ژەنەڕاڵ شەریف پاشا کوردێکی دەوڵەتخواز

ژەنەڕاڵ شەریف پاشا کوردێکی دەوڵەتخواز

نوسینی:فەرهاد پیرباڵ

ژه‌نه‌ڕال‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ (‬1865‭ ‬ـ‭ ‬1945‭): ‬ڕیشه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬سلیمانی،‭ ‬دڵی‭ ‬له‌‭ ‬دیاربه‌كر،‭ ‬عه‌قدی‭ ‬زه‌واجه‌كه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬قاهیره‌،‭ ‬ده‌ستێكی‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬و‭ ‬ده‌سته‌كه‌ی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬ستۆكهۆلم،‭ ‬قاچێكی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬و‭ ‬قاچه‌كه‌ی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬پایته‌ختی‭ ‬به‌ریتانیا،‭ ‬پێكی‭ ‬شه‌ڕابه‌كانی‭ ‬له‌‭ ‬مۆنتی‭ ‬كاڕلۆ،‭ ‬زوو‭ ‬زوو‭ ‬هاتوچۆی‭ (‬ڕۆما‭) ‬یشی‭ ‬ده‌كرد‭ ‬بۆ‭ ‬لای‭ ‬مۆسۆلینی‭… (‬92‭) ‬ساڵی‭ ‬پڕ‭ ‬له‌‭ ‬خه‌باتی‭ ‬دیپلۆماسی‭ ‬و‭ ‬سیاسی‭ ‬له‌نێوان‭ ‬پاایته‌خته‌كانی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬و‭ ‬ڕۆژهه‌ڵاتی‭ ‬ناوه‌راستدا‭ ‬ژیا‭ ‬له‌پێناو‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆی‭ ‬كوردیدا،‭ ‬كه‌چی‭ ‬هیچی‭ ‬به‌‭ ‬هیچ‭ ‬نه‌كرد‭ ‬و‭ ‬گۆڕه‌كه‌یشی،‭  ‬ئیستا‭ ‬ده‌ڵین‭ ‬له‌‭ ‬قاهیره‌یه‌،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬تا‭ ‬ئێستا‭ ‬كه‌س‭ ‬نازانێ‭ ‬له‌‭ ‬كام‭ ‬گه‌ڕه‌ك‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬كام‭ ‬گۆڕستاندا‭! ‬

وازهێنان‭ ‬له‌‭ ‬ئایدیۆلۆژییه‌تی‭ ‬عوسمانیزم‭ ‬له‌‭ (‬1909‭) ‬به‌ملاوه‌‭ ‬لای‭ ‬ژه‌نه‌ڕاڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا،‭ ‬وای‭ ‬كرد‭ ‬كه‌‭ ‬ئه‌و‭ ‬توخمانه‌ی‭ ‬ناسیونالیزمی‭ ‬كورد‭ ‬پێكده‌هێنن،‭ ‬هێدی‭ ‬هێدی‭ ‬دروست‭ ‬ببن‭. ‬چونكه‌‭ ‬ناوبراو‭ ‬یه‌كه‌م‭ ‬سیاسه‌تمه‌داری‭ ‬كورد‭ ‬بوو‭ ‬له‌‭ ‬مێژوودا‭ ‬كه‌‭ ‬داخوازیی‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬كوردی‭ ‬بكات‭ ‬له‌‭ ‬ئاستێكی‭ ‬نێوده‌وڵه‌تیدا‭ ‬و‭ ‬بییە‌وێ‭ ‬له‌‭ ‬ئیمپراتۆریه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬جودا‭ ‬ببێته‌وه‌‭: ‬به‌‭  ‬پێچه‌وانه‌ی‭ ‬بزاڤی‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حموود‭ ‬و‭ ‬شێخه‌كانی‭ ‬دیكه‌‭ ‬كه‌‭ ‬زۆربه‌یان‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬عه‌شیره‌ت‭ ‬و‭ ‬ته‌ریقه‌ت‭ ‬بوون‭.‬

سه‌عید‭ ‬پاشای‭ ‬باوكی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشای‭ (‬خه‌ندان‭) ‬والیی‭ ‬جه‌زائیر،‭ ‬ئینجا‭ ‬له‌‭ (‬1886‭) ‬باڵوێزی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس،‭ ‬له‌‭ ‬كۆتاییشدا‭ ‬بووه‌ته‌‭ ‬وه‌زیری‭ ‬ده‌ره‌وه‌‭ ‬و‭ ‬جێگری‭ ‬وه‌زیر‭ ‬له‌‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانیدا،‭ ‬ئینجا‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬شوورای‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی،‭ ‬كه‌‭ ‬تا‭ ‬مردنی‭ ‬له‌م‭ ‬پایه‌یه‌دا‭ ‬ماوه‌ته‌وه‌‭. ‬

ژه‌نه‌ڕاڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌‭ ‬1871‭ ‬ـ‭ ‬1875‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حموود‭ ‬پێكه‌وه‌‭ ‬فێری‭ ‬خوێندن‭ ‬بوونه‌‭: ‬عوسمانی‭ ‬و‭ ‬عه‌ره‌بی‭ ‬و‭ ‬فارسی‭ ‬فێر‭ ‬بووه‌‭. ‬ئینجا‭ ‬له‌‭ ‬1876‭ ‬ـ‭ ‬1884‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬خوێندوویه‌تی‭ ‬و‭ ‬فێری‭ ‬زمانی‭ ‬ئێتاڵی‭ ‬و‭ ‬فه‌ره‌نسی‭ ‬و‭ ‬یۆنانی‭ ‬و‭ ‬ئێنگلێزی‭ ‬بووه‌‭. ‬له‌‭ ‬1884‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬پایه‌‭ ‬ئیدارییه‌كانی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬وه‌رده‌گرێت‭ ‬به‌‭ ‬ڕوتبه‌ی‭ (‬فه‌ریق‭). ‬له‌‭ ‬1885‭ ‬ـ1889‭ ‬له‌‭ ‬پاریس،‭ ‬له‌‭ ‬كۆلێژی‭ ‬عه‌سكه‌ری‭ ‬سانت‭ ‬ـ‭ ‬سیر‭ ‬Saint‭ ‬ـ‭ ‬Cyre‭ ‬ده‌خوێنێت‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌و‭ ‬ساڵه‌شدا‭ ‬پایه‌ی‭ ‬ژه‌نه‌ڕاڵیی‭ ‬پێ‭ ‬ده‌به‌خشن‭. ‬

له‌‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬1890‭ ‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬و‭ ‬ده‌كرێته‌‭ ‬یاوه‌ری‭ ‬پاشا‭. ‬له‌‭ ‬ناوه‌ڕاستی‭ ‬1890‭ ‬ئه‌مینه‌‭ ‬خانمی‭ ‬كچی‭ ‬عه‌باسی‭ ‬حیلمی‭ ‬كوڕی‭ ‬محه‌مه‌د‭ ‬عه‌لی‭ ‬پاشای‭ ‬والیی‭ ‬میسر‭ ‬ده‌خوازێت،‭ ‬كه‌‭ ‬خدێویی‭ ‬میسر‭ ‬بووه‌‭ . ‬

ئه‌مینه‌‭  ‬خانم‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌كاته‌‭ ‬كچی‭ ‬مامی‭ ‬مه‌لیك‭ ‬فارووق،‭ ‬له‌‭ ‬1919‭ ‬بووه‌ته‌‭ ‬سه‌رۆكی‭ (‬كۆمه‌ڵه‌ی‭ ‬ته‌عالیی‭ ‬ژنانی‭ ‬كورد‭) ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭. ‬

شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬سێ‭ ‬كچی‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌مینه‌‭ ‬خانم‭ ‬هه‌بووه‌‭: ‬زه‌ینه‌ب،‭ ‬شه‌رفه‌،‭ ‬سزا‭. ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌‭ ‬4‭/‬3‭/‬1898‭ ‬ده‌نێردرێته‌‭ ‬ستۆكهۆڵم،‭ ‬له‌وێ‭ ‬ده‌بێته‌‭ ‬ئامباسادۆری‭ ‬باڵوێزخانه‌ی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬له‌‭ ‬سوێد،‭ ‬ئۆسكاری‭ ‬دووه‌م‭ (‬1892‭ ‬ـ‭ ‬1899‭) ‬په‌یدا‭ ‬ده‌كات‭. ‬له‌‭ ‬پایزی‭ ‬1899،‭ ‬له‌‭ ‬كاتی‭ ‬مانۆڕێكی‭ ‬سه‌ربازیدا‭ ‬له‌‭ ‬مه‌ڵبه‌ندی‭ ‬سكۆنه‌‭ ‬له‌‭ ‬سوێد،‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئۆسكار‭ ‬پاشا‭ ‬به‌‭ ‬جووته‌‭ ‬ده‌چنه‌‭ ‬ڕاو‭ ‬و‭ ‬شكار‭. ‬له‌‭ ‬12‭/‬9‭/‬1899‭ ‬له‌‭ ‬سوێد‭ ‬خه‌ڵاتی‭ ‬نیشانه‌ی‭ ‬شمشێری‭ ‬پێ‭ ‬ده‌به‌خشرێت‭. ‬

ئینجا‭ ‬له‌‭ ‬5‭/ ‬8‭/ ‬1908‭ ‬میداڵی‭ (‬ئه‌ستێره‌ی‭ ‬باكوور‭) ‬له‌‭ ‬پاشای‭ ‬سوێد‭ ‬وه‌رده‌گرێت‭. ‬له‌‭ (‬1900‭) ‬یه‌كه‌م‭ ‬نیشانه‌كانی‭ ‬به‌رهه‌ڵستكاریی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬دژی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬ده‌رده‌كه‌وێ‭. ‬

شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌‭ ‬كاتێكدا‭ ‬بالوێزی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانییه‌‭ ‬له‌‭ ‬سوێد،‭  ‬له‌‭ ‬ژێره‌وه‌دا‭ ‬په‌یوه‌ندی‭ ‬به‌‭ (‬حزبی‭ ‬ئیتحاد‭ ‬و‭ ‬ته‌رقی‭)‬یه‌وه‌‭ ‬ده‌به‌ستێت‭. ‬له‌‭ ‬1903‭ ‬ـ‭ ‬1904‭ ‬پێوه‌ندیی‭ ‬سوڵتان‭ ‬عه‌بدولحه‌میدی‭ ‬عوسمانی‭ ‬به‌‭ ‬ژه‌نه‌ڕاڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬كز‭ ‬ده‌بێته‌وه‌،‭ ‬چونكه‌‭ ‬سوڵتان‭ ‬گومانی‭ ‬به‌رامبه‌ر‭ ‬په‌یدا‭ ‬ده‌كات‭ . ‬بۆیه‌‭ ‬فه‌رمانی‭ ‬ده‌ركرد،‭ ‬كه‌‭ ‬نابێت‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬بگه‌ڕێته‌وه‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬و‭ ‬پێویسته‌‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬سوێد‭ ‬بمێنێته‌وه‌‭. ‬

له‌‭ ‬سێپته‌مبه‌ری‭ ‬1908‭ ‬كاتێ‭ (‬حزبی‭ ‬ئیتحاد‭ ‬و‭ ‬ته‌ره‌قی‭) ‬جڵه‌وی‭ ‬حوكم‭ ‬ده‌گرنه‌‭ ‬ده‌ست،‭ ‬هه‌لێك‭ ‬بۆ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬ده‌ڕه‌خسێت‭ ‬بگه‌ڕێته‌وه‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭. ‬له‌‭ ‬25‭/‬9‭/‬1908‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌مین‭ ‬عالی‭ ‬به‌درخان‭ ‬و‭ ‬شێخ‭ ‬عه‌بدولقادری‭ ‬شه‌مزێنی‭ ‬و‭ ‬زولكه‌فه‌ل‭ ‬پاشا‭ ‬كۆمه‌ڵه‌ی‭ (‬كورد‭ ‬ته‌عالی‭ ‬و‭ ‬ته‌ره‌قی‭ ‬جه‌معیه‌تی‭) ‬داده‌مزرێنن‭. ‬ئه‌م‭ ‬كۆمه‌ڵه‌یه‌‭ (‬500‭) ‬ئه‌ندام‭ ‬زیاتری‭ ‬هه‌بووه‌‭. ‬ڕۆژنامه‌یه‌كیشیان‭ ‬بڵاو‭ ‬كردۆته‌وه‌‭  ‬به‌‭ ‬ناوی‭ (‬كورد‭ ‬تعاون‭ ‬و‭ ‬ترقی‭) ‬كه‌‭ (‬پێره‌مێرد‭) ‬سه‌رنووسه‌ری‭ ‬بووه‌‭. ‬له‌وێ‭ ‬یێوه‌ندیی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ڕۆناكبیره‌‭ ‬كورده‌كان‭ ‬په‌ره‌‭ ‬ده‌ستێنی‭. ‬هه‌ر‭ ‬بۆیه‌‭ ‬دره‌نگتر‭ ‬ده‌یكه‌نه‌‭ ‬نوێنه‌ری‭ ‬خۆیان‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭. ‬له‌‭ ‬دیسمبه‌ری‭ ‬1908‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬ئیتحادیه‌كان،‭ ‬ڕێكخراوه‌‭ ‬كوردییه‌كه‌ی‭ (‬كورد‭ ‬تعاون‭ ‬ترقی‭) ‬داده‌خات،‭ ‬دكتاتۆریه‌كی‭ ‬سه‌ختیش‭ ‬ده‌چه‌سپێنێته‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬ئازادی‭ ‬و‭ ‬مافه‌كانی‭ ‬گه‌لی‭ ‬كورد‭. ‬

شه‌ریف‭ ‬پاشا،‭ ‬كه‌‭ ‬تا‭ ‬ئه‌و‭ ‬ساڵه‌ش‭ ‬خۆی‭ ‬به‌‭ ‬لایه‌نگرێكی‭ ‬ئیتحادیه‌كان‭ ‬ده‌زانی،‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌م‭ ‬هه‌ڵوێسته‌‭ ‬شۆڤینیییه‌‭ ‬ده‌رهه‌ق‭ ‬به‌‭ ‬كورد،‭ ‬لێیان‭ ‬هه‌ڵده‌گه‌ڕێته‌وه‌‭. ‬

له‌‭ ‬مانگی‭ ‬جانیوه‌ری‭ ‬1909‭ ‬پێوه‌ندیی‭ ‬نێوان‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬و‭ ‬سه‌ركردایه‌تیی‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬ئیتیحاد‭ ‬و‭ ‬ته‌ره‌قی‭ ‬به‌ته‌واوی‭ ‬تێك‭ ‬ده‌چێ،‭ ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬ئیتیحادییه‌كان‭ ‬ڕازی‭ ‬نابن‭ ‬كورد‭ ‬به‌‭ ‬ئۆتۆنۆمی‭ ‬بگات‭ ‬و‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشاش‭ ‬ببێته‌‭ ‬باڵوێزی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬توركیا‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭. ‬بۆیه‌‭ ‬له‌‭ ‬مانگی‭ ‬2‭/ ‬9‭/ ‬1909‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬ده‌چێته‌‭ ‬پاریس،‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬هاوسه‌ره‌كه‌ی‭ ‬و‭ ‬دوو‭ ‬كچه‌كه‌ی‭ ‬خۆی‭. ‬

له‌وێ‭ ‬حزبی‭ ‬ڕادیكاڵی‭ ‬عوسمانی‭ ‬دژ‭ ‬به‌‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬ئیتحادیه‌كانی‭ ‬توركیا‭ ‬له‌‭ ‬شاری‭ ‬پاریس‭ ‬داده‌مه‌زرێنێ‭. ‬له‌‭ ‬15‭/‬10‭/‬1909‭ ‬گۆڤاری‭ (‬مه‌شرووتیه‌ت‭) ‬كه‌‭ ‬ئۆرگانی‭ ‬حزبه‌كه‌یه‌تی،‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬بڵاو‭ ‬ده‌كاته‌وه‌‭. ‬تا‭ ‬مانگی‭  ‬شوباتی‭ (‬1914‭) ‬به‌رده‌وام‭ ‬ده‌بێت‭ ‬و‭ ( ‬55‭) ‬ژماره‌ی‭ ‬به‌‭ ‬فه‌ڕه‌نسی‭  ‬لێ‭ ‬بڵاو‭ ‬ده‌كاته‌وه‌‭. ‬دیدیكی‭ ‬ڕادیكاڵی‭ ‬و‭ ‬لیبرالی‭ ‬پێشكه‌ش‭ ‬ده‌كات‭ ‬بۆ‭ ‬چاره‌سه‌ركردنی‭ ‬مه‌سه‌له‌ی‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬ده‌ستووریی‭ ‬عوسمانیی‭ ‬ڕادیكاڵدا‭.  ‬له‌‭ ‬1910‭ ‬ـ‭ ‬1914‭ ‬پێوه‌ندییه‌كی‭ ‬پته‌وی،‭ ‬له‌‭ ‬پاریسه‌وه‌،‭ ‬هه‌بووه‌‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ (‬جه‌معیه‌ت‭) ‬و‭ (‬كڵۆب‭) ‬و‭ (‬شه‌خسیه‌ت‭) ‬و‭ ‬ڕێكخراوه‌‭ ‬نهێنییه‌كانی‭ ‬كوردستان‭. (‬مه‌سه‌له‌ی‭ ‬كورد‭) ‬له‌‭ ‬ڕێگای‭ ‬ئه‌م‭ ‬گۆڤاره‌وه‌‭ ‬ده‌گه‌یه‌نێته‌‭ ‬ئاستێكی‭ ‬دیبلۆماسی‭ ‬و‭ ‬نێوده‌وڵه‌تی‭ ‬له‌‭ ‬1912‭. ‬له‌لایه‌ن‭ ‬توركه‌‭ ‬ئیتحادیه‌كانه‌وه‌‭ ‬تاوانبار‭ ‬ده‌كرێت‭ ‬به‌وه‌ی‭ ‬گوایه‌‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬وه‌زیران،‭ ‬مه‌حمود‭ ‬شه‌وكه‌ت‭ ‬پاشای‭ (‬الصدر‭ ‬الاعظم‭) ‬ی‭ ‬كوشتووه‌،‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ (‬غیابیا‭) ‬حوكمی‭ ‬سێداره‌ی‭ ‬بۆ‭ ‬ده‌رده‌كه‌ن‭. ‬ئینجا‭ ‬له‌‭ ‬1913‭ ‬ئیتحادیه‌كان‭ ( ‬كه‌مال‭) ‬ناوێك‭ ‬ده‌نێرن‭ ‬بۆ‭ ‬پاریس‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬بكوژێت‭. ‬پیلانه‌كه‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬ناگرێ‭. ‬له‌‭ ‬1913‭ ‬ژه‌نه‌ڕال‭ ‬پاشا‭ ‬له‌‭ ‬ژماره‌ی‭ (‬47‭)‬ی‭ ‬گۆڤاره‌كه‌ی‭ ‬خۆێدا،‭ ‬نامه‌یه‌كی‭ ‬پێرۆزبایی‭ ‬به‌‭ ‬بۆنه‌ی‭ ‬دامه‌زراندنی‭ (‬جه‌معیه‌تی‭ ‬هیوای‭ ‬ته‌ڵه‌به‌ی‭ ‬كوردان‭) ‬بڵاو‭ ‬ده‌كاته‌وه‌‭ ‬و‭ ‬داوا‭ ‬له‌‭ ‬گه‌لی‭ ‬كورد‭ ‬ده‌كات،‭ ‬خه‌بات‭ ‬پته‌وتر‭ ‬بكه‌ن‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ (‬له‌‭ ‬ده‌ست‭ ‬ئه‌و‭ ‬به‌ڵایه‌ی‭ ‬وڵاته‌كه‌مان‭ ‬ڕزگارمان‭ ‬بێت‭ ‬كه‌‭ ‬ناوی‭ ‬ئیتحاد‭ ‬و‭ ‬ته‌ره‌قییه‌‭). ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬وتاردا‭ ‬پیرۆزبایی‭ ‬له‌‭ ‬ده‌رچوونی‭ ‬گۆڤاره‌كه‌یان‭ (‬رۆژی‭ ‬كورد‭) ‬ده‌كات‭. ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬1914‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬ئینگلیزه‌كان‭ ‬نزیك‭ ‬ده‌كه‌وێته‌وه‌‭ ‬بۆ‭ ‬چاره‌كردنی‭ ‬كێشه‌ی‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانیدا‭. ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬بیرس‭ ‬كۆكس،‭  ‬بالوێزی‭ ‬به‌ریتانیا‭ ‬له‌‭ ‬پاریس،‭ ‬كۆ‭ ‬ده‌بێته‌وه‌‭. ‬ئاماده‌یی‭ ‬خۆی‭ ‬نیشان‭ ‬ده‌دات‭ ‬بۆ‭ ‬هاوكاریكردنیكی‭  ‬حكوومه‌تی‭ ‬به‌ریتانیا‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬نه‌خشه‌دانانێك‭ ‬بۆ‭ ‬چاره‌سه‌ركردنی‭ ‬مه‌سه‌له‌ی‭ ‬كوردستان‭: (‬كورد‭ ‬لایه‌نگیری‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬هاوپه‌یمانه‌كان‭ ‬ده‌بێت‭ ‬له‌‭ ‬جه‌نگدا،‭ ‬به‌‭ ‬مه‌رجێك‭ ‬ئه‌گه‌ر‭ ‬هاوپه‌یمانه‌كانیش‭ ‬به‌ڵێن‭ ‬بده‌ن،‭ ‬كه‌‭ ‬كێشه‌ی‭ ‬كورد‭ ‬چاره‌سه‌ر‭ ‬ده‌كه‌ن‭). ‬له‌‭ ‬ناوه‌راستی‭ ‬1914‭ ‬حزبه‌‭ ‬ڕادیكاڵه‌كه‌ی‭ ‬هه‌ڵده‌وه‌شێنێ‭. ‬كاتێ‭ ‬جه‌نگیش‭ ‬ده‌ست‭ ‬پێ‭ ‬ده‌كات‭ ‬و‭ ‬حكوومه‌تی‭ ‬توركیا‭ ‬ده‌چێته‌‭ ‬پاڵ‭ ‬ئه‌ڵمانیا‭: ‬ژه‌نه‌راڵ‭ ‬دژی‭ ‬ئه‌م‭ ‬كاره‌‭ ‬ده‌نگ‭ ‬هه‌ڵده‌برێت‭ ‬و‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬هاوپه‌یمانه‌كان‭ ‬دژ‭ ‬به‌‭ ‬توركیا‭ ‬و‭ ‬ئه‌ڵمانیا‭ ‬ده‌وه‌ستێت‭. ‬سه‌ره‌تای‭ ‬1918‭ ‬ژه‌نه‌ڕاڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬ده‌كه‌وێته‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬خوێندنه‌وه‌ی‭ ‬به‌رهه‌می‭ ‬كوردناسه‌كان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬كوردستان،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬كۆكردنه‌وه‌ی‭ ‬زانیاریی‭ ‬زیاتر‭ ‬و‭ ‬په‌یداكردنی‭ ‬به‌ڵگه‌نامه‌ی‭ ‬باوه‌ڕپێكراو‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬مێژووی‭ ‬كورد،‭ ‬سه‌ره‌تا‭ ‬گۆڕانێك‭ ‬له‌‭ ‬بیركردنه‌وه‌ی‭ ‬سیاسییانه‌ی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشادا‭ ‬ڕوو‭ ‬ده‌دا،‭ ‬له‌‭ ‬پان‭ ‬عوسمانیزمه‌وه‌‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬ناسیونالیزمی‭ ‬كورد‭. ‬پێوه‌ندی‭ ‬ده‌به‌ستێت‭ ‬به‌‭ ‬سه‌ركرده‌‭ ‬چه‌كداره‌كانی‭ ‬كوردستان‭: ‬سمكۆی‭ ‬شكاك،‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حمودی‭ ‬نه‌مر‭. ‬سه‌ید‭ ‬ته‌های‭ ‬نه‌هری‭.. ‬ڕاوێژیان‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ده‌كات‭ ‬له‌پێناو‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬كوردی‭. ‬سه‌ره‌تای‭ ‬1919‭ (‬ویلسن‭)‬ی‭ ‬سه‌ركۆماری‭ ‬ئه‌مه‌ریكا،‭ ‬چوارده‌‭ ‬به‌نده‌كه‌ی‭ ‬خۆی‭ ‬بڵاو‭ ‬كردبۆوه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬به‌پێی‭ ‬ئه‌م‭ ‬ده‌ستوور‭ ‬و‭ ‬به‌ڵگه‌یه‌‭ ‬ــ‭ ‬هه‌موو‭ ‬قه‌ومێك‭ ‬مافی‭ ‬داواكردنی‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬پێ‭ ‬درابوو‭.‬

له‌‭ ‬1‭/‬3‭/‬1919،‭ ‬ژه‌نه‌راڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا،‭ ‬له‌‭ ‬پاریس،‭ ‬له‌‭ ‬شه‌قامی‭ ‬مێسین‭ ‬له‌‭ ‬خانووی‭ ‬ژماره‌‭ ( ‬22‭)‬،‭ ‬خۆی‭ ‬ئاماده‌‭ ‬ده‌كات‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌و‭ ‬كۆنفرانسه‌‭ ‬نێوده‌وڵه‌تییه‌ی،‭ ‬كه‌‭ ‬چاره‌نووسی‭ ‬نه‌ته‌وه‌كانی‭ ‬ڕۆژهه‌ڵاتی‭ ‬ناوه‌ڕاست‭ ‬دیاری‭ ‬ده‌كات‭.‬

‭- ‬شێخ‭ ‬عه‌بدولقادری‭ ‬كوڕی‭ ‬شێخ‭ ‬عوبه‌یدوڵڵای‭ ‬نه‌هری‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌مین‭ ‬عالی‭ ‬به‌درخان،‭ ‬به‌ناوی‭ (‬كۆمه‌ڵه‌ی‭ ‬ته‌عالیی‭ ‬كوردستان‭) ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ،‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگای‭ ‬كۆمیساریای‭ ‬ئەمەریکی‭ ‬و‭ ‬ئینگلیزی‭ ‬و‭ ‬فه‌ره‌نسییه‌وه‌‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ،‭ ‬ڕاده‌گه‌یه‌نن،‭ ‬كه‌‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬بۆی‭ ‬هه‌یه‌‭ ‬له‌‭ ‬كۆنفرانسه‌‭ ‬نێوده‌وڵه‌تییه‌كه‌دا‭ ‬ببێته‌‭ ‬نوێنه‌ری‭ ‬داخوازییه‌كانی‭ ‬گه‌لی‭ ‬كورد‭. ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتدا،‭ ‬له‌‭ ‬كوردستانی‭ ‬عێراقدا،‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حمود‭ ‬مه‌زبه‌ته‌یه‌كی‭ ‬به‌‭ ‬ئه‌هالی‭ ‬و‭ ‬عه‌شایه‌ری‭ ‬كورد‭ ‬مۆر‭ ‬كرد،‭ ‬كه‌‭ ‬به‌پێی‭ ‬ئه‌مه‌‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشای‭ ‬كوردی‭ ‬دانیشتووی‭ ‬پاریس،‭ ‬كرا‭ ‬به‌‭ ‬نوێنه‌ری‭ ‬كورده‌كان‭ ‬له‌‭ (‬كۆنفرانسی‭ ‬ئاشتی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭) ‬بۆ‭ ‬داواكردنی‭ ‬حقووقی‭ ‬قه‌ومیی‭ ‬كورد‭.‬

22‭/‬3‭/‬1919‭:‬پێشكه‌شكردنی‭ (‬یاداشتنامه‌یه‌ك‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬داخوازییه‌كانی‭ ‬گه‌لی‭ ‬كورد‭) ‬به‌‭ ‬فه‌ڕه‌نسی،‭ ‬ئه‌و‭ ‬یاداشتنامه‌‭ ‬ناوداره‌ی،‭ ‬كه‌‭ ‬تێیدا‭ ‬ژه‌نه‌ڕاڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬داخوازیی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆ‭ ‬ده‌كات‭ ‬بۆ‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬كۆنفرانسی‭ ‬نێوده‌وڵه‌تییانه‌ی‭ ‬ئاشتی،‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬به‌سترا‭ ‬له‌پێناو‭ ‬دیاریكردنی‭ ‬چاره‌نووسی‭ ‬گه‌لانی‭ ‬ڕۆژهه‌ڵاتی‭ ‬ناوه‌ڕاست‭. ‬ئه‌م‭ ‬یاداشته‌‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬كوردستانی‭ ‬گه‌وره‌یشی‭ ‬له‌گه‌ڵدا‭ ‬بوو‭. ‬ئه‌م‭ ‬هه‌ڵوێسته‌‭ ‬گرنگ‭ ‬و‭ ‬سیاسییه‌‭ ‬مه‌زنه‌ی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا،‭ ‬له‌‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤاره‌‭ ‬كوردی‭ ‬و‭ ‬عه‌ره‌بی‭ ‬و‭ ‬ئه‌رمه‌نی‭ ‬و‭ ‬فارسی‭ ‬و‭ ‬توركی‭ ‬و‭ ‬ئینگلیزی‭ ‬و‭ ‬فه‌ره‌نسییه‌كاندا‭ ‬ده‌نگ‭ ‬ده‌داته‌وه‌‭. ‬سه‌رۆكی‭  ‬ئەمەریکا‭ (‬وڵسۆن‭)‬،‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬وه‌زیرانی‭ ‬به‌ریتانیا‭ (‬لوید‭ ‬جۆرج‭)‬،‭ ‬پێكڕا‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬وه‌زیرانی‭ ‬فه‌ڕه‌نسا‭ (‬كلیمه‌‭ ‬نصۆ‭) ‬له‌م‭ ‬یاداشتنامه‌یه‌‭ ‬به‌‭ ‬وردی‭ ‬ده‌كۆڵنه‌وه‌‭.‬

ــ‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌‭ ‬ڕكه‌به‌رایه‌تیی‭ ‬ئه‌رمه‌نییه‌كان‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬دیاریكردنی‭ ‬سنووری‭ ‬كوردستان؛‭ ‬له‌‭ ‬20‭/‬12‭/‬1919‭: ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬ڕێككه‌وتنامه‌یه‌كی‭ ‬دوو‭ ‬قۆڵی‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬نۆبار‭ ‬پاشای‭ ‬ئه‌رمه‌نییه‌كان‭ ‬مۆر‭ ‬ده‌كات‭ ‬و‭ ‬به‌پێی‭ ‬ئه‌م‭ ‬ڕێككه‌وتنه‌‭ ‬ده‌ست‭ ‬له‌‭ ‬چه‌ند‭ ‬شارێكی‭ ‬كوردی‭ ‬هه‌ڵده‌گرێت‭ ‬بۆ‭ ‬نۆبار‭ ‬پاشای‭ ‬ئه‌رمه‌نی‭.‬

29‭/‬7‭/‬1919‭ ‬و‭ ‬9‭/‬10‭/‬1919‭: ‬ژه‌نه‌راڵ‭ ‬دوو‭ ‬نامه‌‭ ‬ده‌نێرێت‭ ‬بۆ‭ ‬ڕۆبه‌رت‭ ‬فانسیتارتی‭ ‬سكرتێری‭ ‬یه‌كه‌می‭ ‬باڵوێزخانه‌ی‭ ‬به‌ریتانیا‭ ‬له‌‭ ‬پاریس،‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬بیخاته‌‭ ‬به‌رده‌م‭ ‬بلفۆڕی‭ ‬وه‌زیری‭ ‬ده‌ره‌وه‌ی‭ ‬به‌ریتانیا‭. ‬له‌م‭ ‬دوو‭ ‬نامه‌یه‌دا‭ ‬ڕوونی‭ ‬كردووه‌ته‌وه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬كورد‭ ‬ئه‌ویان‭ ‬به‌‭ (‬سه‌رۆك‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬كورد‭) ‬هه‌ڵبژاردووه‌‭. ‬له‌‭ ‬1‭/‬3‭/‬1920‭ ‬یاداشتنامه‌یه‌كی‭ ‬دیكه‌‭ ‬پێشكه‌ش‭ ‬به‌‭ ‬ئه‌نجومه‌نی‭ ‬باڵای‭ ‬كۆنفرانسه‌كه‌‭ ‬ده‌كا‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬نویێ‭ ‬كوردستان‭.‬

23‭/‬3‭/‬1920‭: ‬وه‌زیری‭ ‬ده‌ره‌وه‌ی‭ ‬به‌ریتانیا‭ ‬نامه‌یه‌ك‭ ‬بۆ‭ ‬مه‌ندووبی‭ ‬سامی‭ ‬له‌‭ ‬به‌غدا‭ ‬ده‌نووسێت،‭ ‬تێیدا‭ ‬ڕوون‭ ‬ده‌كاته‌وه‌‭ ‬كه‌‭ (‬حكوومه‌تی‭ ‬به‌ریتانیا‭ ‬ئاماده‌یه‌‭ ‬ده‌وڵه‌تێك‭ ‬بۆ‭ ‬كورد‭ ‬دروست‭ ‬بكات‭ ‬به‌‭ ‬سه‌رۆكایه‌تیی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬ئایا‭ ‬ئێوه‌ی‭ ‬حكوومه‌ت‭ ‬كه‌سی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬شایسته‌‭ ‬ده‌بینن،‭ ‬كه‌‭ ‬ببێته‌‭ ‬سه‌رۆكی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬كوردییه‌؟‭).‬

25‭/‬3‭/‬1920‭: ‬وه‌ڵامی‭ ‬مه‌ندووبی‭ ‬سامی‭ ‬له‌‭ ‬به‌غداوه‌‭: (‬هیچ‭ ‬كوردێك‭ ‬نییه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬بتوانێ‭ ‬به‌ناوی‭ ‬هه‌موو‭ ‬كوردستانه‌وه‌‭ ‬قسه‌‭ ‬بكات‭)‬؛‭ (‬كورد‭ ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬گشتی‭ ‬هه‌ستی‭ ‬عه‌شایه‌رییان‭ ‬هه‌یه‌،‭ ‬نه‌ك‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭).‬

‭- ‬په‌یدابوونی‭ ‬جیاوازی‭ ‬و‭ ‬ئایدیۆلۆژیای‭ ‬دژ‭ ‬به‌یه‌كتر‭ ‬له‌ناو‭ ‬كورداندا‭. ‬بۆ‭ ‬نموونه‌،‭ ‬شێخ‭ ‬عه‌بدولقادری‭ ‬شێخ‭ ‬عوبه‌یدوڵڵای‭ ‬نه‌هری‭ ‬ده‌ستی‭ ‬كرده‌‭ ‬برووسكه‌‭ ‬ناردن‭ ‬بۆ‭ ‬كۆنگره‌ی‭ ‬ئاشتی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس،‭ ‬داوای‭ ‬ئۆتۆنۆمیی‭ ‬كرد‭ ‬له‌جیاتی‭ ‬پێكهێنانی‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬سه‌ربه‌خۆكه‌ی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭. ‬ئنجا‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حمودیش‭ ‬دژی‭ ‬بڕیتانیا‭ ‬به‌رگریی‭ ‬له‌‭ ‬توركیای‭ ‬عوسمانی‭ ‬ده‌كرد‭. ‬هه‌روه‌ها‭ ‬فه‌ره‌نسا‭ ‬و‭ ‬به‌ریتانیا‭ ‬ڕێگاچاره‌ی‭ ‬دژ‭ ‬به‌یه‌كیان‭ ‬هه‌بوو‭ ‬بۆ‭ ‬چاره‌سه‌ركردنی‭ ‬كێشه‌ی‭ ‬كورد‭.‬

10‭/‬8‭/‬1920‭: ‬ئیمزاكردنی‭ ‬په‌یمانی‭ ‬سیڤه‌ر‭ ‬له‌نێوان‭ ‬توركیا‭ ‬و‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬هاوپه‌یمانه‌كاندا،‭ ‬كه‌‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬بنچینه‌ی‭ ‬داخوازییه‌كانی‭ ‬ژه‌نه‌راڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬هه‌ڵچنرابوو‭: ‬به‌ندی‭ ( ‬62‭ ‬و‭ ‬63‭ ‬و‭ ‬64‭)‬ی‭ ‬په‌یماننامه‌كه‌ی،‭ ‬بۆ‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬كوردستان‭ ‬ته‌رخان‭ ‬كردبوو‭. ‬توركیاش‭ ‬بۆ‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ئه‌م‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬كوردییه‌‭ ‬ڕه‌زامه‌ندیی‭ ‬خۆی‭ ‬پیشان‭ ‬دابوو‭.‬

23‭/‬7‭/‬1923‭: ‬له‌‭ ‬كۆنفرانسی‭ ( ‬لۆزان‭)‬دا،‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬هاوپه‌یمانه‌كان‭ ‬دوای‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬بۆیان‭ ‬ده‌ركه‌وت،‭ ‬كه‌‭ ‬كورد‭ ‬نایانه‌وێ‭ ‬له‌‭ ‬توركیا‭ ‬جودا‭ ‬ببنه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬توركیاش‭ ‬به‌ڵێن‭ ‬ده‌دات،‭ ‬كه‌‭ ‬مافه‌‭ ‬نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‭ ‬كورده‌كان‭ ‬وه‌دی‭ ‬بهێنێت؛‭ ‬له‌‭ ‬په‌یماننامه‌ی‭ (‬لۆزان‭)‬دا‭ ‬به‌نده‌كانی‭ (‬62‭ ‬و‭ ‬63‭ ‬و‭ ‬64​‭)‬ی‭ ‬په‌یماننامه‌ی‭ ‬سیڤه‌ریان‭ ‬هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‭ ‬و‭ ‬خه‌ونه‌‭ ‬جوانه‌كه‌ی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشایان‭ ‬زینده‌به‌چاڵ‭ ‬كرد‭. ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬وه‌سیه‌ت‭ ‬ده‌كات،‭ ‬كه‌‭ ‬دوای‭ ‬مردنی،‭ ‬لاشه‌كه‌ی‭ ‬بسووتێنن‭ ‬و‭ ‬خۆڵه‌مێشه‌كه‌ی‭ ‬فڕێ‭ ‬بده‌نه‌‭ ‬ده‌ریاوه‌‭…‬