کۆشکی پاشایەتی میدیەکان لەهەمەدانی پایتەختدا

یەکێک لەشاکارەکانی شارستانیەتی سەردەمی میدیەکان دروست کردنی شاری هەمەدانی پایتەختی میدیەکانە کەهەرلەسەردەمی خێڵ ومیرنیشیندا دروستیانکردووە.

هەمەدانی ئێستا هەربەوناوەوەیەولەناوەراستی شارەکەدا قەڵاوپاشماوەی شاری کۆنی هەمەدان وکۆشکی پاشایەتی میدیەکان ماوە.

مێژووی دروستبوونی هەمەدان دەگەڕیتەوە بۆکۆتای هەزارەی دووەمی پێش زاین وەک لەسەرچاوە ئاشوریەکاندا باسی کرواوە بەتایبەتی تیگلاتپلاسەری یەکەم (١١٧٠-١١١٧پ.ز)(٧) زۆربەی سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن هەمەدان پێش دروست بوونی دەوڵەتی میدیا وەک شارێکی میدی ناوەندێکی شارستانی دیاربووە بەتایبەتی سەدەی نۆی پ.ز.(٨) و ناوەندێکی گرنگی چالاکی سەربازی ورامیاری میدیەکان بووە بۆماوەیەکی زۆر.

تاهاتنی دیاکۆی دامەزرینەری دەوڵەتی مادودووبارەکردنەوەی بەپایتەخت، لێرەشەوە رۆڵی گرنگ وناوبانگی هەمەدان زیاتردەبێت ودەبێتە پایتەختێکی بەهێزو رکابەری ئاشوریەکان.(٩)  دوای ئەوەی دیاکۆ هەستا بەیەکخستنی خێڵە میدیەکان لە چوارچێوەیەکی یەکێتی نەتەوەیدا یەکەم کاری گرنگ کە ئەنجامیدا دروستکردنی کۆشکی پاشایەتی میدیابوو لەهەمەدانی پایتەخت کە لە جوانیدا بێوێنە بووەو تەواو جیاوازو سەرسورهێنەربووە و بە قەڵاوشورای گرنگی رەنگاورەنگ دەورەدراوە، بەقەڵای (حەفت حەسار) ناسراوە.

واتە حەوت دیواری هەبووەوهەردیوارێک بەرەنگێک رازاوەتەوە کۆشکەکەش لەهەزار ژوور پێکهاتووەو چەندین شوێنی گەورەوگرنگی هەبووە بۆهەڵگرتن وپاراستنی خۆراک وپێویستیەکانی دەوڵەت، هەروەها کۆشکەکەی لەهاوشێوەی بورجی بابل بووە لەگەورەی وگرنگیدا.(١٠) هێرۆدۆتس دەڵێت(( دیاری کردنی شوینێ بۆکۆشکی پاشایەتی لەهەمەدان بە راوێژ بووە دواجار بڕیار درا لە سەردروستکردنی کۆشکێکی  گەورەی شاهانە لەهەمەدان)).

دیوارەکان یەک لەدوای یەک دروستکراون، ئەمەش لەسەر بەرزاییەک یان گردێک هەڵکەوتوبوو، سەرجەم دیوارەکان بەدیمەنی کاری هونەروشێوازی ئەندازیاری رازاوەبوون.

ژمارەی دیاوارەکان حەوتبوون، لەناوەڕاستیدا کۆشکی پاشایەتی ( رۆیال پالاس) هەڵکەوتبوو، لەگەڵ گەنجینەیەکی گەورەدا.

کەسەرجەمیان بەهونەری جوانکاری بەشیوازێکی جوان رازێنرابوونەوە، هەروەها دیوارەکانی دەرەوەی تاقیان هەبووە و وتاقداربوون بۆشووێنی شەڕ، هەروەها بەئاگروئاگردان رازاوەبوون  وەک ئەوانەی ئەسینا وابوون.

دیواری یەکەم رەنگی  سپی بوو، دووەم دیوار رەنگی رەشبوو، سێیەم دیوار رەنگی  سور(قورمزی)چوارەم دیوار رەنگی شین بوو، پێنجەم دیوار رەنگی پرتەقاڵی بوو، دوو دیوارەکەی تریش بەرەنگی سلڤەر وئاڵتونی رەنگ کرابوون،  لەگەڵ ئەوەشدا هەموو ئەمانە بەرەنگی رەنگاورەنگ وکاری هونەری وێنەکێشان نەخشێنرابون.

ئەم دوودیوارەش بە دوا دیواری دەرەوەی شارەکە دادەنرێت، چونکە قولەی سەربازیان هەبووە.

هەمووئەم قایمکاری لێزانینەش دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزی دیاکۆ، کۆشکەکەشی لەبازنەی ناوەڕاستی شارەکەبووە، واتە  دیواری یەکەم کەرەنگی سپی بوو لەدەوری کۆشکی پاشایەتی بووە.

پاشان خەڵک ودانیشتوان بەدەوری کۆشکی پاشایەتیدا بلاوبوونەتەوە، دوای تەواوکردنی کۆشکەکە لەم شارەدا ئاهەنگی گەورە رێکخراوە، دیاکۆ وەک فەرمانڕەوایەکی دادپەروەر کاروباری بەڕێ دەکردو لەخۆی نەگۆڕا، هەمووئەمانە بەهێزی لایەنی یاسای وکارگێڕی ودەستەڵاداری سەردەمی دیاکۆدەردەخەن.(١١).

هەروەها هەمەدان ناوەندیکی گرنگی شاروناوچەکانی تربووە بۆبازرگانی، دواتر گەشەی کردووە بووەتە رێگای گواستنەوەی نێوان رۆژهەڵات ورۆژئاوا.(٢١) ئەم شارە چەندین رێگای سەرەکی وبازرگانی ئەچنەوەسەر.

ئەمەش گرنگی خۆی هەبووە وەک رێگاکانی باکوری رۆژهەڵاتی قەزوین وباختریاتا وناوەندی ئاسیا وباشوری هیند.(٢٢) ئەم شارە بەدرێژای سەردەمی میدیەکان وەک شارستانێتێکی گرنگ هەمولایەنەکانی پێشکەوتنی تێدابەدی دەکرێت.

پاشاکانیان ویستی گەشەکردنی شارستانیەت ودەرکەوتنی پایتەختەکەیان هەبووە  وەک ناوەندێکی بەهێزی رامیاری.

سەرەڕای خزمەتکردنی زۆری شارەکە هەوڵیان داوە وەکو لایەنی سەربازیش بەهێز دەرکەوێت وەکو مانایەک بۆنەمری وناویان هەربمینیتەوە.(٢٣) بۆیەکەم جارلەلایەن (دی مۆرگان)ەوە پشکنین بۆگردی (هەگمەتاین-هەمەدان) کراوە لەساڵی ١٨٩٦، دوای ساڵی ١٩١٣دەستەیەکی  شوێنەواررناسی بەسەرۆکایەتی (تشارلز فوسی) کاری تیداکراوە.

پاشان بۆماوەیەکی زۆر کاری تێدانەکراوە تاساڵی ١٩٦٩بەهۆی  ئەوەی شارە نوێەکە لەسەرشوێنەوارەکە دروستکراوبوو، دواتر ئەوەش راگیرا تا ساڵی ١٩٨٣لە پاشاندا دەستیان بەکارکردەوە لەساڵی ٢٠٠٧ هەتائەمرۆش بەردەوامەو چاوەڕێی دەرئەنجامی زیاتردەکرێت.(٢٤) لەگەڵ ئەوکارانەشدا هەست بەکەمتەرخەمی دەوڵەتی ئێران دەکرێت لەوکارەدا، چونکە ناسنامەی میدی وکوردستانەو هەوڵی لەناوبردنی دەدات وەک چۆن لەشاریکی کوردیە کردیانە فارسی وبەتەواوەتی بەفارسکراوە.

لەئەنجامدا  جگە لەپاشماوەی شاری کۆنی هەمەدان وکۆشکی پاشایەتی چەندین شتی تری تێدادۆزراوەتە کەبۆسەردەمی جیااز وگرنگتریان سەردەمێکە بەناوی هەگمەتان،  هەروەها  دۆزینەوەی پەیکەری شێرێک کە لەدرەوازەی شارو بەردەم کۆشکی پاشایەتی دانراوە، بەڵام بەداخەوە زۆری شکاوە.(٢٥) هەروەها دۆزینەوەی تابلۆیەکی زێڕ نوسراو بەخەتی میخی سومەری کەجێی سەرسورمان ولێکدانەوەی زیاترە.(٢٦).

سەرچاوەکان:

(١)حبیب الله تابانی: هاو نەتەوەی قەومی كورد و ماد، بەرگی١، چ١ ، ل242.

(٢)عبدالرقیب یوسف : شوێنەوارەكانی نەوێ لە شاخی  سورێن ، ل 15-38.

(٣)Calmeyer,P، MesopotamaandIran.p340.

(٤)فاتح عبداللە محمد : العلاقات السیاسیە و العسكریە بین الاشوریین و المیدیین، جامعە السلیمانیە ، 2008  ، ص 107.

(٥)بەهزاد خۆشحالی:فیلۆلۆجیای زمانی كوردی ومێژووی كوردستان ،چ1، 2008،ل238.

(٦) دیاكۆنۆف: مێژووی ماد لەزنجیرەی كامبرج،وە،عوبید سورخانی ،2013،ل120-121.

(٧)Grason , A . K. Assyrian  Rulers  of the Early First  Millennim B . C .Vol ( I ) landan ROO 2 . P37.

(٨) Grishman R.,Iran .P . 90.

(٩) Huart, Clement.   Ancient Persian and Civilization Iranian . 1972 . p.29٩).

(١٠) Custis,J, p62-63 31.

(١٢)Herodotus; The Persian Wars,George Rawlinson ,1942,First Book , p56-57.

(١٣) Parpola, Simo, Neo – Assyrian Toponoms, 1970 , p 2.

(١٤) فاتح عبداللە محمد :  ص ٢٠٩.

(١٥) Yaghoub Mohammad:  Preliminary Report of the16th Season of Excavations at Tepe Hegmataneh; Hamedan , University of Tehran, Tehran,: 21/ 07/ 2012 )p1-3.

(١٦)Clement.Huarti Ancint porsia and civilization, p 29.

(١٧) دیاكونوف ، میدیا ، ص719.

(١٨) ادریس محمد حسن ، ص 30 .

(١٩).E.Herzfeld.p23.

(٢٠)دیاكونوف ، میدیا ، ص 260.

(٢١).E.Herzfeld.p23.

(٢٢) سامی سعید  واخرون: ایران والاناچول، ص 93-94.

(٢٣)Fisher,W,B,.”EarlyManIran”,TheCambridgehistoryofIran,Vol(I),Part(2),Cambridge, 1968,p399.

(٢٤)Yaghoub Mohammads: Tepe Hegmataneh, p1-3.

(٢٥) كریشمن: ایران ازاغارتا اسلام: ص 121 .