History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
د. جەمشید حەیدەری
پێشەكییەكی پێویست
كە باس لە ژن دەكرێ، هەندێك بەچاوێكی كەم تەماشای دەكەن، وەك كەلوپەل مامەڵەی لەگەڵ دەكەن، هیچ مافێكی پێ ڕەوا نابینن، تەنیا بۆ زاوزێ‌‌و خزمەتكردن و تێركردنی ئارەزووی پیاو وایە، ئەو بۆ چوونەش سەرچاوە، لەوە هەڵدەگری- نەریتی كۆمەڵایەتی دواكەوتوو، یاسا كۆنەپەرستەكان و لێكدانەوەی شەرعی سەهۆڵبەند كراو دوور لە تێگەیشتنی سەردەم، هەندێكی تر كە داوای یەكسانی ژن و پیاو دەكەن، ئەوە دووبارە دەكەنەوە كە ژن نیوەی كۆمەڵە و پێویستە هەموو مافەكانی وەك پیاو لەبەر چاو بگیرێ- واتە وەك مرۆڤ مامەڵەی لەگەڵدا بكرێ… من بەقەناعەتی خۆم لەو وڵاتانەی ژن ئازادی وەدەست هێناوە، لەوێشدا ژن لەجیهانی سێیەم دەكەن- مەبەستم پیاوەكانە- تاڕادەیەكی زۆر ڕاستگۆنین، چونكە ئەو داخوازیانەیان تەنیا ئەو ژنانە دەگرێتەوە كە لە دەرەوەی خێزانەكانیانە واتە- دایك و كچ و خوشك و ژنەكانی خۆیان ناگرێتەوە- من پێم وایە، ژن نەك هەر نیوەی كۆمەڵەو بەس، بەڵكو ژن سەرچاوەی ژیانە، سەرچاوەی سۆزە، سەرچاوەی داهێنانە، سەرچاوەی مەزنی و گەورەیی و ئەمەك و خۆڕاگرییە، چونكە دەگوترێ لە دوای هەر پیاوێكی مەزن، ژنێكی مەزن هەیە، بەڵام مەزنی پیاو دەخرێتە پێش چاوو، هی ژنیش پشتگۆی دەخرێ… ئەگەر ژن لەلایەنی فسیۆلۆژیەوە، جیاوازی لەگەڵ پیاودا هەبێ، بەڵام لەبارەی قودرەتی عەقڵی و كارامایی و خۆڕاگری و وەفایی و دڵسۆزی لە پیاو مەزنترە، كەمتر نییە. ژنانی كوردستان- دایك، خوشك وكچ و ژن لە زۆر ڕووەوە نموونەن… من ویستم ئەو بۆچوونەم تۆمار بكەم، بەر لەوەی لەسەر دایكم بدوێم… فەزیلە وەلی چەلەبی لەساڵی 1898 لەقەڵای هەولێر لە دایك بووەو، باوكی بازرگانێكی دەوڵەمەندی ئەو سای هەولێر دەبێ، كە دەڵێن بازرگانی گەیشتۆتە لۆندەر (لەندەن) و لەنێو شاریشدا پتر لە چل دووكانی دەبێ، جگە خانووبەرەیەكی زۆر چ لە قەڵا و چ لە گەڕەكی عارەبان. دایكی بەیازخان، ژنێكی كەڵەگەت و چاو شین، دەلێن بەڕەچەڵەك گورجی بوو (واتە خەڵكی گورجستان)، فەزیلە كچە گەورەی وەلی چەلەبی تەمەنی حەوت ساڵان بووە كە باوكی كۆچی دوایی كردووەو بەپێی عاداتی كوردەواری مامی فەزیلە، دایكی مارە دەكات… فازیلە، خوشكێك و برایەكی لەخۆبچووكتری دەبێ (نورەدین و سەنیە). فەزیلە لەبەر ئەوەی باوكی زوو مردووە، مامی و دایكی چی ویستووە بێ دڵیان نەكردووە، لەتەمەنی حەوت ساڵیدا دەستی بەجگەرەكێشان كردووە تا ڕۆژی كۆچی دواییشی لە 27/ئاداری/1983 درێژەی بەجگەرەكێشان داوە، ڕۆژانە بە كەمی چوار پاكەت یاخود پتر لە (80) هەشتا جگارەی عەرەبی (تووتن و قەمیش) كە لە هەولێر باو بووە. لەساڵی 1919 شوو بە حەیدەر ئەفەندی دەكات، ئەوەی شایانی باس بێت، حەیدەر ئەفەندی بۆ جاری یەكەم ژنی لە ئەستەمبۆڵ هێناوە، كە ئەو كاتەی لەگەڵ برا گەورەكەی- ئیبراهیم ئەفەندی حەیدەری- كە لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پلەی شێخولئیسلامی پێ بەخشراوە و جێگیری سەدری ئەعزوم (صدر الاعڤم)، واتە سەرۆكی وەزیرانی دەوڵەتی عوسمانی و دوای گەڕانەوەشی بۆ بەغدا لە دوای شەڕی یەكەمی جیهان، ماوەیەك وەزیری ئەو قاف بوو لە حكوومەتی یاسین هاشمی و لە ساڵی 1931كۆچی دوایی كردووە.
لەكاتی شەڕی یەكەمی جیهان حەیدەر ئەفەندی ژنی یەكەمی كۆچی دوایی دەكات و دوو كچی لەدوای خۆی بەجێ دێلی (مەلیحە و سەلمە)، حەیدەر ئەفەندی كەجاری دووەم ژن دەهێنی تەمەنی نزیكەی پەنجا ساڵ بووە… فەزیلە تەمەنی لە نێوان (24-25) سالیدا بووە، فەزیلە و حەیدەر ئەفەندی تا ساڵی 1921 لەقەڵا دەژین، پاشان دێنە گەڕەكی عارەبان خانوی ژمارە 2/12 كە هی ماڵی باوكی فەزیلە دەبێ… خانووێكی گەورە پتر لە هەشت سەت مەتری چوار گۆشە.
حەیدەر ئەفەندی چواردە منداڵی لە فەزیلە خان دەبێ، گەورەكەیان لە ساڵی 1921 (عاصم) و بچووكەكەیان- نازەنین لە ساڵی 1942… بەڵام ئەو براو خوشكانەی من بەبیرم دێ- شەش كوڕو كچێكە: عاصم 1921، سالح 1922، جەمال 1926، موهیب 1933، مومتاز 1938، و نووسەری ئەو ووتارە 1939-1940و نازەنین كە ئاماژەم پێ كردووە. حەیدەر ئەفەندی دوای گەڕانەوەی لە توركیا- كاری دەوڵەتی نەكردووە، خەریكی كشتوكاڵ بوو چ لە گوندی ماوەران كە دەكەوێتە پشت سووی بەرانبەر چیای سەفین و چ لە دەشتی هەولێر لە گوندەكانی بێریان و تیمارو باتربۆگ… ئەو بنەماڵە گوزەرانییان تا ساڵی 1933 زۆر باش بووە، بەڵام لەو ساڵەدا باران نابارێ و سەرمایەكی زۆر ناوچەكەدا دەگرێ، حەیدەر ئەفەندی كە چوار جووتە هێستر و چەندان ماین و ئەسپی حدود (ڕەسەن) و سەدان سەر مەڕی دەبێ، هەمووی ڕەوانەی ماوەران دەكا، بەڵام لەبەر بێ ئالیكی و بەفرو سەرماو نەخۆشی تاعونی ماڵات، هەمووی لەنێو دەچێ، باری ژیانیان خەراپ دەبێ، بەڵام داود حەیدەری، كەسایەتی سیاسی ناوداری ڕژێمی پاشایەتی، كە دەكاتە برازای حەیدەر ئەفەندی (واتە كوڕی ئیبراهیم ئەفەندی حەیدەری شێخۆ لئیسلام) یارمەتی مامی خۆی دەدات.لە كۆتایی سییەكان و سەرەتای چلەكان، كە كوڕەكانی حەیدەر ئەفەندی و فەزیلەخان دەگەنە پلەی تەواوكردنی خوێندنی دواناوەندی، حەیدەر ئەفەندی هەردوو كوڕە گەورەكەی (عاصم و سالح) ڕەوانەی بەغدا دەكا بۆ خوێندن‌و لەماڵی داود حەیدەری جێنشین دەبن…
داود حەیدەری لە سەرەتای چلەكان وەزیری داد دەبێ لە عێراق، (داود حەیدەری دەرچووی ساڵانی 1911-1912) زانكۆی سۆربۆنە لە فرەنسا- قانوونی تەواوكردبوو) باری ژیانی زۆر خۆش دەبێ كتێبخانەیەكی دەوڵەمەندی لە ماڵەوە دەبێ، بەچەند زمانێك… بوونی ئەو دوو كوڕە لە ماڵی ئامۆزایان و ئاشنایی بوونیان بەو كتێبانەو بەراودكردنی ژیانی ماڵی باوكیان لەگەڵ ماڵی ئامۆزایان دەبێتە یەكێك لە هۆیەكانی ڕووكردنیان بەرەو بیری چەپ و بزووتنەوەی شۆڕشگێری دژی ڕژێمی پاشایەتی و چەوساندنەوەی نەتەوایەتی و چینایەتی لەعێراقدا. بەبەشداری كوڕەكانی فەزیلە و حەیدەر ئەفەندی بەكاری سیاسی و چەپ دەبێتە سەرەتای دەردەسەری بۆ ئەو ئافرەتە كچە دەوڵەمەندو بازرگانە. فەزیلەخان كە دێتە نێو ماڵی حەیدەر ئەفەندی و پەیوەندی فرەوانی ئەو بنەماڵەیە لەگەڵ خەڵكی گوندی وا دەكات، كە فەزیلە خان بەكورداییەكی ڕەوان و جوانتر بپەیڤی و لەگەڵ ژیانی نوێ بگونجێت و لەنێوان ساڵانی 1945-1946 كوڕی سێیەمیشی بۆ خوێندن ڕوو لە بەغدا دەكات. لەساڵی 1946 كوڕی سێیەم كە لە بەغدا دەخوێنی- جەمال- لەلایەن ئاسایشی دەوڵەت بەتۆمەتی بەشداری لە خۆنیشاندانەكانی بەغدا دەستگیر دەكرێ ولە ساڵی 1947 كوڕی دووەمی – سالح- دەگیرێ و حوكم دەدرێ هەر بەو تۆمەتە- وەك كۆمۆنیست- كە ئەو كات لە پۆلی سێیەمی كۆلیجی ماف (حقوق) دەبێ و لەساڵی 1948 بۆ جاری دووەم جەمال دەگیرێ و پاشانیش عاصم و موهیب واتە لە نێوان ساڵانی 1946-1948، چوار كوڕی فازیلە خان بەند دەكرێن لە سالێك تا حەوت ساڵ… واتە ساڵی 1948 هەر چوار كوڕی – عاصم، سالح، جەمال و موهیب لە زیندان بێت، دەبێ چ بكات… فەزیلە خان بۆ ئەوەی سەردانی كوڕەكانی بكات و بۆ دیتنی و سەردانیان هەوڵ بدات، ناچار دەبێ، بەشی خۆی لە 38 دوكانی قەیسەری هەولێر دەفرۆشی و لە ڕێگای بەندیخانە دەدات و كۆڵ نادات، لەساڵی 1948 لەكاتی ڕاپەرینی پۆرتسموپ دژی ساڵح جەبر، فەزیلە خان لەكاتی كوللە بارانی خۆپیشاندانەكان، لەبەر دەرگای بەندیخانەی بەغدا و تەحقیقاتی جینایی- ئەو كات ناوی ئاسایش بەو شێوەیە دەگوترا (التحقیقات الجنائیە). ژنێكی چاونەترس بوو، دەڵێن كە حكوومەتی ساڵح جەبر دەستی لەكار كێشایەوە (محمد الصدر) بووە سەرۆك وەزیرانی نوێ و دەستی لەیەخەی گیر دەكا و داوای لێ دەكات ڕێگای بدەنێ چاوی بەكوڕەكانی بكەوێ لە زیندان، سەرۆك وەزیران ناچار دەبێ پسوولەیەكی بداتێ بۆ بەندیخانە كە چاوی بەكوڕەكانی بكەوێ…
كاتی كوڕەكانی بۆ بەندیخانەكانی – كوت- و نوگرە سەلمان- دەكەوێتە بیابانی خوارووی عێراق… فەزیلە خان مانگانە ڕێگای كوت و نوگرە سەلمان دەكوتێ، هەموو خانووبەرەی لە هەولێر دەبێ و دەفرۆشی و لەو ڕێگایەدا خەرج دەكات… ئەوەی شایانی باسە لە ساڵی 1949، دوای ئەوەی چوار كوڕی حەیدەر ئەفەندی زیندانی دەكرێن و خۆشی پەككەوتوو دەبێ، ناچار دەبێ، شاری هەولێر بەجێ دێلی و لەگوندی بێریان جێنشین دەبێ… بەڵام ئەوەش ڕێگا لە فەزیلە خان ناگرێ سەردانی كوڕەكانی بكات لە بەندیخانەكانی بەغدا، كوت، بەعقووبە و نوگرە سەلمان…
لە ساڵی 1953، جەمالی كوڕی لە بەندیخانەی بەغدا ڕادەكات و حكوومەت و پۆلیس دەكەونە سۆراخی… مەترسییەكی گەورە فەزیلە خان‌و حەیدەر ئەفەندی دادەگرێ چونكە ئەگەر بكەوێتە دەست پۆلیس لەوانەیە لە سێدارەی بدەن… فەزیلەخان بەهەر شێوەیەك بێت خۆی دەگەینێتە بەغدا و پەیوەندی بەكەسانی سیاسی و ڕێكخراوی نهێنی دەكات بۆ ئەوەی دەنگوباسی جەمال بزانێ… پاشان هەواڵ وەردەگرێ، كەجێگایەكەی باشە… بەڵام چاوی پێ ناكەوێ تا ساڵی 1956. لەمانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 1956 لەكاتی هێرشی سێ قۆلی بەسەر میسردا، شەوێك جەمال بەكاری نهێنی حیزبی دێتەوە هەولێر بۆ شەوێك لەماڵی خۆیان دەمێنێ. خوشك و براكان و دایكی پێی شاد دەبن، بەڵام بەداخەوە حەیدەر ئەفەندی لە ساڵی 1954 كۆچی دوایی دەكات، چاوی ڕەوشەن نابێنتەوە بەدیتنی. فەزیلە خان، لەدوای شۆڕشی تەمموزی 1958، دوای دەساڵ لەسەر گیرانی كوڕەكانی بۆ یەكەم جار، بەهەموو كوڕەكانی شاد دەبێتەوە… لە ساڵی 1959 جەمالی كوڕی بۆ خوێندنی حیزبی ڕوو لە سۆڤیەتی پێشوو دەكات… دیسان فەزیلە خان لە دیتنی بێ بەش دەبێ، لەساڵی 1961، جارێكی تر فەزیلەخان تووشی ئازار دەبێ، ئەو جارەیان سێ كوڕی لەلایەن حكوومەتی عەبدولكەریم قاسم دەستگیر دەكرێن- موهیب و مومتاز و جەمشید- دوای دوو مانگ لە زیندانی هەولێر، هەریەكیان بۆ شارێكی خوارووی عێراق دوور دەخرێنەوە پاشانیش پاڕێزگای هەولێر- بەدرەدین عەلی- بڕیار دەدات، نابێ ئەو بنەماڵە- واتە كوڕەكانی فەزیلە خان لە هەولێر بژین و بەناچاری ڕوو لە بەغدا دەكەن… لە ساڵی 1963، دوای كودەتای ڕەشی شوبات و هاتنی پارتی بەعسی بۆ دەسەڵات، فەزیلەخان كۆستی دەكەوێ، دوو كوڕی لە ژێر ئەشكەنجەدا شەهید دەكرین (جەمال و موهیب) و ساڵح و مومتاز خۆیان دەگەیننە ناوچەكانی ژێر دەستی كوردستان، بەڵام لە شەوی 8/9 شوبات كوڕە بچووكەی فەزیلە خان – نووسەری ئەو چەند دێرە- لە شەڕی بەرگریدا لە بەغدا سێ گوللەی پێ دەكەوێ، بەڵام ناكەوێتە دەست بەعس… دوای مانگ و نیوەك لە كودەتا… كوڕە بچووكەكەی خۆی دەگەیەنێتە هەولێرو لەوێشەوە بۆ ناوچە ڕزگاركراوەكان، ئەوەش دیسان بۆ دایكێك كە دوو كوڕی شەهید كراون. سێیانیان لە شاخن و خۆشی لە بەغدا دەژی بارێكی گرانە… بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، فەزیلە خان-ی خۆڕاگر ئارام دەگرێ و درێژە بەهەوڵدانی دەدات، واز لە جگەرەكێشان ناهێنێت و نوێژ و سەردانی مەزارگەی شێخ عەبدولقادری گەیلانی نابڕێ… لە ساڵی 1971، فەزیلە خان جگەری جارێكی تر دەسووتێ، نۆبەرەكەی عاصم- بەنەخۆشی دڵ لە تەمەنی پەنجا ساڵیدا كۆچی دوایی دەكات… لەساڵی 1971، فەزیلەخانی دایك، لە چواردە منداڵ، تەنیا سێ كوڕو كچێكی دەمێنێتەوە… لەو سێ كوڕەش، یەكیان لە نێوەڕاستی شەستەكاندا لە هەندەران دەژی. فەزیلەخان قەت ورەی بەرنادا، بەڵكو ئارامی دەپڕێزی، بیرێكی زۆر تیژی هەبوو، من لەساڵی 1977 بۆ دواجار دایكمم (فەزیلە) دیت، هەموو ڕووداوەكانی بەسەری داهاتبوو ڕۆژ بە ڕۆژ بۆی دەگێرامەوەو دەشڵێن تا ڕۆژی مردنیشی، بیری تێك نەچوو بوو… فەزیلە خان، نموونەی ئەو ژنە خۆڕاگرانەی كوردستان بوو. ئەوانەی ڕۆلەكانیان بوونەتە قۆچی قوربانی ڕێگای ڕزگاری كوردستان. هەزار سڵاو بۆ گیانی پاكی ئەو دایك و خوشك و كچانەی كوردستان، كە دڵسۆزانە درێژەیان بەخەبات داوە و ڕۆڵەی بەوەفاو نیشتمانپەروەر و خۆڕاگریان بۆ كوردستان پەروەردە كردووەو سڵاو بۆ ئەوانیش درێژە بەو شێوە پەروەردەییە دەكەن بۆ پاراستنی دەستكەوتەكانی خوێنی شەهیدان.
سەرچاوە : گۆڤاری شاووشكا ژمارە (6)
