ڕۆڵی زانستی، كۆمەڵایەتی و ڕۆشەنبیری بنەماڵەی مەلا ئەفەندی و موفتی لە هەولێر، ڕەشاد موفتی بە نموونە

 

مەغدید حاجی

           هەردوو بنەماڵەی مەلا فەندی )1869 – 1942(و ڕەشاد موفتی )1912-1992( دەگەڕێنەوە سەر یەك چاوگی خێزانی، بۆیە ناتوانین لەیەكیان جیا بكەینەوە، بەتایبەتی لە ڕووی مێژووییەوە. ئەمانە یەكێكن لە بنەماڵە دێرینە زانست پەروەرەكانی كوردستان، پێگەیێكی ئاینی و كۆمەڵایەتی بەرزیان هەبووە، بە تایبەتی لەمێژووی شاری هەولێردا. باپیرە گەورەی ئەم بنەماڵەیە دەوروبەری (500) ساڵ پێش ئێستا لە سەردەمی شا ئیسماعیلی سەفەویدا (1486-1524) لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، شان بەشانی بنەماڵەی زانستخوازی حەیدەریان، كۆچیان كردووەو هاتووون لە شاری هەولێرو دەوروبەری نیشتەجێبوون(1).

مەلا ئەبوبەكری یەكەم (940-1030ك-1533-1688ز).

باپیرە گەورەی ئەم بنەماڵەیە، كە هاتووە لە قەڵای هەولێر نیشتەجێبووە، یەك لە زانا ناودارەكانی سەردەمی خۆی بووه‌، ناوی تەواوی ئەبوبەكر كوڕی شێخ شەمسەدینی كوڕی شێخ شەهاب كوڕی مەلا خدر كوڕی مەلا ئەلیاسە. ئەم بنەماڵە زانستخوازە بە بەردەوامی و یەك لەدوای یەك دەستیان بە بڵاوكردنەوەی زانستەكانی ئاینی كردووە، لە ڕێگای وانەوتنەوەو وتاردان و نووسین و بڵاوكردنەوەدا.

ئەم بنەماڵەیە لە مزگەوتی گەورەی قەڵاتی هەولێر كە منارەكەی لەسەردەمی  والی بەغدا نەجیب پاشا، لەساڵی 1261ك،  بنیاد نراوەو تاكو ئێستا بە پێوە ماوەتەوە  وخۆی ڕاگرتووە(2)، دەستیان بە تەدریس وتاداردان كردووە، لەماوەی ئەو(500) ساڵەدا، بەسەدان، ئەگەر بڵێین بە هەزارانیش، هەر ڕاستە، خوێندكارانی زانستە ئیسلامیەكان لە سەردەستی كەسایەتییە زاناكانیان مۆڵەتی زانستی و وانە وتنەوەو خوتبەدانیان وەرگرتووە. چوار كەسایەتی ئاینی ناوداری ئەم بنەماڵەیە ناویان (ئەبوبەكر) بووە، دواهەمینیان ئەبوبەكر ئەفەندی ناسراو بە مەلا فەندی ( 1869-1942) بوو(3)  دووەمین و سێیەمین (ئەبو بەكر)یش ئەمانەن:

• ئەبوبەكر كوڕی مەلا عومەر نەوەی ئەبو بەكری یەكەم، لەساڵی (1068ك- 1657ز) لە هەولێر لەدایكبووە. یەك لەو زانایانەیە كە مامۆستا زوبیر بلال ئیسماعیل لە كتێبی ( علما‌ء ومدارس في اربیل) لەسەری نوسیووە، باس لە زانایی خۆی و مەلا عوسمانی كوڕی دەكات. لە ساڵی (1138ك -1725 ز) كۆچی دوایی كردووە.
• ئەبوبەكر كوڕی عوسمان كوڕی ئەبوبەكر نازناوی ( كچك مەلا) بووە، چونكە لە ماوەیەكی زۆر كورت مۆڵەتی زانستە ئایینەكانی وەرگرتووە، لە ساڵی (1192ك- 1778ز) لە قەڵای هەولێر لەدایكبووە و لە ساڵی(1272ك- 1855ز) لە هەولێر كۆچی دوایی كردووە. سێ‌ كوڕی هەبووە (عوسمان، عەلی ، عومەر) ئەمانە لە دوای نەمانی باوكیان یەك لەدوای یەك ئەركی وتاردان وانە وتنەوەو مۆڵەتدانیان بە پیاوانی ئاینی جێبەجێ كردووە.
• چوارەمین ئەبوبەكر، زانای ناوداری هەولێر و كوردستان، مەلا ئەفەندییە كەلە ساڵی 1869ز، لە قەڵاتی هەولێر لەدایكبووە، ناوی تەواوی ( ئەبوبەكر كوڕی عومەر كوڕی ئەبوبەكر)ە، زانای كەم وێنەی سەردەمی خۆی بوو. بەسەدان زانای بەڕێزو ناودار لەسەر دەستی بڕوانامەی مەلایەتی وتاردان و زانستیان وەرگرتووە، لەلایەن سوڵتانی عوسمانی نیشانەی (خادم الحرمین الشریفین)ی پێدراوە. هەروەها لەلایەن حكومەتی عێڕاقەوە ( ویسامی رافیدین)ی پێ‌ بەخشراوە .(مەلا فەندی) لە ڕێكەوتی 31 كانونی یەكەمی 1942 لە هەولێر كۆچی دوایی كردووە، لە گۆڕستانی تایبەت بە بنەماڵەكەیان لەگوندی باداوەی نزیك هەولێر بەخاك سپێردراوە. مەلا فەندی خاوەن پێگەێكی ئاینی، زانستی، كۆمەڵایەتی و سیاسی بووە، لەلایەن كاربەدەستانی عێڕاق و كوردستان و خەڵك و ناوداران بەگشتی جێگای ڕێز بووە (4).

بنەماڵەی موفتی لە هەولێر

مەلا ئەبوبەكری سێیەم (كچك مەلا) كەلە زاناكانی سەردەمی خۆی بووە، (1778-1855ز) كە نۆیەمینی زانای ناودار بووە لە زنجیرەی بنەماڵەكەیان، سێ‌ كوڕی زانای لە پاش بەجێماوە.

1. حاجی عومەر ئەفەندی كوردی ئەربیلی (1814-1891ز) باوكی مەلا ئه‌فەندی .
2. مەلا عوسمان ئەفەندی(1826-1879ز).
3. شێخ محەمەد عەلی ئەلحسامی( 1825-1889ز)، ئەمەیان تاكو كۆچی دوایی كردووە موفتی هەولێر بووە. شێخ جەمیل موفتی كوڕیشی  (1878-1919ز)  تاكو كۆچی دوایی كردووە، موفتی هەولێر بووە . ئەو شێخ جەمیلە دەوڵەمەند بووە، زۆر گوندی هەبووە، لەساڵەكانی یەكەمین شەڕی جیهانیدا بە تایبەتی لەكاتی گرانی گەورە(5) یارمەتی هەژارانی زۆر داوە و لە مەترسی مردن بەهۆی برسێتی ڕزگاری كردوون لەقەبی (موفتی) ئەم بنەماڵەیەش لەم دوو كەسایەتییەوە سەرچاوەی گرتووە، (شێخ محەمەد عەلی  حسامی وشێخ جەمیل موفتی).

مەلا عوسمان ئەفەندی (1826-1879ز) كوڕی دووەمی مەلا ئەبوبەكری سێیەمە، لەدوای باوكی لە مزگەوتی گەورەی قەڵا دەستی بەوتاردان و وانە وتنەوە كردووە . هەروەها بە حاكم دامەزراوە لە دادگای سزاكانی موسڵ. لەدوای كۆچی دوایی مەلا عوسمان، مەلا محەمەد موفتی ئەفەندی(1886-1946) جێگای گرتۆتەوە. لەسەر دەستی زانای ناودار حاجی عومەر ئەفەندی مامی خوێندوویەتی و مۆڵەتی زانستی وەرگرتووە. زمانەكانی عەرەبی وكوردی وتوركی وفارسی باش زانیوە، شیعری جوانی بەم زمانانە نووسیووە. مۆڵەتی ڕێبازی نەقشبەندی لەسەردەستی شێخ حسامەدینی تەوێڵە وەرگرتووە .مەلا محەمەد موفتی لەدوای ئەوەی لە موسڵ خولێكی زانستی ئاینی تەواو كردووە و لە ناو (70) بەژداربووی خولەكەدا لەیەكەمەكان بووە. دوای ئەم خولە بە مامۆستا (مدرس) لە هەولێر دامەزراوە، دواتریش بەموفتی هەولێر دامەزراوە (6) ویسامی زانستی ئیسلامی لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی پێشكەش كراوە. لە زانستەكانمی وەك تەفسیر وفەرموودەكان وفقە وزانستی كەلام ومەنتیق شارەزابوو(7).

ڕەشاد موفتی 1912-1992

          ڕەشاد كوڕی محەمەد كوڕی عوسمان كوڕی ئەبوبەكری سێیەم ( كچك مەلا)ە . ساڵی 1912 لەقەڵای هەولێر لەدایك بووە (8)  بنەچەی دەگەڕێتەوە  سەر بنەماڵەیەكی دێرینی زانست پەروەر لەشاری هەولێردا لەقەڵاتی هەولێر لەدایك بووە قەڵاش یەك لەگەڕەكە دێرینەكانی هەولێرە لەهەردوو سەدەی 19-20،بەڵام لە چاخە دێرینەكاندا هەموو شاری هەولێر بریتی بووە لە قەڵا.ڕەشاد موفتی خوێندنی سەرەتایی لەهەولێر تەواو كردووە .

هەر لەساڵی 1924دا لەسەردەستی باوكی ومەلا ئەفەندی ئامۆزای باوكی لەمزگەوت ولە تەكیەی گەورەی قەڵا دەستی بە خوێندنی زانستەكانی (صرف، مەنتیق و بیان وبەدیع ومعانی) كردووە. لەساڵی 1934 داپەیوەندی بەزانكۆی ئەزهەر كردووە لە میسر. دوای  دوو ساڵ خوێندنی لەئەزهەر تەواو كردووە  گەڕاوەتەوە  بۆ شاری هەولێر و باوكی مۆڵەتی پێداوەو ودەستی بە وتنەوەی وانەكانی زانستی ئاینی كردووە. لەساڵی 1956 مامۆستا ڕەشاد بە قازی ( دادوەری شەرعی) لە شاری كەركوك دامەزراوە.دوایی گوازراوەتەوە بۆ شاری سلێمانی. لە  كۆتایی ساڵی 1957 دا گەڕاوەتەوە بۆ شاری هەولێر بۆتە قازی شەرعی  لەو شارە  تاكو خانەنشین بوونی لە ساڵی 1978. لەو ماوەیەدا (22) ساڵ دادگای تێهەڵچوونەوەی عێڕاق هیچ یەك لە بڕیارەكانی قازی ڕەشاد موفتی  ڕەتنەكردۆتەوە(9). مامۆستا ڕەشاد سەرەڕای پیشەی قازی شەرعی، هەموو ڕۆژانی هەینی وتاری هەینی لەمزگەوتی قەڵا بە زمانی كوردی پێشكەش كردووه‌ (10).

نووسینەكانی مامۆستا ڕەشاد موفتی

مامۆستا ڕەشاد وەكو نووسەریش، لە ژیانیدا زۆر كتێب وتارو بابەتی بەهەردوو زمانی كوردی و عەرەبی لە بوارەكانی ئاینی وئەدەب وڕێزمان وفەلسەفەدا نووسیوە، بەڵام تەنیا سێ‌ بەرهەمی لە ژیانیدا بەچاپ گەیاندووە، (15) دەستنووسی لە پاشی بەجێماوە.

كتێبەچاپكراوەكانی

• مەولود نامە بە شیعر،بەزمانی كوردی دایناوە ، لە ساڵی 1961 لە چاپخانەی كوردستان لە هەولێر چاپكراوە .
• كتێبی (تحفة الاصفياء في التوسل بالانبياء وراحة الابدان في صوم رمضان) لە ساڵی 1950 لە چاپخانەی (الاتحاد الجديد) لە موسڵ چاپكراوە.
• گوڵدەستەی ستایشی پێغەمبەر،وەرگێڕانی قەسیدەیەكی(البردة) یە، لە عەرەبییەوە كردوویه‌ بەكوردی لە سەر وەزن وقافیەی خۆی، لەساڵی1973 لە چاپخانەی كوردستان لە هەولێر چاپكراوە ( 11).

 نامەو كتێبە دەستنووسەكانی كە تاوەكو ئێستا چاپنەكراون(12).

1. الاسرا‌و والمعراج ، بەزمانی كوردی.
2. فەلسەفەی ژیان ومردن،بەزمانی كوردی.
3. ئیسماعیل نامە،شیعر بەزمانی كوردی.
4. عبا نامە،شیعر بەزمانی كوردی.
5. سبائك الاملا في سلسلة جدى كجك ملا، ،بەزمانی عەرەبی .
6. السعادة الابدية في الطريقة النقشبندية ،بەزمانی عەرەبی.
7. ژیاننامەی شێخ حسامەدینی نەقشەبەندی،بەزمانی كوردی.
8. ژیاننامەی شێخ عەبدوالقادری گەیلانی،بەزمانی كوردی.
9. ژیاننامەی شێخ مەعروفی كەرخی، بەزمانی كوردی.
10. ژیاننامەی شێخ نورەدینی بریفكانی، بەزمانی كوردی.
11. ژیاننامەی شێخ ئەحمەدی بەدری،بەكوردی.
12. دیوان شیعر،بەزمانەكانی عەرەبی وكوردی توركی و فارسی.
13. كۆمەڵێك وتاری ڕۆژانی هەینی،بەهەردوو زمانی كوردی وعەرەبی.
14. مێژووی مزگەوتەكانی هەولێر، بەزمانی عەرەبی.
15. كۆمەلێك وتاری ئاینی (13).

مامۆستا ڕەشاد موفتی، لە دوای كۆچی دوایی باوكی، جگە لەوەی دەستی بەوانە وتنەوەی زانستەكانی ئیسلامی كردووە لەمزگەوتی گەورەی قەڵا، بەئەركی وتار پێشكەش كردن و ئامۆژگاری و ڕێنیشاندانی موسڵمانان هەڵساوە. زیاتر لە (40) ساڵ خوتبەی لەمزگەوتی گەورەی قەڵا پێشكەشكردووە. مامۆستا ڕەشاد لە ساڵی 1970 چۆتە حەج ویەكەمین حاجی كورد بووە بە زمانی كوردی مەڕاسیمی حەجكردنی جێبەجێكردووە(14). هەروەها هەر لەسەرەتای شەستەكانی سەدەی ڕابردوو مەولود نامەی بەزمانی كوردی داناوە و چاپی كردووە(15)، تاكو ئێستا مەولود نامەكەی دەخوێندرێتەوە و لە سەرەتاكەیدا دەفەرموێ‌.

((بەو زمانی كوردییەی شیرین زمان

بەحسی فەخری هەردوو عالەم كەم بەیان

با نەڵێن كوردی نییە مەدحی نەبێ‌

من وەهام نووسی كەس قسەی نەبێ‌)) (16).

مامۆستا ڕەشاد موفتی،جگە لە لایەنی ئاینی وپیشەی قازی شەرعی،لە ژیانیدا مرۆفێكی كۆمەڵایەتی وڕۆشەنبیر وشاعیر و زمان زان بوو، زمانەكانی كوردی، عەرەبی، توركی وفارسی باش زانیوە. ئەدیبێكی زمان پاراو وشاعێرێكی بەتوانا بوو، هەمیشە  هەوڵی ئەوەی دەدا لە ڕیزی نووسەرو ئەدیباندا خەبات بكات وقەلەمەكەی بۆ بەرژوەندی گشتی میللەتەكەی بەكار بێنێت.بەگوێرەی شیعرەكانی مامۆستا ڕەشاد وبە پێی ئەو كەش وهەوایەی تێیدا ژیاوە، زۆربەی شیعرەكانی ستایشی ئاینی بوون. مامۆستا كەریم شارەزا (1927-2015)  دەڵێ‌(( مامۆستا ڕەشاد كوڕی محەمەد عوسمان موفتی زانای ئاینی و شاعیر بووە ، هەر بۆیە لە تەمەنی هەرزەكاریدا حەزی لە شیعر دانان كردووە.  لە شیعرێكیدا كە بەسەر ( كانی) شاعیردا هەڵی داوە، دەڵێت:

(( (كانی) لەبەر ئەشعاری سوخەن سەرنج وئەدیبە

قەولی هەموو پڕ لەززه‌ت و زۆر خۆش و لەبیبە

هەر شیعرێ‌ كە دەیلێت و دەیخوێنێتەوە بۆ خەڵك

گوێ‌ دەگرن و دەیلێنەوە شیعرێكی غەریبە

 ئەم سوحبەتەی كردم شەو جومعە لە حزوورت

عەفوم بكە زۆر مەقسەدە  بۆ رەغمی رەقیبە

شیعری تۆ حەشەندی نییە وەك شەكرو نەباتە

 پڕ مەعنە وپڕ  نوكتە ودڵخواهی حەبیبە

 خوارزای تۆ ( رەشاد)م مەڵێ‌ شاعیر نییە بڕوا

حەددم نییە وەك تۆ بم و هەندەم بە نسیبە(17).

مامۆستا رەشاد موفتی ئەندامی یەكێتی نووسرانی كوردو ئەندامی هاوكاری كۆڕی زانیاری عێڕاق/ دەستەی كورد بوو، هەروەها ئەندامی كۆمەڵەی ڕۆشەنبیری كورد بوو. ئەندامی فەخری كۆمەڵەی مافپەروەرانی عێڕاق بوو. ئەندامی ئەنجومەنی زانستی ئەوقاف بووە لەهەولێر لەدوای شۆڕی 14 تەموزی 1958. سەرۆكی ئەنجوومەنی زانستی ناوچەی ئۆتۆنۆمی بووه‌ لە هەفتاكاندا، هەروەها لە هەشتاكاندا ئەندامانی كۆڕی زانستی هەولێر بوو (18). مامۆستا ڕەشاد موفتی وەكو كوسایە تییەكی ئاینی، ڕۆشەنبیر،كۆمەڵایەتی، هەستی نیشتمانپەروەری و كوردایەتی بەرزبوو، ئەوەندەی پێی كرابێت لە بەرژوەندی میللەتەكەی وتاری باشی پێشكەش كردووە،قسەی خێری بۆ بەرژوەندی گشتی كردووە، داكۆكی لە خەڵكی شارەكەی كردووە .لە ساڵی 1962دا لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلول، ژمارەێك ئافرەتی شار دەگیرێن، كە هەندێكیان مامۆستای قوتابخانەی ئە یوبیەی كچان بوون. كە ئەم هەواڵە بە مامۆستا ڕەشاد موفتی قازی گەیشت، ئێوارە بوو كاتی دەوام نەبوو، یەكسەر بەرەو یانەی فەرمانبەران دەچێت، چونكە دەیزانی بەدرەدین عەلی پارێزگاری ئەوكاتی هەولێر لەوێ‌ دانیشتووە، كە بەدرەدین عەلی چاوی بە ڕەشاد موفتی دەكەوێت ، یەكسەر دەڵێت (( قازی ونادی))؟ ڕەشاد موفتیش یەكسەر وەڵامی دەداتەوە دەڵێ (( ئەدی پارێزگار و ژن گرتن))؟، كە ڕەشادە فەندی هەواڵەكە بە بەدرەدین عەلی ڕادەگەێنێت دەڵێ‌: بەریان دەدەم. مامۆستا ڕەشاد دەڵێ‌ (دەمەوێ‌ ئێستا بەر بدرێن پێشی من بگەنەوە ماڵەكانیان)، بەدرەدین عەلی یەكسەر تەلەفۆن بۆ بەڕێوبەری پۆلیس دەكات وفەرمانی پێدەكات كە ئێستا ئەو ژنانە بەربدەن)) (19).

          كتێبخانەو دیوەخانەكەی مامۆستا ڕەشاد موفتی          

خاڵێكی دیكەی گەش لە ژیانی ڕەشاد موفتیدا، كتێبخانەو دیوەخانەكەی بوو، مامۆستا لە ماڵەكەی خۆیدا سەرەتا لە قەڵای هەولێر ودوایی لە حەفتاكان و هەشتاكان وتاوەكو ئێستا ماڵەكەی لەگەڕەكی عارەبی نوێ‌ بەرامبەر مزگەوتی ( محمود علاف) بریتییە لە كتێبخانەیەكی گەورەو دیوەخانی ڕۆشەنبیران وپیاوانی ئاینی وكاسبكارانی شار . ئەوەی جێگای خۆشحاڵییە بۆ بنەماڵەكەیان تاكو ئێستا ئەم دیوەخانەو كتێبخانەیان وەكو خۆی پاراستووە. لە كتێبخانەكەدا نزیكه‌ی (3000)  كتێبی زانستی ئاینی ومێژویی وكۆمەڵایەتی وڕۆشەنبیری وبەڵگەنامەو دەستنووس پارێزراون، به‌شێك له‌ كتێبه‌كانی ئه‌م كتێبخانه‌یه‌ كاتی خۆی له‌ چاپخانه‌ی بولاق له‌میسر چاپكراون، ‌تاكو ئێستاش ژمارەیەكی زۆر لە توێژەران سوودیان لەم كتێبخانەیە وەر گرتووە، به‌تایبه‌تی قوتابیانی ماسته‌ر ودكتۆرا. تاكو  مامۆستا ڕەشاد لە ژیاندا مابوو هەموو ئێواران دیوەخانەكەی گەرم بوو ، بەگوێرەی قسەی (كەنعان موفتی) یەك لە كوڕە بەڕێزەكانی مامۆستا ڕەشاد موفتی، ڕۆژنامەنووس عەبدولغەنی عەلی یەحیا (1943-2019) كە بەردەوام هاموشۆی دیوەخانە ڕۆشنبیریەكەی ڕەشاد موفتی دەكرد، پڕۆژەی كتێبێكی ئامادە كردبوو بۆ چاپ بەناونیشانی(3000) ڕۆژ لە دیوەخانەكەی موفتی. ئەم كتێبە چاپ نەكراوە .

مامۆستا ڕەشاد موفتی سەر لە بەیانی ڕۆژی 12 ئەیلولی 1992 كۆچی دوایی كردو هەواڵی كۆچی جوایی هەر زوو بە شارەكانی كوردستاندا بڵاوبوەوە. ئەو بەیانییە زۆربەی دوكانەكانی ناو بازاڕی شار بە تایبەتی بازاڕی قەیسەری دەرگاكانیان داخست خاوەن دوكانەكان وخەڵكی شار، هەروەها بەرپرسانی حزبی وحكومە هەموو لا بەشداربوون لە مەڕاسیمی بەخاك سپاردنی پیاوە ئاینییە ناوەدارەكەی هەولێر وكوردستان. دوا مەنزڵگای ئەم كەسایەتیەی هەولێر گۆڕستانی تایبەتی بنەماڵەكەیان بوو لە  ( باداوە) كە پێشان گوند بوو، بە باداوەی مەلا  ئەفەندی ناسرابوو، ئێستا یەكێكە لە گەڕەكە میللیەكانی ڕۆژهەڵاتی شاری هەولێر.

پەراوێزو  سەرچاوەكان

1. زبير بلال اسماعيل، من التراث الثقافي الكردي علماء ومدارس في اربيل، مطبعة الزهراء الحديثة، موصل ، 1984، ص 27. شا ئیسماعیلی سەفەوی، كە لە تەورێز تاجی شاهانەی لەسەر نراوەو بۆتە شای ئێران وشیعەگەرێتی كردۆتە مەزهەبی ڕەسمی دەوڵەت و بەخورتی وتوندڕەوی خەڵكی ئێرانی ناچار كردووە بچنە سەر ئەم مەزهەبە، ژمارەیەكی زۆریشی لەگەورە زانایانی نەیارەكانی كوشتووەو وكتێبەكانیشی سووتاندوون، ناچار ژمارەیەكی زۆریش لەوانەی نەچوونەتە ژێر فەرمانی بۆ ناوچە وشوێنی دوور لە دەسەڵاتی كۆچیان كردووە.
2. هەمان سەرچاوەی پێشوو.
3. بۆ ساڵی لە دایك بوون وكۆچی دوایی مەلا ئەفەندی پشتم بە درەختی بنەماڵەكەیان بەستووە، بە سوپاسەوە كاك كەنعان موفتی لە 18 ئاداری 2022 بۆی ناردووم.
4. بۆ زیاتر زانیاری دەربارەی ژیانی مەلا ئەبوبەكر ئەفەندی (مەلا ئەفەندی) سەیری ئەم سەرچاوانە بكەن:
   • جمال بابان، اعلام كرد العراق، ج 1، 2006.
   • زبير بلال اسماعيل، علماء ومدارس في اربيل.
   • فاخر عالی خانئاوده‌لی، ڕۆڵی زانایانی ئاینی لەژیانی سیاسی هەولێر 1945-1975، هەولێر 2014 .
   • ئینسكلۆپیدیای هەولێر،بەرگی 10، كەسایەتییە ناودارەكان.
5. زانیاری تۆماركراو لەسەر درەختی بنەماڵەی موفتی كاك كەنعان موفتی لە18 ئادار 2022 بۆی ناردووم.
6. زبیر بلال اسماعیل، سەرچاوەی پێشوو، ل 35-36.
7. زانیاری لە بنەماڵەی موفتی وەرگیراوە.
8. مێژووی ڕاستەقینەی لە دایكبوونی (1912) یە،ئەوەی بەخۆی بۆ مامۆستا جەمال بابانی نوسیووە لە پەیوەندیشم لەگەڵ كاك كەنعان موفتی لە 18 ئاداری 2022 ئەم مێژووه‌ی سەلماند،بەڵام لە سجلاتی نفوس بەساڵی 1915 تۆماركراوە. یان دەبێ‌ سێ‌ ساڵ خۆی گچكە كردبێتەوە. بڕوانە:جمال بابان ،اعلام كرد العراق، سەرچاوەی پێشووـ ل 313.
9. ئەم زانیاریەم لە ئەرشیفی بنەماڵەی ڕەشاد موفتی لە ڕێگای كاك كەنعان موفتی بەدەست گەیشتووە.
10. جمال بابان، سەرچاوەی پێشوو،ل 313.
11. هەمان سەرچاوەی پێشوو.
12. ئینسكلوپیدیای هەولێر، بەرگی (10) چاپی یەكەم،چاپخانەی گرین كالوری-لبنان، ل4557.
13. هەمان سەرچاوەی پێشوو،ل 4557..
14. ئەو زانیاریەم لە كاك كەنعان موفتی وەرگرتووە لەڕۆژی 18 ئاداری2022.
15. سەید مەولود بێخاڵی ،هەولێرم وادیوەو  وا بیستووە  وا سەرچاوەی  گرتووە، بەرگی چوارەم، هەولێر،2010،ل 215.
16. ئینسكلوپیدیای هەولێر،بەرگی (10) ل 4559.
17. هەمان سەرچاوەی پێشوو،جێگای ئاماژە بۆ كردنە ئەم بابەتە یەكەمجار لە گۆفاری ( بارش) ژمارە (5)بڵاوكراوەتەوە .
18. ئینسكلوپیدیای هەولێر،هەمان سەرچاوەی پێشوو.
19. ئەم زانیاریانەم لە كاك كەنعان ڕەشاد موفتی لە 18 ئاداری 2022   وەرگرتووە. هه‌روه‌ها هه‌ندێ زانیاری ترو سه‌لماندنی هه‌ندێك بۆچوونم به‌هۆی په‌یوه‌ندی كردن ڕۆژی 18 ئابی 2022 له ‌ناوبراو وه‌رگرت.

ئه‌م بابه‌ته‌ به‌ PDF دابه‌زێنه‌

ڕۆڵی زانستی، كۆمەڵایەتی و ڕۆشەنبیری بنەماڵەی مەلا ئەفەندی و موفتی لە هەولێر، ڕەشاد موفتی بە نموونە