د. ناتالیا كروپینینا
و- زیرەك عەبدوڵا
لە هزری خەڵكدا وێنەی زەینی پەیوەست بە قوتابیی كورد هەیە، لە كەناڵەكانی راگەیاندندا هەمیشە بنهۆ لەبارەی دژكاری سیستەمی بەهایی كورد و ئۆكراینی بەرچاو دەكەوێت. سەرەكیترین زانیاری خەڵكی ئۆكراینی و وڵاتانی تر لە رێگەی كەناڵەكانی راگەیاندنەوە وەری دەگرن. بەڵام نابێت لەبیر بكرێت كە زۆربەی كەناڵەكانی راگەیاندن ئاراستەی سیاسیی هەستیاریان هەیە. بۆیە ئەوان دەتوانن بەشێوەیەكی لایەنگیرانە و چەواشەكارانە زانیارییەكان پێشكەش بكەن. كاتێك هاووڵاتیی ئێمە و وڵاتانی تر ئەو جۆرە زانیارییە چەواشەكارانە لە كەناڵەكانەوە دەخوێننەوە، دەبینن، یان دەبیستن، ئیتر وێنای كورد بەو شێوەیە دەكەن كە كەسانی خاوەن بڕیار لە بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان مەبەستیانە.
ئەوەتە تەقینەوەیەك لە توركیا رووی دا، بەیەكجاری هەموو بێژەرەكانی تەلەڤزیۆن دەڵێن – دیسان پارتی كریكارانی كوردستان هێمنی و ئاسایشی ناوچەیەكی دیاریكراوی تێك دا. لەگەڵ ئەمەشدا خەڵك دادەنیشێت و تێ ناگات، كورد كێن؟ چییان دەوێ؟ بۆچی هەموو ئەو شتانە روو دەدات؟ لە هەمووشی گرنگتر لەبەرچی لەبارەی ئەمەوە لە تەلەڤزیۆن قسە دەكەن؟ یەكسەر دەڵێن كەواتە گرنگە. بەڵام بۆچی گرنگە؟ هیچ كەس روونی ناكاتەوە. لە هەمان كاتدا لە كەناڵەكانی راگەیاندندا هیچ زانیارییەك نییە لەبارەی ئەوەی فڕۆكە سەربازییەكانی توركیا رۆژانە بۆمبارانی ناوچە كوردنشینە چیایی و سنوورییەكان دەكەن. سوپای توركیا بەنزیكەی هەموو رۆژ هاووڵاتیی كورد دەكوژن، پۆلیسی توركیا ئەو كوردانە دەگرن كە داوای ئۆتۆنۆمی و خۆبەڕێوەبردن دەكەن. لەبارەی ئەمەوە دەتوانرێ زانیاری لە كەناڵەكانی راگەیاندنی كوردی وەربگیرێت. لە ناوچە چیاییەكانی توركیا كە كورد بە چڕی لێی نیشتەجێن، قوتابخانە نییە تا قوتابیی كورد بە زمانی كوردی بخوێنن. ئەو گەلە ناتوانێ بەزمانی دایك بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی بكات لە دادگەكان. توركەكان هاوشێوەی خۆیان سەیری كورد ناكەن، بەڵكو وەك توێژێكی نزم سەیری دەكەن. بەقسەكردن لەمەوە ئێمە دەتوانین پێوانەی رەوشی كورد لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانیدا بكەین. ئەوان ریزی كوردیان نەدەگرت، دەیانكوشتن، مافی خۆبەڕێوەبردنیان پێ نەدەدان. بەزۆر شێوەی جیاجیا زوڵمیان لە كورد دەكرد.
ئەمە دەبێتە هۆی فۆرموڵەبوونی وێنەیەكی زەینی نەتەوەیی لای مامۆستایانی زانكۆكانی ئۆكراینا. زاڵبوون بەسەریدا دەكرێت لەمیانەی چالاكی فێرخوازییەوە بێت. واتا بە بەكارهێنانی كۆمەڵێك رێگە و میتۆدی فۆرموڵەكردنی مەعریفی لای مامۆستایانی زانكۆكانی ئۆكراینی. بەوەی كە میژوویی كورد رووی جیاوازی هەیە، بە زیاتر لە سەدان ساڵ ئەژمار دەكرێت كە شایانی سەرسامبوونیكی راستگۆیانەیە.
بە لۆژیكێكی هۆڤییانە لە مێژوودا كورد پێویستە بمرێت، لەناو بچێت و هەرەسی پێ بهێنرێت، وەك ئەوەی لە مێژوودا بەسەر دەیان گەلانی تر هاتووە، بەڵام ئەمە رووی نەدا و سەری نەگرت، كوردەكان بوونە گشتێكی ئۆرگانی لێك جیانەبووەوە، رەگەزی خۆی بە “تیكهەڵكێشی زێڕین” لە پێكهاتەی نەتەوەكانی تر كە بەهۆیەوە لەنێویاندا دەمێنێتەوە و لەنێو ناچێت.
بەچوونە نێو پێكهاتەی ئیمپراتۆڕیی عوسمانی و ئێرانی، سەرزەمینی كوردی بوو بە گۆڕەپانی رووبەڕووبوونەوەی نێوان دوو هێز بۆ باڵادەستبوون بەسەر كوردستان، ئەرمینیا، ئازربایجانی باشوور، قەفقاز و عێراق. جەنگ بەپلەی جیاوازی دەرەنجامەكانی، بۆ ماوەی 3 ساڵ بەردەوام بوو. لە كۆتاییدا دەرەنجامێكی یەكلاكەرەوە و سەركەوتوویی نەبوو، سنوورەكانیش نەگۆڕان و مانەوە بەو شێوەیەی كە لە نیوەی یەكەمی سەدەی 16 جێگیر ببوو، بەڵام بۆ گەلێك، كە خاكەكەی لەلایەن دوو لایەنی ململانێكار داگیر كرابێت، لەنێویاندا گەلی كورد، ئەم شەڕە بێ كۆتایە، بەبێ كاریگەری نەبوو، زیندوویی ژیانی خۆیان سەرف كرد، لەپێناو بەرژەوەندییەكانی سوڵتانە توركییەكان و سەفەوییە ئێرانییەكان. هێزی بەرهەمهێنان بەشێوەیەكی خولی لەناو چوو.
چەمكی “هەڵویستی كۆمەڵایەتی” لە لێكۆڵینەوەكەی ئێمەدا بەكار هێنراوە، بەمانای “پەرچەكرداری هەڵسەنگاندنی گونجاو، یان نەگونجاو بۆ شتێك، یان كەسێك، ئەوەش گوزارشتە بۆ بیروبۆچوون و هەست و رەفتاری ئامانجدار”[1].
وێنەی زەینی نەتەوەیی- بریتییە لە “نموونەیەكی گشتێنراوە، وێناكردنی گەلێكە بۆ گەلێكی تر، یا بۆ خودی خۆیان” (گودكەڤ، 2011)، ئەمە نموونەیەكی وێنەییە، وێنای كۆمەڵێكی ئیتنی دەكات كە هەمیشە وێنەیەكی سادەیە، هەندێك جار یەك ڕووی زانیاری، یان زانیاریی ناتەواو (شێواو) لەبارەی تایبەتمەندی سایكۆلۆژی و رەفتاری خەڵكی نەتەوەی تر (كریسكۆ، 2003).
لە جەوهەری وێنەی زەینی نەتەوەییدا هەمیشە حوكمی پێشینە ئامادەیی هەیە كە لەسەر بنەمای زانیاری سنووردار لەبارەی كەسێكی وێناكراو لە نەتەوەیەك، یان گەلێك فۆرموڵە دەكرێت. لەسەر ئەم بنەمایە خەڵك دەتوانێ دەرەنجامی لایەنگیركراو و ناڕاست بەرهەم بهێنێت، بەمەش رەفتار لەتەك نوێنەرانی گشت نەتەوەكە بكات.
بۆ پێوانی دووریی كۆمەڵایەتی مامۆستایانی زانكۆكانی ئۆكراینی ئێمە (قوتابخانەی بۆگاردۆسی دووری كۆمەڵایەتی)ی (ئیمۆری بۆگاردۆس) بەكار دەهێنین كە بۆ مەبەستی پێوانی دووری كۆمەڵایەتی بەرهەمهێنراوە، گرووپەكانی (رەگەزی، مەزەبی و تاد) لێك جیا دەكاتەوە. لەو لێكۆڵینەوەی ئێمەدا ساڵی 2012 لە زانكۆكانی شاری لۆگانسك (ئۆكراینا)، زانیارییەكانی دووریی كۆمەڵایەتی، وێنەی زەینی نەتەوەیی مامۆستایان، وەك خوارەوە دیاری دەكات (لەگەڵ زۆرینەی هەڵویستی ئەرێنی لە رێزبەندی تەنازولی).
رووسی، ئەمەریكی، بەریتانی، چینی، ژاپۆنی، تورك، كورد، عێراقی، چیچان، ئەفریقییە ئەمەریكییەكان، ئەفریقییەكان. راپرسی كرا لەنێو مامۆستایانی شاری لۆگانسك، دوو نموونەی لێكۆڵینەوە وەرگیرا – ئۆكرانی (58 كەس، هەموویان ئەرتەدۆكسن، 64.8% ژن، 35،2% پیاو) و نا ئۆكرانییەكان (61 كەس). لەنێویاندا 53،6% رووس، 12،1% ئەرمەنی، 10،1% رووسیای سپی، 9% تەتەر، 1،2% یەهوودی، 8% ئازەری، 6% داغستانی.
بەپێی قوتابخانەی بۆگاردۆس بەشداربووانی لێكۆڵینەوەكە یەك، یانی زیاتر لە وەڵامێكیان داوەتەوە، ناوەندی ریزبەندی، كە دووریی كۆمەڵایەتی هەیە (تا دووریی كۆمەڵایەتی گەورەتر بێت، ئەوا بەشداربوو خراپتر پێوەندی بە بابەتی لێكۆڵینەوە دەكات). قوتابخانەی بۆگاردۆس بەكار هێنراوە بۆ پێوانەكردنی پێوەندی مامۆستایانی زانكۆكان لەگەڵ قوتابییانی بیانی. لە راستیدا ناتوانرێ جیاوازییەكی گەورە لە جەوهەری لە وەڵامەكانی ئافرەتان و پیاواندا دیاری بكرێت. لێكۆڵینەوەكە ئاشكرای دەكات كە دووریی كۆمەڵایەتیی گەورە لە نێوان مامۆستایان و ژمارەیەكی زۆری قوتابییانی بیانی، لەنێویشیاندا قوتابییانی كورد هەیە. هۆكاری ئەمەش لە راستیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەنێو مامۆستایانی زانكۆكانی ئێمە، ئەرمیانی، ئەزربایجانی، توركی، داغستانی، ئافار و مامۆستایانی وڵاتانی تر هەیە. ئەوان لەبارەی پێوەندی لەگەڵ كورددا، حوكمی لە پێشینەی خۆیان هەیە كە بونیاد نراوە لەسەر بیروبۆچوونی باوانیان، یان بەو زانیارییانەی كە وڵاتەكەیان وێنا و پێشكەشی دەكات، هەروەها بە زانیارییەكانی كەناڵەكانی راگەیاندن. ئەو زانیارییانەی كە لە یەكلایەنەوە و بەناڕاستی (شێواوی) سەیری مێژوویی كورد دەكات.
شارەزایی چالاكی كردەیی لە زانكۆكان و لێكۆڵینەوەی بڵاوكراوەی زانستی رێگەمان پێ دەدات دووپات بكەینەوە لە گرنگیی زاڵبوون بەسەر وێنەی زەینی نەتەوەیی مامۆستایان و بچووكبوونەوەی دووریی كۆمەڵایەتی لە نێوان مامۆستایان و قوتابییانی كورد، دەكرێ چارەسەر بكرێت لەمیانەی خوێندنی مێژوویی گەلی كورد. لە مانگی مارسەوە تا ئۆكتۆبەری ساڵی 2012 لە زانكۆی رۆژهەڵاتی ئۆكراینای نەتەوەیی ناسراو بە ڤلادیمێر دال، بەرێكوپێكی چالاكی زانستی – سیمیناری پراكتیكی بۆ ئەو مامۆستایانەی كە مێژووی گەلی كورد دەخوێنن، هەروەها هەموو ئەو فاكتەرانەش كە پێوەندیی كولتوورییانەی نەتەوەیی كوردەوە هەیە، ساز كرا.
بۆ مامۆستایانی ئێمە چەندە زانیارییەك ئاشكرا بوو لەبارەی ئەوەی ژمارەی نەتەوەی كورد لە ئێستەدا بەنزیكەیی 40 ملیۆن كەسی تێپەڕاندووە، بەم شێوەیە كورد یەكێكە لە گەورەترین نەتەوە لە رۆژئاوای ئاسیا و گەورەترین نەتەوەی جیهانە كە مافی خۆبەڕێوەبردنی بەدەست نەهێناوە.
لە ئۆكراینا كەسانێكی زۆر زانیارییان لەبارەی جینۆسایدكردنی ئەرمەن لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانیدا هەیە، بەڵام هەموو مامۆستاكانی ئۆكراینا زانیارییان لەبارەی واقیعی جینۆسایدكردنی كوردەكان و كوردە ئێزیدییەكان لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانیدا لە ساڵی 1917 نییە. خەلافەتی عوسمانی وەكو كۆلۆنیالیزم خاكی كوردانی داگیر كردووە، وەك نەتەوەیەك ریزی كوردی نەگرتووە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی خەلافەتی عوسمانی ئیسلام بووە، مافی نەتەوەیی نەداوەتە كورد. بەگوێرەی ئەفسانەی ئێزیدی كە سەرچاوەكانی ئاشكرا نین، لە ماوەی 12 سەدەدا 72 جار بەشێوەیەكی خولی ئێزیدییەكان لەلایەن نەتەوە ئیسلامە هاوسێكانییەوە كوشتوبڕ – جینۆساید كراون، ئەمەش بەمەبەستی لەناوبردنی تەواوی ئێزیدییەكان و كولتوورەكەیان.
دەمارگیری ئیسلامی لە ساڵی 1915 گەیشتە ترۆپك، ئەوكاتەی خەلافەتی عوسمانی نەتەوە نا موسڵمانەكانی وەك (ئەرمەنی، ئاشووری، ئێزیدی و یۆنانی) كوشتوبڕ كرد، ئەوانەی كە لەناوچەكەی ئەوان دەژیان. چەند ئێزیدی سەربڕدران، بەشێوەیەكی فەرمی نازانرێت، بەڵام بەنزیكەیی ژمارەیەك دەگوترێت كە چەند سەد هەزار كەسێك دەبن. [3]
هەتا لیستی ناتەواوی ئێزیدیستان (لە ناوچەی باكوری عێراق)، ئەوەی كە تێكدەران ئێزیدییەكانیان كوشت، زۆر كاریگەرە: سنجار، سینۆن، گۆبال، دگۆور، گەلی عەلی بەگ، دهۆك، زۆراوە، كارس و بارێ، سیپا، تەلی زەر، تەل زەف، خرباد كەڤالە، رزارك، ریمباوسی، شەرۆك، تەل كەزەر، تەل بنتە، كۆچۆ، كخۆتمی، مووسڵ، ریندەوان، ئامێدی. زیاتر لە 200 هەزار ئێزیدی كوژراون لەكاتی جینۆسایدەكەدا. هەروەها ئێزیدییەكان بەدەستی سوپای توركی لە ناوچەی رۆژئاوای ئەرمینیا كوژران، لەكاتێكدا تەواوی ژیانیان بەشێوەیەكی هارمۆنی لەگەڵ ئەرمەنییەكانی ئەو شوێنە ژیاون. ئەمەی خوارەوە لیستی كوژراوانی ئێزیدییەكانە: ناوچەی وان 100هەزار قوربانی، لە ناوچەی مووش زیاتر لە 60 هەزار قوربانی، لە ناوچەی ئەرزەرۆم 7500 قوربانی، لە ناوچەی كەرسە 5 هەزار قوربانی، لە ناوچەی سومالو 10 هەزار قوربانی. ئەو لیستە تراژیدییە كۆتایی نەهاتووە.
شانبەشانی دەركردن و رووخاندنی حكوومەتی توركی بەزۆر ئێزییدییەكانی ناچار دەكرد ببن بە ئیسلام كە نامۆیە بە هەڵگرانی ئاینێكی رەسەن كە بیروباوەڕە ئاینییەكەی پەیوەستە بە خۆر [4].
عوسمانییەكان نەك بە تەنیا زوڵمی لە كورد بەگشتی و كوردی ئێزیدی و ئاشووری و جووەكان و كەمە نەتەوەكانی ترەوە كردووە، بەوەی جینۆساید و قڕی كردوون و ناوچەكانی كاول كردوون، بەڵكو لەگەڵ ئەوەشدا هەمیشە وێنەیەكی ناڕاستی ئەو نەتەوانەی پەخش كردووە، وەكو نەتەوەی نارۆشنبیر و بێ كولتوور ناساندوویەتی، هەوڵی ناشیرینكردنی هەموو ئەو نەتەوانەی داوە. ئەمەشی لە وێنەی زەینی خەڵكانی سەر بەنەتەوەی جیاوازی ژێر دەسەڵاتی خۆی، یان ئەو نەتەوانەی كۆنتاكتی كۆمەڵایەتی و كولتووری لەگەڵدا هەبوو، چەسپاندووە. عوسمانییەكان خراپەكارییەكانی خۆیانی خستووەتە مل لایەنی تر، بۆ نموونە كوشتوبڕ و جینۆسایدی ئەرمەنییەكانی خستووەتە مل كورد، وای بڵاو كردووەتەوە كە كورد ئەوانی كوشتووە، بۆیە ئەمڕۆ گەنجێكی ئەرمەنی وێنەیەكی زەینی شێواوی لەبارەی كوردەوە هەیە. بەڵام زۆر سەرچاوەی میژوویی هەیە كە راستیی ئەو قسەیەی عوسمانییەكان پووچەڵ دەكاتەوە، بەپێچەوانەوە دەیسەلمێنێت كە كورد وەك ئەرمەنییەكان و ئاشوورییەكان و جووەكان قوربانی بووە، كورد پێوەندی كۆمەڵایەتی و كولتووری لەگەڵ كەمە نەتەوەكان زۆر باش بووە، یارمەتی داون و لەزۆر پرسیشدا پاراستوونی.
زاڵبوونی بەسەر وێنەی زەینی نەتەوەیی و فۆرموڵەكردنی دووریی كۆمەڵایەتی لەلای مامۆستایان لەكاتی وانەگوتنەوە بەقوتابییانی كورد، یارمەتیدەرە بۆ ناسینی فۆلكلۆری نەتەوەیی كوردستان. سەرچاوەكانی ئینتەرنێت رێگەمان پێ دەدات بڵێین كە رۆحی نەتەوەی كورد ئاشكرای دەكات، كە فۆلكلۆرێكی دەوڵەمەندی هەیە. بەگرنگپێدانەوە ئێمە زانیمان كە فۆلكلۆری كوردی بەژانری جۆراوجۆر و دیمەنەكانییەوە، یەكێكە لە فۆلكلۆرە پێشەنگەكان لەنێو فۆلكلۆری نەتەوەكانی جیهان. ئەفسووسێكی گەورە و گۆڕانی خەمبارەی لەكاتی تەعزیەداریدا، رەنگدانەوەی سەدەگەلێكی كارەساتی كوردەكانە. حیكمەتی میللی قووڵ لەناو وتە و نموونەكانی كوردا هەیە.
رۆژئاواییەكان باش دەزانن ترستانە و ئیزۆلدە چییە، بەڵام هەموویان نازانن لەیلا و مەجنوون (قەسیدەی – مەم و زین)ی ئەحمەدی خانی چییە، هەروەك چۆن تریستانە و ئیزۆلەدی لای هەموو خەڵكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراوە، بۆ كوردیش مەم و زین سیمبولی عیشقە.
دوای سازكردنی سیمیناری زانستی و پڕاكتیكی، ئێستە بۆ مامۆستایانی زانكۆكانی ئێمە زانراوە كە (مەم و زین) نەمریی شیعری كلاسیكی كوردییە. بەتایبەتی ئەحمەدی خانی یەكەم شاعیر بوو لە ئەدەبی كوردیدا باسی كێشەی نەتەوەیی كورد دەكات. لە بەرهەمەكانیدا ئاراستەی هزری سەربەخۆیی و خۆبەڕێوەبردنی نەتەوەیی كورد گرتووەتە بەر، لێرەدا گونجاوە بیشوبهێنین بە ئەفراندنەكانی شاعیری ئۆكرانی تاراس شیڤچینكۆ، ئەوەی كە داوای مافی چارەی خۆنووسینی بۆ گەلی ئۆكراینی كرد.
لەكاتی دانانی پرۆگرامی سیمیناری زانستی لەبارەی مێژووی كوردستان بۆ مامۆستایانی زانكۆی رۆژهەڵاتی ئۆكراینی نیشتمانی ناسراو بە ڤلادیمێر دال، بەئامانجی زاڵبوون بەسەر وێنەی زەینی ئێمە سەرچاوەگەلێكمان بەزمانەكانی رووسی، توركی، عەرەبی و كوردی بەكار هێناوە [5]. سەرەكیترین زانیاری لە زمانی رووسی لە كارەكانی ڤلادیمێر فیۆدۆرەڤیچ مینۆرسكی وەرگرتووە. [6]
كورد گەلێكە بەروونی جیا دەكرێتەوە و هێمای ئیتنیی ئاشكرایان هەیە، هەزاران ساڵە لە وڵاتی خۆیان دەژین كە پێی دەوتریت كوردستان – وڵاتی كوردان. ئەوان پارێزگارییان لە زمان، تایبەتمەندییە رەچەڵەكییەكان، ترادیسیۆن و كولتووری خۆیان كردووە. داگیركارە بیانییەكان بەردەوام هەوڵیان داوە داگیریان بكەن و لەناویان ببەن و بەشێوەیەكی فیزیكی بیانسڕنەوە لە ژینگەی خۆیان، بەڵام چارەنووسیان شكستهێنان بووە.
بەداخەوە تا رۆژگاری ئەمڕۆمان مێژووی كورد و نەتەوەكەی – كوردستان بەئاگاییەوە لەزۆر بوار و ماوەدا فەرامۆش دەكرێت، یا دەشێویندرێت، ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی دەرخستنی ناڕاستی مێژووی رۆژهەڵاتی خواروو بەشێوەیەكی گشتی. مێژوو و سیاسەت دەستەخوشكن. سیاسەت لەسەر درۆ بونیاد دەنرێت “راستییەكان – واقیعی میژوویی” بریتیسە لە خوێنیكی گەورە و ناخۆشبەختی و كارەسات بۆ هەموو نەتەوەیەك، كە لەو دەڤەرەدا دەژین، هەروەها بۆ زوڵملیكراو زوڵمكار. ئەمە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی لایەنگیری و حوكمی پێشینەی نەتەوەی و دووری نەتەوەیی لەگەل گەلانی تردا.
مێژووی گەلی كورد شایەنی ئەوەیە رێزی لێ بگیریت، نەك تەنیا لەلای خۆیەوە، بەڵكو لای هەموو نەتەوەكانی دەوروبەری خۆی، هەروەها لەلایەن هەموو زانایانی دنیاشەوە، لەبەرئەوە ئێمە پیشنیاز دەكەین بۆ زاڵبوونی بەسەر وێنەی زەینی نەتەوەیی لە پێوەندیكردندا بە قوتابییانی كورد، چەكی مامۆستایانی ئۆكراینی زانیاری زانستی بێت لەبارەی كوردەوە، بۆ ئەمەش دەكرێت سیستەمی ئاڵوگۆڕی مامۆستایان و قوتابییان ل نێوان زانكۆكانی كوردستان، بەتایبەتی زانكۆی سەڵاحەدین و زانكۆكانی ئۆكراینا، بەتایبەتی زانكۆی رۆژهەڵاتی ئۆكراینای نیشتمانی ناسراو بە ڤلادیمێر دال، پەیڕەو بكرێت. بەم شێوەیە كۆنتاكتی كولتووری لە نێوان دوو كۆمەڵگە دروست دەبێت. زانایانی كۆمەڵناسی ئۆكراینی دەتوانن لێكۆلینەوەی زانستی بكەن لەناو واقیعی كۆمەڵگەی كوردی، لەسەر ئەو بنەمایە راستییەكان لەبارەی نەتەوەی كورد دەزانن، ئەوەش دەزانن كە لە ژێر چ ناونیشانێك ساڵانێكی زۆرە بەرگری و بەرخودان دەكات.
سەرچاوەكان
•دكتۆرای كۆمەڵناسی لە زانكۆی رۆژهەڵاتی ئۆكراینی نیشتمانی ناسراو بە ڤلادیمیر دال (ئۆكراینا)، snusociolog@rambler.ru
1.Д. МайерсСоциальнаяпсихология.-М.: ПитерПресс,1997.
2.S.Emory Bogardus. “A Social Distance Scale.” Sociology and Social Research 17 (1933): 265-271.
3.Геноцидпротивкурдов-езидов.- wiki.ru/history/osman/news/detail.php?ID=339595
4.Геноцидкурдов-езидоввОсманскойимперии.- www.kurdishcenter.ru/index.php?option=com…id
5.МахШарафХанумКурдистани. ХроникаДомаАрделан. – М, 1990; Egon Von Eleckkctedt.İlk Çaglardan Günümüze. Türkler, Kürtler, İranlılar. S. 78. Istanbul, 1993; Gurdal Aksoy.Kürt dili ve söylençeleri üzerine incelemeler Ankara.1991.С.180; Атед Tigris. Nаvеn Кurd.5tокholm, 1990;
محەمەد ئەمین زەكی بەگ، خولاسەیەكی تەئریخی كورد و كوردستان، بەشی یەكەم ساڵی 1931.
مێژووی كۆنی كوردستان، ئامادەكردنی ژمارەیەك لە مامۆستایانی بەشی مێژووی كۆلیژی ئاداب لە زانكۆی سەڵاحەدین،
http://www.pdk-21.com/mezhu/index.php?pageid=33, 20-10-2012.
حنا سوریشـو، الدولە الكردیــە حقیقە أم یوتوبیــا،
http://www.bethsuryoyo.com/currentevents/KurdishState/KurdishStateArabic.htm, 20-10-2012.
6. Medieval Iran and its neighbours, London, 1982.Reprint of journal articles in English or French published 1931-1967, with passages in Arabic, Gûrâni-Kurdish, Persian, and Turkic languages.
تیبینی: ئەم لێكۆڵینەوەیە لە بنەمادا لە ژێر ناونیشانی (رۆڵی زانینی مێژوویی گەلی كورد لە زاڵبوون بەسەر وێنەی زەینی مامۆستایانی زانكۆكانی ئۆكراینا لە فۆرموڵەكردنی هەڵویستی كۆمەڵایەتی لە كاتی وانەگوتنەوە بە قوتابییانی كورد) نووسراوە، لەبەر درێژیی ناونیشانەكە كورت كراوەتەوە سەر ناونیشانی سەرەوە.