نووسەرو زمانەوان ‌و مێژوو نووسی كورد توفیق وەهبی بەگ 1891-1984

كەریم شارەزا

نووسەری لێهاتوو و زمانەوانی وردبین‌و مێژوونووسی ناوداری كورد تۆفیق وەهبی بەگی كوڕی مەعروف لە (1)ی كانوونی دووەمی ساڵی 1881 دا لەشاری سلێمانی لە دایكبووە. هەر منداڵ بووە كەباوكی كۆچی دوایی كردووە، خوێندنی سەرەتایی لەشارەكەی خۆی تەواو كردووەو لەساڵی 1904 دا چووتە بەغدا‌و خوێندنی ناوەندی‌و ئامادەیی عەسكەری بە زیرەكی تەواو كردووە، ئینجا رووی كردۆتە شاری ئەستەمبوڵی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بۆ تەواو كردنی خوێندنی باڵا تری، لەكۆلیجی ئەركان وەرگیراوەو بووەتە ئەفسەری روكن لە سوپای عوسمانی.
كە جەنگی یەكەمی جیهانی لەساڵی 1914دا روویداوە، بەشداری لە شەڕی (چەنە قەڵعە) لە دەردەنیل دا كردووە‌و لەدواییدا رەوانەی خوارووی عێراق كراوە بۆ بەشداری كردن لە بەرەی جەنگ لەدژی هێزەكانی بەریتانیا لە (شوعەیبیە)‌و لەكاتی كشانەوەی سوپای عوسمانی بەرامبەر بەهێزەكانی بەریتانیا لەمانگی ئەیلوولی 1917 دا بەشداری كردووە لەبەری جەنگی روومادی‌و كاتێكیش كە ئەو شارە كەوتووەتە چنگ هێزەكانی ئینگلیز ئەم بەخۆی‌و لەشكرەكەیەوەبەرەو شاری هیت كشاوەتەوە.
لە ساڵی 1918 دا گواستراوەتەوە بۆ بەری جەنگی فەڵەستین‌و پایەی عەسكەری بەرزكراوەتەوە، بۆ پلەی رائید‌و مەدالیای قارەمانی لە سەركردەی ئەڵەمان وەرگرتووەو ئەوەی شایانی باسە زۆربەی سەركردەكانی تیپی سوپای عوسمانی جەنەڕاڵی ئەڵمان بوون، چونكە لەو جەنگەدا عوسمانی‌و ئەڵمانیا هاوپەیمان بوون‌و لەدژی بەریتانیاو فەڕەنساو ئیتاڵیاو ئەمریكا شەڕیان دەكرد، كاتێك كە ئەو جەنگە جیهانیە بەشەكانی دەوڵەتی عوسمانی هاوپەیمانەكان لەمانگی تشرینی دووەمی 1918 كۆتایی هات، تۆفیق وەهبی بەگ گەڕایەوە كوردستان‌و ئینجا چووە بەغدا‌و بووە یەكێك لە ئەفسەرە دیارەكانی كورد لە دامەزراندنی سوپای عێراق لە رۆژی 6ی كانوونی دووەمی 1921دا.
كاتێك كە شێخ مەحمودی حەفید لەساڵی 1922 دا لە هیندستان گەرێنرایەوە سلێمانی‌و بووەوە مەلیكی كوردستان، تەوفیق وەهبی بەگ لەمانگی یەكەمی ئەو ساڵەی 1922 دا چووە پاڵ بزووتنەوەكەی ئەم سەركردەیەی كوردو كە ئەم بزووتنەوەو حكومەتەكەی شێخی حەفیدیش بەدەست ئینگلیزەكان لەناوبران، تەوفیق وەهبی بەگ بۆ ماوەی 42 رۆژ گیراو كەبەردرا لەدوا دوای ساڵی 1923 دا كرا بە گارگێری حەرەكات لەوەزارەتی بەرگری عێراق‌و لەمانگی ئابی 1925 یشدا كرا بە بەڕێوەبەری قوتابخانەی عەسكەری لەبەغدا‌و پلەی عەسكەری بووە موقددەم‌و لەساڵی 1929دا نێردرا بۆ ئینگلتەڕە بۆ بەشدار یكردن لە خولێكی بەرزكردنەوەی شارەزایی عەسكەری‌و لەساڵی 1930دا پلەی عەقیدی پێدرا‌و كرا بە موتەسەریفی پارێزگای سلێمانی. بەڵام بەر لە قەومانی شەڕەكەی 6ی ئەیلوولی 1930 بەردەركی سەرای سلێمانی لەكارەكەی دوورخرایەوە كەچی لەساڵی 1931 لە دوا شەڕی شێخ مەحمود لەئاوبارێك لەدژی حكومەتی عێراق ماوەیەك گیرا‌و تاوانی هاندانی خەڵكیان بۆ داواكردنی حكومەتێكی كوردی خستە پاڵا‌و ماوەیەك بێ كارو فرمان مایەوە تاكو لەساڵی 1946دا ئەم زاتە بەناوی كورد كرا بە وەزیری ئابووری عێراق لە وەزارەتەكەی حەمدی پاچەچی‌و دوای ئەوەش تاكو ساڵی 1958 گەلێك جار بەناوی كورد كراوەبە وەزیری بەرگری‌و مەعاریف.. سەرەتایی ساڵی 1958 دا كراوە بە ئەندام لە ئەنجومەنی پیاو ماقوڵانی عێراق(مجلس الاعیان)‌و لەدوای شۆڕشی 14ی تەمووزی ساڵی 1958دا عێراقی جێهێشتووە‌و چووەتە شاری لەندەن‌و دوا ساڵەكانی ژیانی لێ بەسەر بردووە‌وهەر خەریكی نووسنی مێژووی كۆنی كورد‌و نووسینی بابەتی زمانەوانی كوردی بووە، تاكو لە رۆژی 5/1/1984دا لەو شارەدا لە تەمەنی 93 ساڵیدا كۆچی دوایی كردووەو تەرمەكەی هێنراوەتەوە بۆ سلێمانی‌و لەسەر راسپاردەی خۆی لەچیای پیرەمەگرون لە تەنیشت گۆڕی پیاوچاكی كورد پێرەمەگروون بەخاك سپێردراوە.

بەرهەمەكانی تۆفیق وەهبی بەگ
مامۆستا تۆفیق وەهبی گەلێك كتێبی بەنرخی لەبارەی زمان‌و مێژووی كوردستانی كۆن بەزمانانی كوردی‌و توركی‌و عەرەبی‌و ئینگلیزی داناوە زۆر بەیانی چاپكردووە.

أ-بەرهەمە كوردییە چاپكراوەكانی
1-دەستوری زمانی كوردی- بەغدا 1928، 114 لاپەرەیە.
2-خوێندەواری باو- بەغدا 1933، 44 لاپەڕەیە.
3-قسنێك لە كوردستان-بەغدا 1947، 18 لاپەڕەیە.
4-فەرهەنگی كوردی- ئیگلیزی (هاوبەش)، لەندەن 1965، 179 لاپەڕەیە.

ب-بەرهەمە چاپكراوەكانی بەعەرەبی:
1-رجعیە المانیا وعبادە القوە- بغداد 1942، 36 صفحە
2-الاصل والاستگراد فی أصل معنی بغداد 1950، 51 صفحە
3-قواعد اللغە الكوردیە ج(1)بیروت 1956 ،112 صفحە.
4-قواعد اللغە الكوردیە ج(2) بیروت 1956، 55 صفحە.
5-التون كوبری-بغدا 1956، 28 صفحە.
6-سفرە من دربندبازیان الی تاسلوجە-بغداد 1965، 36 صفحە.
7-حول مقال مسۆولیە الادیب الكوردی للاستاژ عبدالمجید لگفی- بغداد 1973، 15 صفحە.

ج- بەرهەم چاپكراوەكانی بە ئینگلیزی
1-ئەشكەوتی گندۆك-بغداد 1949.
2-پاشماوەی میپرائیەكان(ئێزدیەكان) لەندەن 1962.
3-خوێندنی كوردی-بەشی یەكەم لەندەن 1968.
ئەوەی شیاوی باسە مامۆستا تەوفیق وەهبی بەگ لەدوای دامەزراندنی كۆڕی زانیاری كورد لەساڵی 1971دا بەئەندامی فەخری هەڵبژێردرا‌و گەلێك لێكۆڵینەوەی لە گۆڤاری كۆڕدا نووسی.

وەرگیراوە لە پەرتووكی :