەڕۆكی بەڵگەنامەكە ئەوە دەردەخات، كە دوای تێپەڕبوونی حەوت مانگ بەسەر ڕێككەوتنی 10ی شوباتی 1964 مستەفا بارزانی نائومێد بووە لە پابەندبوونی حكومەت بە ناوەڕۆكی ڕێككەوتنەكە، چونكە هیچ یەكێك لە بەندەكانی نێوی جێبەجێ نەكراوە، بۆیە دەستیكردووە بە ئامادەسازی و خۆسازدانەوە بەمەبەستی بەرپەچدانەوەی هەر ئەگەرێكی شەڕ، كە حكومەت دەستپێشخەری بكات. هەروەك لە بەڵگەنامەكەدا دەردەكەوێت، كەسایەتییە سیاسی و سەربازی و عەشایەرییەكانی نێو سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول بەئاشكرایی ئامادەیی خۆیان بۆ بەرگریكردن دەربڕیوە و پشتگیریشیان وەك ڕێبەری شۆڕش بۆ بارزانی ڕاگەیاندووە.

2- هەڵوێستی بارزانی لە هەمبەر بەیاننامەی 29ی حوزەیرانی 1966

دوای شكستی هێزەكانی عێراق لە شەڕی (هەندرێن) لە 12ی ئایاری 1966، سەرۆك وەزیرانی عێراق (عەبدولڕەحمان بەزاز) ئارەزووی ئاشتی ڕاگەیاند، لایەنی كوردیش ئامادەییان دەربڕی و دوای چەندین كۆبوونەوەی نێوان هەردوولا لەسەر چەند خاڵێك ڕێككەوتن، كە لە 29ی حوزەیرانی 1966 لە بەیاننامەیەكی حكومەتدا بڵاوكرایەوە. لە بەشێكی ماددەكانی ڕێككەوتنەكەدا ئاماژە بە مافەكانی نەتەوەی كورد و داننان بەوەی، كە عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی عەرەب و كورد پێكهاتووە و زمانی كوردی شانبەشانی زمانی عەرەبی دەبێتە زمانی فەرمی لە عێراقدا، هەروەها كورد چەندین پۆستی كارگێڕی و دادوەری و سەربازی پێ دەدرێت. ئەمە جگە لە تەرخانكردنی پارە بۆ ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانی كوردستان و گەڕاندنەوەی هەموو ئەو كەسانەی، كە لە ناوچەكانی خۆیان ئاوارە بووبوون، یا كۆچیان پێكرابوو، لەگەڵ قەرەبووكردنەوەی زیانە ئابوورییەكانیان. بەڵام ئەم ڕێككەوتنە لەلایەن حكومەتەوە جێبەجێ نەكرا، هەرچەندە لەماوەی دوو ساڵی دوای ڕێككەوتنەكە شەڕی نێوان حكومەت و پێشمەرگە ڕووینەدا، بەڵام حكومەت شەڕ و پێكدادانەكانی خۆی لەڕێگەی جاش و چەكدارە بەكرێگیراوەكانی خۆیەوە ئەنجامدا[xxxv].

لە نووسراوێكی نهێنی (عەبدولمونعیم مەسرەف)ی موتەسەڕیفی لیوای هەولێر لە 17ی حوزەیرانی 1968 دا بۆ وەزارەتی ناوخۆ ئاماژە بەوە كراوە، دوای زیادبوونی نیگەرانی و ناڕەزایی سەركردەكانی پێشمەرگە لە بەرامبەر خەمساردی حكومەت بۆ جێبەجێكردنی بەیاننامەی 29ی حوزەیران و ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانی كوردستان. مستەفا بارزانی بانگهێشتی بەشێك لەو سەركردانەی بۆ گەڵاڵە كردووە بەمەبەستی ڕاوێژ و گۆڕینەوەی بیروڕا لەبارەی هەنگاوەكانی داهاتوو. بەگوێرەی بەڵگەنامەكە لە كۆبوونەوەكەدا گفتوگۆ لەبارەی ئەم خاڵانە كراوە:

1- وشیاربوون و بێداربوون و ئامادەسازی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەر بارودۆخێكی لەناكاو. هەروەها بەهێزكردنی سەنگەرەكانی پێشمەرگە تا هەڵوێستی سیاسی و سەربازی حكومەت ڕوونتر دەبێتەوە.

2- فشارخستنە سەر حكومەت بۆ پاكتاوكردنی جاشەكان و تاخمی جەلال تاڵەبانی.

3- هاندانی جاشەكان بۆ ئەوەی پەیوەندی بە ڕیزەكانی پێشمەرگەوە بكەن. هەر لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە، بارزانی نوێنەرەكانی خۆی ڕاسپاردووە تا پەیوەندی بە بەرپرسانی بەغداوە بكەن بۆ دیاریكردنی هەڵوێستی كۆتایی حكومەت لە هەمبەر مەسەلەكە[xxxvi].

لە نووسراوێكی دیكەی بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی لیوای هەولێر لە 2ی تەمموزی 1968 دا، واتە (15) ڕۆژ بەر لە كودەتای دووەمی بەعسییەكان، كە لە 17ی تەمموزی 1968 لەدژی عەبدولڕەحمان عارف (1966-1968)ی سەرۆك كۆماری عێراق  ئەنجامدرا،  ئاماژە بە بارودۆخی سیاسی و نیگەرانی خەڵك لەدوای دوو ساڵ لە ڕێككەوتنی 29ی حوزەیرانی 1966 دا كراوە، وەك لە نووسراوەكەدا هاتووە، “بەم دواییانە هەستێكی پڕ لە نیگەرانی هاوڵاتیانی داگرتووە، ئەمەش بەهۆی تێپەڕبوونی دوو ساڵ بەسەر بەیاننامەی 29ی حوزەیران، كە ئەم یادە چەند كاردانەوەیەكی لێكەوتەوە، وەك مانگرتنی گشتی لە ڕۆژی 29ی حوزەیرانی 1968 دا و دەستپێكردنەوەی پەخشی ئێزگەی كوردە چەكدارەكان لەو ڕۆژەدا، كە كاتی پەخشكردنی نەبوو. هەروەها بڵاوكردنەوەی وتارێكی مەلا مستەفا بارزانی، كە لە بروسكەكەمان 747 لە 30/6/ 1968 دا ئاماژەمان پێكرد، كە ئەم وتارە هەندێك گوزارشتی تێدایە، بەڕوونی ئاماژە بە چەند ئەگەرێك دەكات، كە جگە لە دوژمنانی نیشتمان خزمەتی هیچ كەسێك ناكات و باجەكەشی جگە لە هاوڵاتیان بە سەرجەم نەتەوەكانیەوە، هیچ كەسێكی دیكە لە ئەستۆی ناگرێت”[xxxvii].

بەڵگەنامەكە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ ئاماژە بە نیگەرانی خەڵكی كوردستان و  مستەفا بارزانی و سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول دەكات لە هەمبەر پابەند نەبوونی حكومەت بە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی ڕێككەوتنی 29ی حوزەیرانی 1966، وێڕای ئەوەی، كە دوو ساڵ بەسەر ڕێككەوتنەكەدا تێپەڕیوە. نیگەرانییەكەش گەیشتووەتە ئاستێك، كە لەلایەك جەماوەر بخرۆشێت و مانگرتن ئەنجام بدات، لەلایەكی دیكە وەك فشار خستنە سەر حكومەت هەڵوێست و گوتاری سیاسی بارزانی لەگەڵ حكومەت توندتر بێت بەشێوەیەك لەگەڵ ئەو بارودۆخە نوێیە بگونجێت.

3- هەڵوێستی بارزانی لە هەمبەر ڕێككەوتنی 11ی ئاداری 1970

ڕێككەوتنی 11ی ئاداری 1970 یەكێك بوو لە دەستكەوتە سیاسییە گرنگەكانی كورد لەماوەی مێژووی هاوچەرخدا. ڕێككەوتنەكە ئاماژەی گرنگی سەبارەت بە كورد تێدابوو، بەتایبەتی كە لە بەندی (12) دا هاتووە: “گەلی عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی پێكدێت، كە ئەوانیش نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردن، هەروەها زمانی كوردی لەپاڵ زمانی عەرەبی دەبێتە زمانی فەرمی لە ناوچە كوردییەكاندا”. لە بەندی (2)شدا ئاماژە بەوە كراوە، كورد بەشداری لە حوكمەتدا دەكەن و پۆستە گرنگ و هەستیارەكانی وەزارەت و سەركردایەتی سوپایان پێ دەدرێت. لە بەندی (8)یشدا هاتووە: “دانیشتوانی گوندە عەرەبی و كوردییەكان دەگەڕێنەوە شوێنی پێشووی خۆیان. بۆیە ڕێككەوتنی 11ی ئادار كاریگەری گەورەی لەسەر بواری سیاسی و ڕۆشنبیری و ئابووری وكۆمەڵایەتی كوردستان هەبوو. لەڕووی سیاسییەوە داننان بوو بە پرسی كورد و مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان و قۆناغی ئاشتی و سەقامگیری و تەبایی ناوخۆیی بوو لە كوردستان. لەڕووی ڕۆشنبیرییەوە بووە هۆی دەرچوونی دەیان گۆڤار و ڕۆژنامە و وەك سەردەمێكی زێڕینی ڕۆشنبیری كوردی دادەنرێت. لەڕووی ئابووریشەوە پێشكەوتنی بەرچاو هاتەئاراوە و دەیان پڕۆژە و كارگە لە ناوچەكانی كوردستان دروستكران و ڕێگاوبانی نوێ و قوتابخانە و بنكەی تەندروستی بنیاتنران[xxxviii].

لە بەڵگەنامە فەرمییەكانی حكومەتی عێراقدا بایەخێكی زۆر بە ڕێككەوتنی 11ی ئادار و ڕۆڵی مستەفا بارزانی كراوە، بەتایبەتی لەوەدا، كە بارزانی هەموو هەوڵێكی بۆ ئەوە داوە تا ڕێككەوتنەكە سەربگرێت و شكست نەهێنێت. لێرەدا بۆ ڕوونكردنەوەی بابەتەكە چەند بەڵگەنامەیەك دەخەینەڕوو: لە بروسكەیەكی زۆر بەپەلە و نهێنی خالید عەبدولحەلیم (24/1/ 1970-3/9/ 1970)ی پارێزگاری هەولێر بۆ سەرۆك كۆماری عێراق لە 11ی ئاداری 1970 دا هاتووە: “مەلا مستەفا بارزانی بروسكەی بۆ سەرجەم هێزەكانی كردووە، كە بۆ شوێنەكانی خۆیان بكشێنەوە و لە ڕێگا گشتییەكان و سەنتەری شارەكان دووربكەونەوە و ئاسایش و سەقامگیری بپارێزن. هۆشیاری داوە بە سزادانی هەر كەسێك، كە سەرپێچی ئەم بڕیارە بكات. هەروەها بروسكەیەكی دیكەی بۆ ڕێكخستنەكانی پارتی كردووە تا لەگەڵ بڵاوبوونەوەی بەیاننامەكەی ئەمڕۆ، بروسكەی پشتگیری بۆ بەڕێزتان و ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش بكەن. پێشنیار دەكەین بفەرموون بە دەركردنی بڕیارێك بۆ ئەوەی ڕۆژی بڵاوكردنەوەی بەیاننامەكە ببێتە پشوویەكی فەرمی بەردەوام لە عێراق، بە هەر ناوێك، كە خۆتان هەڵی دەبژێرن”[xxxix].

لە بروسكەیەكی نهێنی و بەپەلەی ئەمنی هەولێر لە 31ی ئاداری 1970 دا ئاماژە بە لێبوردنی بارزانی بۆ جاش و لایەنگرانی جەلال تاڵەبانی كراوە. لە بروسكەكەدا هاتووە: “بەم دواییانە تێبینی ئەوە كراوە، كە جەلالی و جاشەكان لە چوارچێوەی یەكێتی خاك و نیشتماندا تواونەتەوە، ئەمەش دوای ئەوەی بەڕێز بارزانی لاپەڕەیەكی نوێی بەڕوویاندا كردەوە و لاپەڕەكانی ڕابردووی پێچایەوە و دەیەوێت تەنیا یاسا سەروەر بێت لە وڵاتدا”[xl].

بەڵگەنامەكانی حكومەت ئەوە ڕوون دەكەنەوە، كە لەگەڵ نزیكبوونەوەی حكومەت و سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول بۆ مۆركردنی ڕێككەوتننامەی 11ی ئادار، بارزانی وەك نیشاندانی نیازباشی خۆی و پابەندبوون بە ڕێككەوتنەكە دەستیكردووە بە هەنگاوەكانی بۆ لاوازكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێران، كە ئەو كاتە پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و ئێران لە ئاستێكی خراپدا بووە. لەم چوارچێوەیەشدا  لە بروسكەیەكی نهێنی ئەمنی هەولێر لە 28/1/ 1970 دا هاتووە: “مەلا مستەفا بارزانی فەرمانێكی بۆ شوێنكەوتووانی دەركردووە، كە بەو پێیە بەبێ ڕێگەپێدانی ئەو نابێ سەردانی ئێران بكەن”[xli]. لە برووسەكەیەكی دیكەی ئەمنی هەولێر لە 31/1/ 1970 دا ئاماژە بەوەكراوە، كە ئەو ئێرانییانەی لە گەڵاڵە بوون، لەلایەن بارزانییەوە ئاگاداركراونەتەوە ئەوێ جێبهێڵن و بچنەوە ئێران و سەرجەم فرۆشگەكانیشیان داخراوە[xlii].

لە نووسراوێكی نهێنی بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی هەولێر لە 1/2/ 1970 دا هاتووە: “سەرچاوە هەواڵگرییەكانمان، كە لەنزیك سنووری عێراق- ئێران كاردەكەن، هەموویان لەسەر ئەوە كۆكن، كە حكومەتی ئێران پێشنیاری ئەوەی بۆ مەلا مستەفا بارزانی خستووەتەڕوو، كە 50 ملیۆن دیناری پێ بدات وەك گوژمەی یەكەم و سێ ملیۆن دیناریشی ساڵانە پێ بدات، لە بەرامبەردا لەگەڵ حكومەتی نیشتمانی ڕێكنەكەوێت و شەڕ ڕانەگرێت، بەڵام بارزانی ئەو داوایەی ڕەتكردووەتەوە و قەدەغەی كردووە كوردە عێراقییەكان گەشت بۆ ئێران بكەن. فرۆشگەی ئەو هاوڵاتییە ئێرانییانەشی داخستووە، كە لە ناوچەكە بوون و داوای لێكردوون ناوچەكە چۆڵبكەن و بچنەوە ئێران”[xliii]. هەر لە هەمان ڕۆژدا بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی هەولێر لە بروسكەیەكی نهێنیدا بۆ پارێزگای هەولێر ئاماژەی بەوە كردووە، كە ئێران هێزێكی زۆری سەربازی لە ناوچەی خانە كۆكردووەتەوە، ئەمەش لەدوای پیلانە كۆنەپەرستییە شكستخواردووەكەوە دێت. زانراویشە مەلا مستەفا هۆشیاری بەو هێزانە داوە و ڕێگری لێكردوون، كە لە سنووری عێراق نزیك ببنەوە[xliv].

ئەگەر لە بەڵگەنامەكان وردبینەوە، هەموویان دەرخەری ئەو ڕاستییەن، كە مستەفا بارزانی و سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول بەتەنگ سەرگرتنی ڕێككەوتنی 11ی ئاداری 1970 بوونە و هەنگاوە سیاسییەكانیشیان بەو ئاراستەیە بووە. بۆ ئەو مەبەستەش لەلایەك لەسەر ئاستی ناوخۆ ڕێكارەكانیان گرتووەتەبەر و هێزەكانی پێشمەرگەیان كۆنتڕۆڵ كردووە، بەشێوەیەك هیچ كارێك نەكەن، كە كاریگەری نەرێنی لەسەر ڕێككەوتنەكە دروست بكات. لەلایەكی دیكە لەسەر ئاستی دەرەوەش هەنگاوی كردارییان ناوە و پەیوەندییە سیاسییەكانیان لەگەڵ ئێران لاواز كردووە، كە یەكێك بوو لەو وڵاتانەی هەر لە سەرەتاوە لەدژی ڕێككەوتنەكە بووە و هەموو هەوڵەكانیشی بە ئاراستەی تێكدانی بووە.

ئەنجامەكان

• مەلا مستەفا بارزانی وەك سەركردە و خەباتگێڕێكی كورد لە چەندین بەڵگەنامەی فەرمی و نهێنی حكومەتی عێراقدا ناوی هاتووە، بەتایبەتی لەماوەی شۆڕشی ئەیلوولدا، كە ڕێبەرایەتی شۆڕشەكەی كردووە. هەندێك لەو زانیارییانەی نێو بەڵگەنامەكان، كە لەلایەن دەزگا ئەمنی و سەربازی و یەكە كارگێڕییەكانەوە نووسراون، ورد و دروست نین و هەڵەی زەقیان تێدایە.
• لە بەڵگەنامەكاندا لەلایەن دامودەزگاكانی حكومەتەوە بە وردی چاودێری و بەدواداچوون بۆ جووڵە و چالاكییەكانی مستەفا بارزانی كراوە. ئاماژە بە شوێنی مانەوە و بارەگای تایبەتی و گواستنەوەی لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە و ژمارەی ئەو پێشمەرگانەی، كە لەگەڵیدا بووە كراوە. ئەو چاودێرییە لەكاتی ئاشتی و شەڕدا بەردەوام بووە.
• پەیوەندییەكانی نێوان كۆمەڵەی (عەزیز ئەلحاج)ی جیابووەوەی حزبی شیوعی و بارزانی لە ساڵی 1968 لە بەڵگەنامەكاندا بە بایەخەوە باسی لێوەكراوە، كە كۆمەڵەی نێوبراو لە گفتوگۆكانی لەگەڵ بارزانی هەوڵیداوە خەباتی سیاسی باشووری عێراق بە كوردستان ببەستێتەوە و بەیەكەوە كاربكەن بۆ ڕووخانی حكومەت. هەروەها ئەو كۆمەڵەیەش كاریگەری لەسەر زیاتر تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول و حكومەت هەبووە.
• زانیاری نێو بەڵگەنامەكان ئەوە پشتڕاستدەكەنەوە، كە مستەفا بارزانی ڕاستەوخۆ خۆی سەرپەرشتی و سەركردایەتی بەرەكانی شەڕی كردووە و ئەمەش بە بایەخەوە لەلایەن دەزگا حكومییەكان باسی لێوەكراوە. بەتایبەتی شەڕەكانی ساڵی 1962 و شەڕی (هەندرێن)ی ساڵی 1966.
• ژمارەیەك بەڵگەنامەی حكومی بە گرنگییەوە باسیان لە كۆنگرەی حەوتەمی پارتی دیموكراتی كوردستان كردووە، كە لەماوەی نێوان 15-20ی تشرینی دووەمی 1966 بە ئامادەبوونی بارزانی لە گەڵاڵە بەستراوە. هەرچەندە بەڵگەنامەكان هەندێك زانیاری هەڵەیان تێدایە، بەتایبەتی لەبارەی ڕێككەوتی كۆنگرەكە و ئامادەنەبوونی بارزانی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا وردەكارییان لەبارەی ئامانج و ئەنجام و بەشداربووانی كۆنگرەكە تێدایە.
• لە بەڵگەنامەكاندا بەڕوونی ئەوە بەدەردەكەوێت، كە مستەفا بارزانی پابەند بووە بەو ئاگربەست و ڕێككەوتنانەی، كە لەگەڵ حكومەتی عێراقدا مۆری كردووە، وەك ڕێككەوتنی 10ی شوبانی 1964 و ڕێككەوتنی 29ی حوزەیرانی 1966 و ڕێككەوتنی 11ی ئاداری 1970. تەنانەت ئەو هەوڵانەشی فەرامۆشكردووە، كە ویستویانە لە بەرامبەر پێدانی پارە لە ڕێككەوتنەكان پاشگەز بێتەوە، وەك ئەوەی ئێران لە بەرامبەر پاشگەزبوونەوەی بارزانی لە ڕێككەوتنی 11ی ئاداردا بەڵێنی پێداوە. هەروەها نیگەرانی خۆشی لە پابەندنەبوونی حكومەت بە ڕێككەوتنەكان دەربڕیوە.

پەراوێزەكان:

[1] كتاب قائمقامية قضاء رواندز الى متصرفية لواء اربيل, 18/4/ 1948, سري, الموضوع: اخبار الحدود, العدد/2/88.

2 كتاب مديرية شرطة لواء اربيل الى متصرف لواء اربيل, 18/2/ 1961, سري, الموضوع: الملا مصطفى البارزانى, العدد/ 318، بڕوانە پاشكۆی ژمارە -1-.

3 لاسلكية من امن اربيل الى شرطة المصيف وشقلاوة ورواندز وبارزان, 16/2/ 1961, رقم المنشيء/ 706.

4معاون امن اربیل، 29/5/ 1962، برقیة سرية وفورية الى متصرف لواء اربيل.

5 لاسلكیة من شرطة اربيل الى متصرف اربيل, 31/5/ 1962, العدد/ 1905.

6 كتاب وزارة الخارجية العراقية, 21/7/ 1962، سری للغایة ومستعجل، الموضوع: افساح السلطات الايرانية المجال للمتمردين بالدخول الى الاراضي الايرانية, العدد/ 530/4.

7برقية قائمقمام رواندز الى متصرف اربيل, 17/11/ 1962, الرقم/ 5098.

8 كتاب متصرفية لواء اربيل الى وزارة الداخلية, 20/2/ 1966, سري للغاية, الموضوع: معلومات, العدد/ 329.

9 كتاب مديرية امن اربيل الى متصرف اربيل, 7/6/ 1967, سري و شخصي, الموضوع: تحري معلومات, العدد/ 572.

10 صلاح الخرسان، صفحات من تاريخ العراق السياسي الحديث (الحركات الماركسية 1920-1990), مؤسسة العارف للمطبوعات, بيروت،2001, ص124-131.

11 بورهان حاتەم گۆمەتاڵی، ساڵح حەیدەری 1922-2001 رۆڵی سیاسیی و رووناكبیریی، هەولێر،2012, ل156-157.

12 كتاب متصرفية لواء اربيل الى وزارة الداخلية-مديرية المخابرات السرية والسياسية/3, 26/6/ 1968, سري للغاية وشخصي, الموضوع: معلومات, العدد/ ق.س/ 18/ 853، بڕوانە پاشكۆی ژمارە -5-.

13 كتاب مديرية امن لواء اربيل الى متصرفية لواء اربيل, 7/7/ 1968, سري للغاية وشخصي, الموضوع: اجتماع, العدد/ 791.

14 كتاب متصرفية لواء اربيل الى وزارة الداخلية-مديرية المخابرات السرية والسياسية/3, 9/7/ 1968, سري للغاية وشخصي, الموضوع: معلومات, العدد/ق.س/ 910.

15برقية متصرف اربيل الى وزارة الداخلية/ الفيلق الثاني, 4/12/ 1962, الموضوع: الموقف حتى الساعة 2200 ليوم 4/12, العدد/ 4035.

16 برقية معاون امن اربيل الى متصرف اربيل, 4/ 12/1962، بڕوانە پاشكۆی ژمارە -2-.

17 مسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی سێیەم، بەشی یەكەم 1961-1975، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، 2004، ل96.

18 كتاب الامن العامة, مديرية امن منطقة كركوك الی قیادة الفرقة الثانية, 20/12/ 1962, سري للغاية ومستعجل, الموضوع: شقلاوة, الرقم/ 8464.

19 كتاب مركز استخبارات اربيل الى منظومة استخبارات المنطقة الشمالية, 17/5/ 1968, سري وشخصي وعلى الفور, الموضوع: التقرير الاسبوعي للفترة من 10/5 لغاية 17/ منه, العدد/ 3/ 127.

20 مسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل216-221؛ شوان محەمەد ئەمین تەها خۆشناو، هەولێر لەنێوان ساڵانی 1963-1970   لێكۆڵینەوەیەكی مێژووییە لە بارودۆخی سیاسیی، چاپخانەی زانكۆی سەڵاحەدین، هەولێر، 2016، ل212-214.

21 حبیب محمد كریم، صفحات من نضال الشعب الكردى/ تاريخ مؤتمرات الحزب, اربيل،1991، ص24؛ شوان محەمەد ئەمین تەها خۆشناو، سەرچاوەی پێشوو، ل227.

22 حبیب محمد كریم، تأریخ الحزب الدیمقراطي الكوردستانی-العراق في محطات رئیسیة 1946-1993، مطبعة خەبات، دهوك، 1998، ص109-110.

23 عصمت شریف وانلی، كردستان العراقية هوية وطنية (دراسة في ثورة 1961), ترجمة: د. سعاد محمد خضر, مطبعة شڤان, السليمانية، 2012؛ ص371؛ صلاح الخرسان، المصدر السابق, ص148.

24 كتاب مديرية امن لواء اربيل, القلم السري الى متصرفية لواء اربيل, 21/11/ 1966, سري للغاية, الموضوع: معلومات, العدد/ 733، بڕوانە پاشكۆی ژمارە -3-.

25 كتاب متصرفية لواء اربيل الى وزارة الداخلية/ المخابرات السریة والسياسية/3, 24/11/ 1966, سري للغاية, الموضوع: معلومات عن المؤتمر, الرقم/ ق. س. اللجنة.ع/ 2238.

26 صلاح الخرسان، المصدر السابق, ص148.

27 مسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل228-233؛ صلاح الخرسان، المصدر السابق, ص141-149؛ رەفیق ڕەحمان مام خول، مستەفا بارزانی ژیان و ڕۆڵ و هەڵوێستی لە پێشهاتە سیاسییەكاندا 1958-1970، چاپخانەی شەهاب، هەولێر، 2012, ل160-171.

28 مسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل228.

29 كتاب متصرفية لواء اربيل الى وزارة الداخلية/ المخابرات السریة والسياسية/3, 24/11/ 1966, سري للغاية, الموضوع: معلومات عن المؤتمر, الرقم/ ق. س. اللجنة.ع/ 2238.

30 كتاب متصرفية لواء اربيل الى وزارة الداخلية/ المخابرات السریة والسياسية/3, 28/11/ 1966, سري للغاية, الموضوع: معلومات عن المؤتمر, الرقم/ ق. س. اللجنة.ع/ 2278، بڕوانە پاشكۆی ژمارە -4-.

31 حبیب محمد كریم، تأریخ الحزب الدیمقراطي الكوردستانی…، ص564.

32 عبدالفتاح علي البوتاني و شیرزاد زكریا محمد، اتفاقیة 10 شباط 1964 بین الحكومة العراقية وقيادة الثورة الكوردية (الأسباب والنتائج) دراسة تاريخية وثائقیة، مطبعة جامعة دهوك، دهوك، 2013، ص9 وما بعدها.

33كتاب مديرية شرطة لواء اربيل الى متصرفية لواء اربيل, 6/9/ 1964, سري, الموضوع: مواقف الشمال, العدد/ 29/ 3677.

34 كتاب متصرفية لواء اربيل الى قیادة الفرقة الثانية, 9/9/ 1964, سري للغاية, الموضوع: التقرير نصف الاسبوعي لغاية 7/9/ 1964, العدد/ 3.م. 2715.

35 مسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل388-390؛ شوان محەمەد ئەمین تەها خۆشناو، سەرچاوەی پێشوو، ل222، 253؛ شیرزاد زكریا محمد، الحركة القومية الكوردية في كوردستان العراق 8 شباط 1963-17 تموز 1968، مطبعة وزارة التربیة، اربیل، 2006، ص271-286.

36 كتاب متصرفية لواء اربيل الى وزارة الداخلية, 17/6/ 1968, سري للغاية وشخصي, الموضوع: اجتماع, الرقم/ ق.س/ 18/ 790.

37 كتاب مديرية امن لواء اربيل الى مديرية الامن العامة/ش3, 2/7/ 1968, سري وشخصي, الموضوع: الرأي العام, العدد/ 764.

38 فەرەیدون عەبدولڕەحیم عەبدوڵڵا، بارودۆخی سیاسیی كوردستان-عێراق 11ی مارتی 1970-11ی مارتی 1974، چاپخانەی منارە، هەولێر، 2008، ل59-67.

39 محافظة اربيل, قلم السر، 11/3/ 1970, برقية سرية وفورية للغاية من خالد عبدالحليم محافظ اربيل الى السید رئيس الجمهورية المحترم، العدد/ ق.س/18/ 432.

40 مدیریة امن اربيل, 30/3/ 1970، برقية سرية وفورية الى فق1 و فق2 و محافظة اربيل, رقم المنشيء/ 491.

41 الامن العامة, مديرية امن محافظة اربيل, 28/1/ 1970, برقية سرية من المقدم عبدالجبار الدليمي الى محافظة اربيل والفیلق الاول, رقم المنشیء/ 178.

42 الامن العامة, مديرية امن محافظة اربيل, 31/1/ 1970, برقية سرية من المقدم عبدالجبار الدليمي الى محافظة اربيل والفیلق الاول, رقم المنشیء/ 195.

43 الامن العامة, مديرية امن محافظة اربيل, 1/2/ 1970, كتاب مدير امن اربيل المقدم عبدالجبار الدليمي الى محافظة اربيل, سري, الموضوع: معلومات, العدد/ 201.

44 الامن العامة, مديرية امن محافظة اربيل, 1/2/ 1970, برقية سرية من المقدم عبدالجبار الدليمي الى محافظة اربيل والفیلق الاول, رقم المنشیء/ 205.

 

پاشكۆی بەڵگەنامەكان

پاشكۆی ژمارە (1)

چاودێریكردنی جووڵەی بارزانی لە 18/2/ 1961 دا لەلایەن پۆلیسی هەولێر

پاشكۆی ژمارە (2)

بەڵگەنامەیەكی ئەمنی هەولێر لەبارەی سەردانی بارزانی بۆ هەردوو گوندی هیران و نازەنین لە 4/12/ 1962

پاشكۆی ژمارە (3)

نووسراوی ئەمنی هەولێر لە  21/11/ 1966 لەبارەی بارزانی و كۆنگرەی گەڵاڵە

پاشكۆی ژمارە (4)

نووسراوی موتەسەڕیفییەتی هەولێر لە 28/11/ 1966 دەربارەی بارزانی و كۆنگرەی گەڵاڵە

 

پاشكۆی ژمارە (5)

پەیوەندی بارزانی و كۆمەڵەی عەزیز ئەلحاج