شێخ عوسمانی بیارە

شێخ عوسمانی بیارە

بەرزان مەلا تەها

شاهی رۆحیی‌و كارێزمای كۆمەڵایەتیی لە کوردستان (1896-1997)

 “بنەماڵەی ئێمە ماوەی سەدو پەنجا ساڵە خزمەت بە ئایینی ئیسلام‌و بەپێی فەرمانی رێنماییە ئاسمانییەكان‌و گەیاندنی رەسولی ئەكرەم جووڵاونەتەوە، هەمیشە جێگەی رێزی دەوڵەتەكانی سەردەم بوون، بەڵام لەو كاتەوە، كە رژێمی ئێستا بەبێ سنوور دەستیكردووە بە كوشت‌و كوشتارو راپێچكردنی مەردم، بەناوی كاركردنەوە‌و زەوتكردنی ئازادیی‌و تەنگبوونەوەی مەیدانی ژیان لە ئێمە، كە ئێمە هەمیشە بەپێی پەیڕەویی لە ئیسلام دژی كۆمۆنیستەكان بووین، كە دژی خەڵكە بێ گوناهەكە كاردەكەن‌و، بە سووكایەتییەوە سەیری شەریعەتی موقەددەسی ئیسلامیی دەكەن، ئێستا شەڕو پێكدادان لەزۆربەی خاڵ‌و ناوەندەكانی عێراقدا هەیە، دەسەڵاتدارانی عێراقیش وادەرەكەوێت هاوكارییان بكات، بۆیە منیش ناچار خاك‌و ئاوی وڵاتی خۆمم بەجێ هێشت، ئیهانەكردنی بێباوەڕانم لەدژی ئایینەكەم پێ قبوڵنەكرا”.
“من سوپاسگوزاری خوام كە ناوچەوانی سەددامم نەدی، نەمدەتوانی لەعێراق بمێنمەوە، ئەمزانی كە سەربازەكانی مناڵی كوردی بێتاوانیان رادەكێشا تا یەكاڵایان دەكردەوە، لە بیارەش بە بلدۆزەر گۆڕی باوو باپیرانیان دەرهێناین، چی ماوە لەبەرامبەرمان نەیكەن”.

 شێخ عوسمانی بیارە
سۆفیگەرایی وەك رێبازێكی چاكەخوازیی‌و رەوتێكی تازەگەریی هەر لەسەرەتای دەركەوتنیەوە وەك پەرچە كردارێك لەفۆرمی بەرهەڵستیكردنی سیاسیدا شكڵگیربووە، لەدژی ئەو خراپەكارییانەی، كە لەبانەوە بۆ خوارەوە شۆڕ دەبنەوە، واتە ئەو بەدكاریی‌و لە ڕێ لادانەی، كە دەسەڵاتی سیاسیی لەرێگەی گەنبوون‌و نابوتبوونیەوە تەواوی كۆمەڵگە دووچاری فەساد‌و بەدئاكاریی دەكات‌و، رۆحی بەرژەوەندخوازیی‌و بەدبینین‌و بەدكرداریی لەلای تاك‌و كۆمەڵ زیاد دەكات. سۆفیزمی ئیسلامیی یەكێكە لە كایە سەنگینەكانی فەلسەفەی ئیسلامیی، كە لە نسێی ئیسلام‌و شارستانیەتییەكەیدا دەركەوتووەو، بەپێی قۆناغە مێژووییەكان برەوی سەندووە، لەهەر یەكێك لەو قۆناغە مێژووییانەدا چەندین كەسایەتیی خاوەن هەژموونی ئایینیی‌و كۆمەڵایەتیی بەیداخی ئەو رەوتەیان هەڵگرتووەو هەریەك بەپێی سیماو سەنگی خۆی تەكانیان داوە بە تەریقەتگەرایی بەتەواوی لقوپۆپەكانیەوە. بەهۆی ئەو تۆژینەوەو تێفكرینە وردانەی لەمبارەوە پێشكەشكراون جۆرێك لەدژیەكیی‌و پرسیاری بنچینەیی دروستبووە داخوا سۆفیگەرایی زادەی ئەزموونی ئیسلامیی‌و گەشەسەندنی شارستانیەتەكەیەتی بەشێوەیەك بونیاتی بیروبۆچوون‌و ئاڕاستەو هەڵسوكەوتەكانی لە گەوهەری ئیسلامەوە هەڵگۆزراوە یاخود لەرووی ریشەییەوە لە ژێدەرە بیانییەكانەوە هەڵگۆزراوە، بەپێچەوانەشەوە ئاڕاستەیەكی تری قاڵبوونەوە لە سۆفیزمی ئیسلامیی بە فەلسەفەیەكی ئەقڵیی لێی دەڕوانن، كە رەگەزە بنەڕەتییەكانی لەفەلسفەی یۆنانییەوە سەرچاوەی گرتووە.
مێژووی سەرهەڵدان‌و پەرەسەندنی سۆفیزم لەعێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ ئاخروئۆخری سەدەی دووی كۆچی/ هەشتی زاینیی. لەدەمێكی سەردەمی عەبباسیدا دەركەوت، كە كۆمەڵگە ئیسلامییەكان نوقمی پشێویی سیاسیی‌و داڕوتانی ئابووریی‌و پەرتەوازەیی بوونەوە، لەرووی سایكۆلۆژییەوە گوژمێكی توندی دڕدۆنگیی دەروونیی‌و لەبەریەكهەڵوەشانی ئەخلاقیی دروستكرد، تێكڕا ئەم فاكتەرانە جۆرێك لە پەرچە كرداری پێچەوانەیان دروستكرد، سۆفیزمیش لەبنەڕەتدا دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە لەچوارچێوەیەكی ئایینیدا. فاكتەری سیاسیی، فاكتەری كۆمەڵایەتیی‌و ئابووریی، فاكتەری فیكریی‌و فەرهەنگیی، فاكتەری ئایینیی‌و سایكۆلۆژیی رۆڵیان گێڕاوە لە دەركەوتن‌و نەشونمای سۆفیگەراییدا لەعێراق وەك لانكەی سۆفیزمی ئیسلامیی (1).
سۆفیزم یاخود عیرفانی ئیسلامیی لەسەرەتاتكێی دەركەوتنیەوە تائەوڕۆكە بەشێوەی قۆناغبەندیی مێژوویی هەرجارەو بەسیماو تایبەتمەندیی هەمەجۆرەوە خۆی نمایش كردووە، سەرەتا سۆفیزم لەچوارچێوەی قاڵبوونەوە‌و توانەوە لەخواناسیی‌و تێفكرین لەدروستكراوەكانی خواو مەزنایەتیی خوادا شكڵگیربووە، پاشتریش لەقۆناغەكانی پاشتری گەشەسەندنیدا لەچوارچێوەی تەریقەتگەرایی‌و هێڵە گشتییەكانی سۆفیگەرایی ئیسلامییدا، ماناو سەنگی تریان بە بزاوتی سۆفیگەرایی داوە، لەهەر ژینگەو رووبەرێكیشدا سیماو خەسڵەتی تایبەتی خۆی وەرگرتووە. لەكوردستانیشدا سۆفیزمی كوردیی لەسەدەی بیستەمدا بە چەندین وێستگەی گرنگدا گوزەری كردووە، كە شایستەی خوێندنەوەو رامانی قووڵە لە سەرجەم ئەو هەڵكشان‌و داكشان‌و وەرچەرخانەی بەخۆیەوە بینیوە. بۆ نمونە لەناوەڕاستی بیستەكانی سەدەی بیستەمدا شێخ سەعیدی پیران، كە شێخێكی خاوەن پایەی كۆمەڵایەتیی بوو، بووە مڵۆزم بۆ كەمال ئەتاتورك، راپەڕینەكەشی یەكەم لێدان بوو لەهەوڵەكانی بەدیهێنانی توركیای یەك نەتەوە. ئەوەی مەبەستمانە لێرەدا بیوروژێنین پەیوەندیی نێوان ئایین‌و ناسیۆنالیزمە یاخود پەیوەندیی نێوان تەریقەتێك‌و ناسیۆنالیزمە، كە نەقشبەندییەكان توانیویانە بەرجەستەی بكەن.
رێبازە سۆفیگەراكان كاریگەریی قووڵیان لەپانتایی ژیانی كۆمەڵایەتیی كوردییدا داگیركردووە، هەر رێبازەو بەپێی میراتە مێژووییەكەی سەنگ‌و شوێنی لەو پانتاییەدا داگیركردووە. ئێمە لەم كۆڵینەوە پوخت‌و ئامانجدارەدا شێخ عوسمانی بیارە “نەقشبەندیی” وەك سیبولی ئیسلامیی میللیی‌و سۆفیزمی كوردەواریی بەنمونە دەهێنینەوە، كە لەرووی پێگەی ئایینیی‌و تەریقەتیی‌و كەراماتەوە (2) باڵادەستییەكی ئێجگار گەورەی هەبووە، توانیویەتی لەرووبەرێكی پانوپۆڕی جوگرافیدا لەناوچەكەدا ئامادەیی بەهێزی هەبێت. بۆ خۆم لەپاش گەڕانەوەی شێخ عوسمانی بیارە لە بەغداوە بۆ باشووری كوردستان/سلێمانی لەساڵی 1988 هەستم بەو پێگە بەرزەی ناوبراو كەوت لەچاوو كارو كردەوەی خەڵكیدا، وەختێك لە خانەقای مزگەوتی نەقشبەندیی گیرسایەوە لەگەڵ بابم “مەلا تەها مەلا محەمەدی خاكی” چوومە دیدەنی شێخ، لە خانەقاكەدا هۆسە بوو خەڵكیی جمەیان دەهات بۆ بینینی، شێخ عوسمان رۆحانییەكی نوورانیی‌و زەڕە شیرین بوو، بەبینینی خۆشەویستیی ئەو لەدڵدا چەكەرەی دەكرد،  لەچاوی خەڵكیدا پەرۆشییەكی گەورەم بەدیی دەكرد بۆ زیارەتكردنی شێخ، كە ماوەیەك بوو موریدو مەنسوب‌و خۆشەویستانی چاویان پێ نەكەوتبوو، هەستم بە ئامادەییەكی قەبەی كۆمەڵایەتیی دەكرد وەك شێخێك، بۆ خۆم وەك سەرمایەیەكی میللیی گەورەی ئیسلامی كوردیی تەماشای دەكەم. ناوبراو لەروویی دەرمانسازیی گژوگیایی‌و چارەسەری میللییەوە جێپەنجەی دیارەو، شتی سەرسوڕهێنەر لەبارەیەوە دەگێڕنەوە.
شێخ عوسمانی بیارە، ئومێدی هەموو كەسێكی نەخۆش بوو، هیوای هەموو ئەو كەسانە بوو، كە لەناوچەكەدا ناوبانگی ئەو لەگوێیاندا زرنگابۆوە، هەركات شێخ عوسمانی بیارە لەخانەقای بیارە بوایە یاخود لەهەرشوێنێكی تر، ئەو شوێنە زیاتر وەك نەخۆشخانەیەك دەرەكەوت، كە لە رێگەی گژوگیای كوردەوارییەوە چارەسەریی دەنووسی بۆ زۆر نەخۆشی‌و ئاكامەكەشی بەزووی دەرەكەوت، بەهەزاران كەسیش لەو ئەزموونە چارەسەرسازییە میللییە كوێستانییەی ئەو سوودمەند بوون‌و، پتر وەك حەكیمێكی میللیی تەماشا دەكرا. شێخ بۆخۆی لەرووی گژوگیاناسییەوە دەستێكی باڵای هەبوو، گژوگیاكانیش هی چیاوچۆڵ‌و كوێستانەكانی هەورامان‌و كوردستان بوون، هەقوایە پسپۆڕێكی دەرمانی گیایی لێكۆڵینەوەی تایبەت لەوبارەوە بكات.
شێخ عوسمانی بیارە “نەقشبەندیی”، شاهی رۆحیی‌و كاریزمای ئیسلامیی میللیی بوو لە كوردستان، وەك شێخێكی خاوەن پایەو دەسەڵاتی رۆحیی ئامادەییەكی كۆمەڵایەتیی نەك بەتەنها لەباشووری كوردستاندا، لەپارچەكانی تری كوردستانیشدا رۆڵی كاریگەری تەریقەتگەرایی خۆی هەبوو، بەچاوێكی جیاواز لە شێخانی تری كوردستان تەماشاكراوەو خوێنراوەتەوە، چونكە ناوبراو وەك سۆفییەك، كە نوێنەرایەتیی ئیسلامی كوردەواریی دەكرد نیشانەو سیمای ئایینداریی تایبەت بەخۆی هەبوو، لەلایەك وەك رۆحانییەكی قاڵبوو لەسۆفیزم‌و نەقشیزم (النقشبندیە)، لەلایەكی تریشەوە وەك حەكیمێكی میللیی، كە لەرێگەی چارەسەری گژوگیاییەوە سوودێكی گەورەی پێشكەش بە كۆمەڵگەی كوردیی كرد. لەزۆر باری تری سیاسیی، كۆمەڵایەتیی‌و فەرهەنگیی ئیسلامیدا جێپەنجەی دیارە، كە شایستەی ئاوڕلێدانەوەیە، لەلایەن دەسەڵاتە جیاوازەكانیشەوە لەلایەك رێزی لێنراوەو، لەلایەكی تریشەوە، بەربەست‌و قۆرتی بۆ دروستكراوە. لەڕووی زانستخوازییەوە برەوێكی ئێجگار گەورەی داوە بە زانستە ئیسلامییەكان‌و زانستەكانی تەسەوف، بیارە لەسەروەختی ئەودا وەك ناوەندێكی مەزنی ئایینیی لەقەڵەمدەدرا. ئەو تەریقەت‌و عیرفانەی شێخ عوسمانی بیارە نوێنەرایەتیی دەكرد خزمەتێكی ئایینیی‌و دەسكەوتێكی نیشتیمانیی‌و سایەیەكی كۆمەڵایەتیی بوو لە كوردستاندا، مكوڕ بوو لەسەر بیری میانڕۆیی ئایینیی‌و سۆفیگەریی دوور لە شێتگیریی‌و تونددەماریی، لەچەندین مۆجگارییدا بۆ موریدانی تەریقەتی نەقشبەندیی جەختیكردۆتەوە لەوەی نابێت سووكایەتیی بە نەیارەكانتان بكەن‌و، قسەی زبرو روشێنەر لەدژیان بەكاربهێنن. ناوبراو هەمیشە لە وەسێت‌و راسپاردەكانیدا داوایكردووە توخنی سیاسەت نەكەون‌و، سیاسەت نەكەنە ئامانج، لەهەمووشی گرنگتر پێداگریی كردووە لەسەر دووركەوتنەوە لە كوفراندن (التكفیر)ی بەرامبەرەكانیان، ئەم هەڵوێستەش خاڵێكی ئەرێنییە، لەكاتێكدا رەوتە ئیسلامییەكان ئەوانەی لەبازنەی ئیسلامی سیاسییدان تەوزیفی كوفراندنی بەرامبەرەكانیان كردووە، بەوانەشەوە كە لە بازنەی ئیسلامدا بوون چجای ئەوانەی، كە لەدەرێ ئەو بازنەیەدا بوون، سەرچاوەی ئەم روانینە دەگەڕێتەوە بۆ ناسروشتی بوون‌و نامۆبوونی ئەو جۆرە لە ئیسلامەتیی‌و ئایینداریی، كە لەدەرێی كوردستانەوە ئاڕاستە كراوە بۆ شێواندن‌و نابووتكردنی ئەو ئیسلامە كوردییەی، كە مەولانا خالیدی بەهەمهێناوە، یاخود ئەو ئیسلامەی، كە شاعیرانی وەك نالی بەرهەم هێناوە. سەرەنجام گڕەو تینی ئەو بیرە سەلەفیگەرا ناكوردیی‌و نائاشنایە بە سروشت‌و ژینگەی ئایینیی لەكوردستان، زێدی شێخ عوسمانیشی گرتەوەو، سوكایەتیی بە گۆڕی باووباپیرانی كرا.

پێشینەی مێژوویی وەرچەرخان لە تەریقەتی قادرییەوە بۆ نەقشبەندیی
تەریقەتی قادریی یەكەم تەریقەتی سۆفیگەراییە، كە لە كوردستاندا بڵاوبووبێتەوە، رابەری ئەم تەریقەتە شێخ عەبدولقادری گەیلانییە، ناوبراو دامەزرێنەری تەریقەتی قادرییەو، لەساڵی 1077 لە گەیلان هاتۆتە ژیانەوەو، لەساڵی 1166 مردووە، لە تافی لاوێتیدا لەبەغدا گیرساوەتەوەو، لەوێ زاستە ئیسلامییەكانی خوێندووە، خاوەن پێگەو رۆڵگێڕانێكی گەورە بووە لە بەغداو پێڕەویی لە مەزهەبی حەنبەلیی كردووە، خاوەنی چەندین كتێبە لەوانە (الغنیە لگالب گریق الحق، الفتح الربانی، فتوح الغیب، الفیوچات الربانیە) (3). مێژووی بڵاوبوونەوەی تەریقەتی قادریی لەكوردستاندا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی سیازدەو، چەندین لقو پۆپی لێ بۆتەوە، لەوانە، بەرزنجیی، تاڵەبانیی، كەسنەزانیی. لەقۆناغەكانی پاشتردا بەدەركەوتنی مەولانا خالیدی نەقشبەندیی وەرچەرخانێكی گەورە لە رێچكەی تەریقەتگەرایی لەكوردستاندا روویدا، پاشتر رووی لەهیندستان كردووەو لەسەردەستی شێخ عەبدوڵڵای دەهلەویی تەریقەت دادەرێت‌و، وێستگەی ژیان‌و گەڕان‌و گیرسانەوەی لەهێندستان كۆتایی پێدێت‌و روودەكاتەوە سلێمانیی‌و، دەبێتە رێبەری تەریقەتی نەقشبەندیی لەسلێمانیی،بەڵام بەزوویی لەگەڵ شێخ مەعروفی نۆدێیی دەكەونە زۆرانگرتنێكی توند، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مەولانا خالید لەپاش هاتنەوەی لەهیندستانەوە بۆ سلێمانیی نوێنەرایەتیی ئاڕاستەیەكی نوێخوازیی سۆفیگەرایی نەرمڕۆی دەكرد، لەهەوڵدابوو پایەكانی تەریقەتی نەقشبەندیی بەتەواوەتی لە سلێمانیدا بچەقێنێت‌و بیكاتە ناوەندێكی بەهێزی بڵاوبوونەوەی سرووتەكانی نەقشبەندیی لەناوچەكەدا بەشێوەیەكی جیاواز لەسرووتەكانی تەریقەتی قادریی،  بۆیە ئاساییە تەریقەتی باوی ئەوكات، كە تەریقەتی قادریی بوو لەرووی خاوەندارێتیی‌و موڵكایەتیی‌و باڵادەستی ئاینییەوە لەگەڵیدا بكەونە زۆران‌و ململانێ، چونكە هاتنەوە مەولانا خالید بۆ سلێمانی وایكرد بونیاتێكی نوێی سۆفیگەرایی بهێنێتە ئاراوە جیاواز لەبونیاتە كۆنە سۆفیگەراكەی قادریی، بەشێوەیەك توانی لەماوەیەكی گورج‌و خێرادا ئەو باڵادەستییە سۆفیگەراییە بەقازانجی نەقشبەندییەكان بكەوێتەوە، هەر بەوهۆیەشەوە هەوڵی تیرۆركردنی دراو پاشتریش رووی لەشام كردو لەساڵی 1826 لەوێ كۆچی دوایی كرد. مەولانا خالید لەقۆناغی مانەوەی لەسلێمانی توانی وەك زانایەك خزمەتێكی گەورە بە بواری فەقێیایەتیی‌و زانستە ئیسلامییەكان بكات، لەلایەن میری بابانەوە عەبدوڕەحمان پاشا كرا بە مامۆستاو پێشنوێژی مزگەوتی عەبدوڕەحمان پاشا، لەوێ لەپاڵ پێشنوێژیی وەك مامۆستایەك زاستە ئیسلامییەكانی دەوتەوە(4).
شێخانی تەریقەتی نەقشبەندیی خاوەن ئاگاییەكی بەرزی ئایینیی‌و كۆمەڵایەتیی بوون‌و توانای ئابووریی تایبەت بەخۆیان هەبووە، باڵادەستیی كۆمەڵایەتییان دەگەڕێتەوە بۆ نوێنەرایەتیكردنی تەریقەتگەراییەكی پاكو پوت‌و پشتئەستوور بە كەرامات‌و دۆخی تایبەتی شێخایەتیی نەقشبەندیی رۆڵیان لە چارەسەرسازیی كۆمەڵایەتیی‌و ئایینییدا، كە پێگەیەكی قەبەیان بۆ خۆیان دروستكردووە، لەرووی توانای ئابورریشەوە بەوپێیەی شێخانی تەریقەتی نەقشبەندیی بەهۆی كەرامات‌و دۆخی شێخایەتیی‌و پێگەیانەوە لە كۆمەڵگەی كوردیدا موریدو مەنسوبی زۆریان ئالودە بووە، لەو رێگەیەشەوە توانیویانە هەستوسۆزی چینە بێبەش‌و باڵادەستەكان بەدەستبهێنن، هەروەها توانیویانە بەهۆی سەرچاوەكانی بەخشین‌و پێدانی زەویوزارەوە توانایەكی ئابووریی بەهێز بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن.
لەكۆنەوە لەڕووی بەجێهێنانی ئەركەكانی سەرشانیان لەتەریقەتی قادرییدا رێچكەیەكی توندوتیژی وەرگرتووە، دەروێشەكان لەڕێگەی دەنگهەڵبرین‌و هەراو زەنایەكی تایبەتەوە جەزبە دەیانگرێت، بە لەخۆدان‌و بەكارهێنانی شمشێرو چەقۆ دەیكەنە رۆژی حەشر، هەروەها دەكەونە هەڵبەزو دابەزو خۆڕنین‌و حاڵلێهاتن‌و خۆجەزرەبەدان، دەروێشەكان لەكۆڕەكانی زیكرو یادكردندا زەرك بەكاردەهێنن‌و بەشێوەیەكی توندئامێز لەگیانیان بەردەبن‌و خۆیان كەلەلا دەكەن، هەروەها دەكەونە تیغبازیی‌و زمان هێنان بەئاسنی سوورەوە بوودا. ئەمشێوە نمایشەی، كە دەروێشەكانی قادریی دەیكەن جیاوازە لەو سرووتە نەقشبەندییانەی، كە سۆفییەكان دەیكەن، لەلای سۆفییەكان زیاتر مۆركێكی نەرمونیانی وەرگرتووە، لەمەرگ تێدەفكرن‌و دەكەونە گریان‌و لاڵانەوە. دەتوانین بڵێین پەڕینەوە لەو دۆخە توندوتیژەی قادرییەوە بۆ دۆخێكی نەرمتری كۆڕی زیكرو خەتمەی نەقشبەندیی جۆرێكە لەوەرچەرخان لەڕووی ئەنجامدانی سرووتەكان‌و زیاتر تێفكرین‌و بێدەنگیی‌و روانینی تێدایە‌و چوارچێوەبەندییەكی مەدەنیی وەرگرتووە.
مەبەستمانە لە كۆڵینەوەو بەدواداچونێكی لەمشێوەدا بایەخ بەو قۆناغە مێژووە بدەین كە “شێخ عوسمانی بیارە” تێیدا كەوتۆتە بزووتن‌و جموجۆڵی سۆفیگەرایی لەپاڵ ئەو پاڵنەرانەی، كە زەمینەیان خۆشكردووە بتوانێت نوێنەرایەتی ئەوجۆرە لەسۆفیزمی كوردیی بكات‌و لەم كایەدا وەك تازەگەرێكی ئاینیی كوردیی خۆی نمایش بكات‌و سەرنجی گەورەو گران لەخۆی خڕبكاتەوە لەلایەن تەواوی ئاڕاستە جیاوازەكانی ئاییندارییەوە لەكوردستان.

لەدایكبوون‌و ژیانی كۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی شێخ عوسمانی بیارە
شێخ محەمەد عوسمان سیراجەدینی نەقشبەندیی، شێخ‌و رۆحانییەكی بەدیمەنی نەقشبەندییەكان بوو، لەهەر چوار پارچەكەی كوردستاندا شۆرەتی گەورەیان هەیە، پێگەو شوێنی دیاریان لەناوچەكەدا هەبووە، لەقۆناغە جۆراوجۆرە مێژووییەكان‌و وەرچەرخانە سیاسییەكانیشدا رۆڵیانگێڕاوە. ناوبراو لە 27-2-1896 لە گوندی “سەفی ئاوا”ی سەربە ناحیەی رەوانسەر- قەزای جوانڕۆ هاتۆتە ژیانەوە، كوڕی شێخ عەلائەددین كوڕی شێخ عومەری زیائەددینە، خانەوادەی شێخ ناوبانگێكی پیرۆزییان هەیە‌و، تەكیەو خانەقا‌و قوتابخانەی تایبەت بەخۆیان هەبووەو، خزمەتێكی ئێجگار گەورەیان بە موریدان‌و مەنسوبانی تەریقەتی نەقشبەندیی كردووە، لەو قۆناغەشدا بیارە مەڵبەندێكی زانستیی زۆر گەورە بووەو، لەزۆربەی ناوچەكانی كوردستان‌و دەرێی كوردستانیش فەقێ‌و زانستخوازان روویان لێكردووە. لە سەرەتای منداڵییەوە باپیری شێخ عومەر زیائەددین پەرۆشییەكی گەورەی بۆ شێخ عوسمان هەبووە، لەنسێی شێخایەتیی‌و رێبەرایەتیی خۆیدا توانیویەتی ئاڕاستەی بكات. بابی شێخ عوسمان، كە دەكاتە شێخ عەلائەددین، شێخێكی  بەوەج‌و سەرداری نەقشبەندییەكان بووە، هەر لەسەرەتاوە بایەخێكی زۆری بەشێخ عوسمان داوە، ئامانجی ئەوە بووە سەرقافڵەی كاروانی نەقشبەندییەكان بداتە دەست شێخ عوسمان، سەرەتا لەبیارە خستوویەتیە بەر خوێندن‌و، پاشتریش هەر بۆ هەمان مەبەست نێردراوە بۆ “دووڕووە”ی ئێران، ئەوێش مەڵبەندێكی تری زانستەكانی تەریقەت‌و شەریعەت بووە. لەپاش مردنی شێخ عەلادین لەساڵی 1954، موریدو خەلیفەو سۆفییەكانی تەریقەتی نەقشبەندیی بەیعەتی ئیرشادیان پێكردووەو وەك سەرداری تەریقەتی نەقشبەندیی هەڵیان بژاردووە.
لەقۆناغی پاشایەتیی مەلیك فەیسەڵی دووەمدا، شێخ عوسمان پەیوەندییەكی پتەوی لەگەڵ پاشای عێراقدا هەبوو، هەر بۆیەشە بەپێی بەڵگەنامەیەك، كە فەیسەڵی دووەم بە ویستێكی پاشایەتیی واژۆی كردووە، سەروكارو خانەقاكەی بیارەی داوەتە دەستی شێخ‌و لەسەری وەقف كردووە، مێژووی بڕیارەكە دەگەڕێتەوە بۆ 27ی نیسانی ساڵی 1955، پەیوەندیی نێوان شێخ عوسمان‌و فەیسەڵی دووەم بەردەوام بوو، كاتێكیش مەلیك، سلێمانی بەسەر كردەوە چاوی بە شێخ كەوتووە. ئەمەش دەقی بڕیارە پاشاییە:
بناء علی ما عرضه الوزیر المسٶول (رئیس الوزرا‌ء) أصدرنا إرادتنا الملكیە بتوجیه التولیە علی وقف تكیە بیارە بالسلیمانیە الی محمد عثمان النقشبندی. كتب ببغداد فی الیوم الخامس من شهر رمضان 1374 المصادف السابع والعشرین من شهر نیسان 1955.(5)
لەدوای كۆدەتاكەی عەبدولكەریم قاسم‌و رمانی سیستەمی پاشایەتیی لەعێراق، لەرێگەی قەسری شیرینەوە گەڕایەوە بۆ عێراق‌و، پاشتریش لە 8-9-1958دا گەڕاوەتەوە بۆ بیارەو لەوێ گیرساوەتەوە، مانەوەی لەبیارە بۆ ماوەی ساڵێك بڕی كرد، لەپاش بارودۆخی ناوخۆیی ئاڵۆزی عێراق‌و هەڵكشانی تەوژمی كۆمۆنستیی‌و دژایەتیكردنی تەریقەتگەرایی‌و وەستانەوە بەروویدا، رەوتە چەپەكان دژی هەرجۆرە دەرەبەگایەتییەك بوون بەناوی خێڵایەتیی‌و ئاغایەتییەوە بوایە یاخود بەناوی ئایینەوە، لەروانگەی تاقمە چەپەكانەوە بوونی دەسەڵاتێكی بەرین‌و خاوەندارێتی زەبەلاخی شێخەكان بەجۆرێك لە فیوداڵیزمی ئایینیی لێكدەدرایەوە، كە خراپترە لەدەرەبەگایەتیی خێڵەكیی‌و بەو هۆیەوە جیاوازییە چینایەتییەكان زیاتر بەدیار دەكەون‌و، مسكێن‌و رەنجبەرانیش داماوترو نابوتتر دەبن. پاش گەڕانەوەی شێخ عوسمان بۆ عێراق‌و مانەوەی لەبەغدا بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، ئاڵۆزییەكان‌و دژایەتیكردن‌و دروشمەكانی ئەوكات دژ بە شێخ‌و مەلاو سیستەمی دەرەبەگایەتیی تەنگیان بە شێخ عوسمان هەڵچنی‌و بەتەواوەتی تەنگەتیلەیان كرد. لەلایەكی تریشەوە، دەركەوتنی ئیخوان ئەلموسلیمین‌و گەشەسەندنی بزاوتی ئیسلامیی لەعێراق‌و باشووری كوردستان بەدیاریكراویش لەناوچەی هەڵەبجە قورساییەكی تر بوون بۆ سەرشانی شێخ عوسمان، چونكە ئەو جۆرە لە بزاڤگەریی ئیسلامیی هاوچەرخ دژی تەریقەتگەرایی‌و شێوازی سوننەتیی ئایینداریی بوون لەفۆرمی سۆفیگەراییدا‌و، لەرووی جوگرافیشەوە نزیكبوون لەناوچەی جێ هەژموون‌و باڵادەستیی ئەوان.
دیسان شێخ عوسمان كەڵكەڵەی سەرلەنوێ بەجێهێشتنەوەی بیارەی كەوتەوە سەر، بۆ ئەم مەبەستە بەرەو “دووڕووە”ی كوردستانی رۆژهەڵات ملی رێگەی گرتەبەر، لەسەروەختی چوونیدا بۆ كوردستانی ئێران لەلایەن نوێنەری ئەنجومەنی راوێژكاریی میللیی ئێرانەوە “محەمەد عەباسیی” پێشوازی لێكراوە، لەرۆژنامەی “ئیتڵاعات”ی ئێرانیشدا، كە ژمارەو دانەیەكمان دەستنەكەوت، تەنها وێنەیەكی هەواڵەكە لەرۆژنامەی ئیتڵاعاتدا بەردەستە‌و لەكتێبی “گەوهەری حەقیقەت”دا هێمای بۆ كراوە، ئیتلاعات رۆژنامەیەكی فەرمیی ئێرانیی بوو، چوونی شێخ عوسمانی بۆ ئێران وەك هەواڵێكی گرنگ لەقەڵەمدا، كە پێڕەوانی تەریقەتی نەقشبەندیی‌و رۆحانییەكانی عێراق كۆچڕەویان كردووە بۆ ئێران، لەوێشەوە روویكردۆتە كرماشان‌و، پاشتریش بۆ تاران، لە تارانیش رۆژنامەو گۆڤارەكانی ئەوكات هەواڵەكەیان بڵاوكردەوەو رایانگەیاند شێخ عوسمان رێبەرێكی مەزنی نەقشبەندییەكانە، هەروەها رێبەرێكی گەورەی مەزهەبییەو، بنەماڵەو خانەوادەكەی بۆ ماوەی سەدو پەنجا ساڵ خزمەتیان بە ئیسلام‌و رێبازی نەقشبەندیی كردووە لەبیارە، دیسانەوە جێگەی رێزی حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی عێراق بووە، خانەقای بیارەش ناوەندێكی ئایینیی‌و قوتابخانەی نەقشبەندییەكان بووە.
هەروەها بەپێی رۆژنامەی ئیتڵاعات شێخ عوسمان پێ راگەیاندوون “بنەماڵەی ئێمە ماوەی سەدو پەنجا ساڵە خزمەت بە ئایینی ئیسلام‌و بەپێی فەرمانی رێنماییە ئاسمانییەكان‌و گەیاندنی رەسولی ئەكرەم جووڵاونەتەوە، هەمیشە جێگەی رێزی دەوڵەتەكانی سەردەم بوون، بەڵام لەو كاتەوە، كە رژێمی ئێستا بەبێ سنوور دەستیكردووە بە كوشت‌و كوشتارو راپێچكردنی مەردم، بەناوی كاركردنەوە‌و زەوتكردنی ئازادیی‌و تەنگبوونەوەی مەیدانی ژیان لە ئێمە، كە ئێمە هەمیشە بەپێی پەیڕەویی لە ئیسلام دژی كۆمۆنیستەكان بووین، كە دژی خەڵكە بێ گوناهەكە كاردەكەن‌و، بە سووكایەتییەوە سەیری شەریعەتی موقەددەسی ئیسلامیی دەكەن، ئێستا شەڕو پێكدادان لەزۆربەی خاڵ‌و ناوەندەكانی عێراقدا هەیە، دەسەڵاتدارانی عێراقیش وادەرەكەوێت هاوكارییان بكات، بۆیە منیش ناچار خاك‌و ئاوی وڵاتی خۆمم بەجێ هێشت، ئیهانەكردنی بێباوەڕانم لەدژی ئایینەكەم پێ قبوڵنەكرا”. لە كوردستانی ئێران‌و لە قۆناغی مانەوەیدا لەوێ خانەقاو قوتابخانەی ئەحمەد ئاوای دروستكرد، دەیان‌و سەدان فەقێ‌و موریدی نەقشبەندیی لەوێ تەریقەتیان وەرگرتووە، وەك ناوەندێكی زانستە شەرعییەكانیش وانەی تێدا خوێنراوە. لەقۆناغی پاشایەتیدا لەعێراق شێخ عوسمان سەردانی توركمان سەحرای كردووە، پاش ئەوەی سەرۆكی زانایانی توركمان سەحرا “شێخ عەبدولقادری داغستانی” سەردانی بیارەی كردووە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر تۆڕی بەرفراوانی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بزاڤی سوننەگەرایی‌و كاریگەریی لەقووڵایی جوگرافیای سوننەگەراییدا لەئێران. توركمان سەحرا، دەكەوێتە باكووری ئێران واتە لە كەنارەكانی دەریای قەزوینەوە تا سنووری باشووری دەوڵەتی توركمانستان، سوننەكانی ئەوێ حەنەفی مەزهەبن، زۆربەی دانیشتوانەكەی لە توركمانانی سوننەن، تەوژمی سۆفیگەرایی‌و جموجوڵی ئیسلامیی خۆی دەبینێتەوە لە رۆڵی قوتابخانە ئاینییەكان، كە شێخان‌و زانایانی بەڕێوەی دەبەن، وێڕای بوونی دوو ملیۆن‌و نیو لە مسوڵمانانی سوننە لە (توركمان سەحرا).
هەر لەچوارچێوەی پەیوەندیی خانەوادەی نەقشبەندیی بە قووڵایی جوگرافیای سوننەگەراییەوە، پەیوەندییەكانی ئەوانە بە تەریقەتی نەقشبەندیی لە تاڵش، كە دەكەوێتە باكووری رۆژئاوای ئێران. لەساڵی 1921 شێخ كامیل، كە دەكاتە كوڕی شێخ عومەر زیائەدین كوڕەزای عوسمان سیراجەدین، سەردانی تاڵشی كردووەو سەرەداوی پەیوەندیی بەهێزی لەگەڵ رۆحانییەكی ئەوێ دروستكردووە. شێخ كەمالەدین لەساڵی 1901وە بۆ 1918 سەرۆكی خانەقای بیارە بووە. بۆ جاری دووەمیش شێخ عوسمانی بیارە لەساڵی 1958 سەردانی تاڵشی كردووە، بۆ كەڕەتێكی تر ئەو پەیوەندییە مێژووییەی نێوانیانی تازەكردۆتەوەو، گوژمێكی تری داوەتە بووژانەوەی تەریقەتی نەقشبەندیی‌و پەیوەندیگرتن لەگەڵ سوننەگەرایانی ئێراندا(6). لەماوەی بیست ساڵ مانەوەی شێخ عوسماندا رێبازە جۆراوجۆرەكانی تاڵش پشتیوانی شێخ عوسمان بوون لەئێران. ئەمەش رادەی توندتۆڵی پەیوەندیی خانەوادەی نەقشبەندیی دەردەخات لەگەڵ تاقمە سۆفیگەراو سوننەگەراكان لەئێراندا هەر لەسەردەمی قاجارییەوە بگرە تادەگاتە كۆتایی حوكمڕانیی پەهلەویی لەساڵی 1979.
لە شەستەكانی سەدەی بیستەم‌و لەگەرمەی شۆڕشی ئەیلولدا، شێخ عوسمان‌و مستەفا بارزانیی پەیوەندیی بەهێز لەنێوانیاندا هەبوو، سەرچاوەی ئەوجۆرە پەیوەندییە بەهێزە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە شێخ عوسمان وەك رێبەری نەقشبەندییەكان‌و بارزانیش وەك سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لەیەك رێبازی سۆفیگەرییەوە سەرچاوەیان گرتبوو، بارزانییەكان نەقشبەندین، ماڵباتی بارزانییەكان لەقادرییەوە بوونەتە نەقشبەندیی، بۆ نمونە “شێخ عەبدوسەلامی یەكەمی بارزانی” (7) لە قەسیدەیەكی كۆندا تەریقەتی خۆی ئاشكرا كردووە:
خـــــــــــــالیدیمە ب تـــەریقەت
زیبــــــــــــــاریمە ب عەشیرەت
بارزانیمە ب مەسكەن‌و قەریەت
* * *
ئێرانییەكان شێخ عوسمانیان وەك پاڵپشتێك لەشۆڕشەكەی مەلا مستەفا لەقەڵەمداوە، لەو قۆناغەشدا شۆڕشی كورد لەعێراق پێی نابووە قۆناغێكی تری خەباتەوە، چونكە شێخ پەیوەندییەكی توندوتۆڵی بە شۆڕشەوە هەبوو، لەباری مەعنەویی‌و داراییەوە پشتیوانیی لێدەكردن، بەپێی یەكێك لەبەڵگەنامەكانی دەزگای هەواڵگریی “ساواك”ی ئێرانیی، ئاماژە بە كۆمەك‌و دەستگیرۆیی شێخ عوسمان كراوە بۆ شۆڕشی ئەیلول، بەڵگەنامەكە لەفارسییەوە كراوەتە عەرەبیی، ئەمەش دەقی بەڵگەنامەكەیە: بەڵگەنامەی ژمارە (6)
راپۆرت لەبارەی هەواڵە ناوخۆییەكان 30/10/1963
ژێدەری هەواڵ: ساواكی سەقز    مێژووی راپۆرت 8/8/42
شوێن: دورد (مەریوان)     ژمارە: 6440 ب 2
بابەت: كڕینی گەنم بەهۆی شێخ عوسمانی نەقشبەندییەوە
بەپێ ئەو زانیارییانەی بۆمان هاتووە، هەندێك كوردی عێراقی سەربە شۆڕش داوایان لەشێخ عوسمانی نەقشبەندیی كردووە بڕێكی قەبەی گەنمیان بۆ بكڕێت‌و رەوانەی شۆڕشی بكات لەعێراق. زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەدەن، ئەو كەسانە پارەو پوولیان بەبڕی (16، هەزار تمەن داوەتە شێخ تاكو داواكەیان دەستەبەربكات، بەكرداریی شێخ عوسمان فەرمانی بە یەكێك لە موریدەكانی كردووە (2500) فەردە گەنم بكڕێت بەبیانووی پڕكردنەوەی پێداویستیی تەكێكەی، هەروەها ژێدەرەكە جەخت لەوە دەكاتەوە پێشتر هیچكات تەكێكە ئەو بڕە گەنمەی بۆ نەكڕدراوە(8).

گەشەسەندنی بزووتنەوەی چەپ‌و ماركسیییەكان لەكۆتایی حەفتاكاندا‌و، بەدیاریكراویش تینوتاوسەندنی تەوژمی چەپگەرایی‌و دامەزراندنی كۆمەڵەی ماركسیی – لینینیی لەباشووری كوردستان، رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە پاشەكشەكردن بە رێوڕەوتە سوننەتییەكان ئەوانەی لەژێر پەردەی فیوداڵیزمی خێڵەكیی‌و سیستەمی عەشایەرییدا دارایی قەبەیان كۆكردبۆوەو وەك مۆتەكەیەك  وابوون بەسەر جووتیارو پاڵەی كوردەوە، بە رەوت‌و هێزی كۆنەپەرستیی لەقەڵەمیان دەدان، لەهەمان كاتیشدا گورزێكی توندیان لەبونیاتە ئایینییە سوننەتییەكە دا، ئەوانەی بەناوی شێخایەتیی‌و تەریقەتخوازییەوە هەڵپەی بەدەستهێنانی موڵك‌و داراییان دەداو چەورەو مفتەخۆرو لاتیان لێ كۆببۆوە، بۆیەشە زۆرجار لەلایەن رێبەرایەتییە سوننەتییەكانەوە ئەوانە وەك هێزی دژە ئیسلام وێنادەكران، چونكە لەبنەڕەتدا بانگەشەی ئەوان بۆ مایەپووچكردنی دەسەڵات‌و توانای ئابووریی ئەوان بوو، كە بەناوی ئاییندارییەوە رەنجی خەڵكییان دەدۆشیی‌و زیاتر لەفیوداڵیزمە خێڵەكییەكە كەوتبوونە وێزەی خەڵكی رەشوڕووت‌و زەحمەتكێش، جیاوازییە چیناتییەكانیش لەسەر دەستی ئەوان پتر زەق ببۆوە.
لەپاش هەڵایسانی جەنگی عێراق – ئێران  لەماوەی ساڵانی 1980 بۆ 1988‌و، دروستبوونی جەنگێكی خوێناویی لەناوچەكەدا بەتایبەت لەناوچە سنوورییەكان، بەدیاریكراویش ناوچەی دەسەڵاتی شێخ‌و جوگرافیای دەسەڵاتی شێخایەتی ئەو دووچاری مەترسیی بۆوە، چونكە تینوتاوی جەنگەكە پریشكی بەتەواوی ئەو ناوچە سنووریانەدا بڵاوببۆوە، بەناچاریی رووی لەبەغدا كرد، كیمیابارانكردنی هەڵەبجەش لەساڵی 1988 زامێكی گەورەی لەدڵی شێخدا دروستكردووە.
لە سەرەتای نەوەدەكانیشدا، قۆناغێكی تری ژیانی شێخ عوسمان دەست پێدەكات، لەو ماوەیەدا گەشت دەكات بۆ چەندین وڵاتی عەرەبیی‌و بیانیی، پەیوەندییەكانی بە جیهانی دەرەوە بەرفراوانتر دەبێت، بەمشێوەیە عێراقی بەجێهێشت‌و بەرەو ئوردون بەرێكەوت، لەوێ شا حوسێنی پاشای ئوردون پێشوازی لێكردووە، لەماوەی مانەوەی لەو وڵاتە رایگەیاندووە “من سوپاسگوزاری خوام كە ناوچەوانی سەددامم نەدی، من نەمئەتوانی لەعێراق بمێنمەوە، ئەمزانی كە سەربازەكانی مناڵی كوردی بێتاوانیان رادەكێشا تا یەكاڵایان دەكردەوە، لە بیارەش بە بلدۆزەر گۆڕی باوو باپیرانیان دەرهێناین، چی ماوە لەبەرامبەرمان نەیكەن”(9).
پاشتر رووی لە توركیا كردو لەشاری ئەستەمبوڵ خانەقاو قوتابخانەیەكی ئایینیی دروستكرد، بەهۆی قەیرانی قورسی ژیان‌و ئابڵوقەی ئابووریی بۆ سەر باشووری كوردستان‌و جەنگی ناوخۆیی لەنەوەدەكاندا، هاوڵاتیانی باشووری كوردستان‌و پارچەكانی ترو تەنانەت وڵاتانی تریش لەرێگەی توركیاوە دەیانویست بپەڕنەوە بەرەو ئەوروپا، خانەقاكەی شێخ عوسمان لەئەستەنبوڵ ببوە لانكەی لانەوازانی كوردو ئەوانەی بەوێدا گوزەریان دەكرد، شوێنی مانەوەو خانەقاكەی شێخ لە “خادمۆكیی” بوو، شوێنێكە نزیكە لەئەستەنبوڵ، لەوێ دواجار لەتەمەنی 101 ساڵیی‌و، لە 30-1-1997دا لە خادمۆكیی كۆچی دوایی كرد(10).
لەپاش یەك رۆژ لەمردنی رۆژنامەی بەناوبانگی توركیی “حوڕییەت” نووسیویە “شێخ عوسمانی نەقشبەندیی دوای خۆی 9 ملیۆن موریدی لەرۆژهەڵاتی ناوەرٍاست‌و ئاسیای ناوەڕاست لەدەستداو جێی هێشتن”. وەسێتیشی كردووە لەپاش مەرگی لەبیارە لەتەنیشت گۆڕی شێخ عەلادینەوە كفن‌و دفن بكرێت، بەڵام تا ئێستا رێگە بەهێنانەوەی تەرمەكەی نادرێت‌و، مەزارەكەشی بۆتە شوێنێكی پیرۆزو زیارەتكارێكی زۆریش بەسەری دەكەنەوە. شێخ عوسمان بڕوای بە پشتاوپشتكردنی شێخایەتیی نەبوو لەناو خانەوادەكەیدا، بۆیەشە لەپاش خۆی كەسی بۆ جێگرتنەوەی دیاریی نەكرد، ئەمەش پاڵنەرێك بوو بۆ پەرتەوازەبوونی نەقشبەندییەكان لەكوردستان.
حەمید ئاڵنگەر، باس لەو تەمومژ‌و ئاینوئۆینە دەكات، كە داخوا بۆچی دەسەڵاتدارانی توركیا رێگەیانداوە بە شێخ عوسمان لەتوركیا بمێنێتەوەو، لەوێ خانەقای بۆ دروست بكەن، لەكاتێكدا توركیا لە نیازی ئەو تەریقەتانە تۆقیبوو، كە دەشێ لەخەیاڵیاندا بێت مەترسیی بۆ سەر سیستەمە سێكۆلارەكەی ئەوێ دروست بكەن‌و، دروشمی سەرنخونكردنەوەو لێدان لە بنەماكانی كەمالیزم بەرز بكەنەوە. ناوبراو مانەوەی شێخ عوسمانی بیارەی گرێ داوەتەوە بە ژەنەراڵ “پاڵیزبان”، كە ژەنەرالێكی عەیامی شا بوو، وەك جۆرێك لەفشارخستنە سەر ئێران لەتوركیا هەڵدەسوڕێنرا(11).
شێخ عوسمانی بیارە، بەوپێیەی لەرووی تەسەوف‌و عیرفانەوە رێبەری رۆحیی نەقشبەندییەكان بوو، خاوەن مەعریفەیەكی قووڵ بوو لەتەسەوفی ئیسلامیدا، ئەو مەعریفەیەی رەنگدانەوەی هەبووە لەنووسراوەكانیدا، لەرووی نووسینەوە چەند بەرهەمێكی هەیە. كتێبی (سراج القلوب)، كتێبێكی بایەخدارە، چەند بەرهەمێكی شێخی تێدا گردكراوەتەوە، لەوانە راڤەی سورەتی (والتین)، (رسالە الشهب الثاقبە). هەروەها كتێبی (سراج القلوب) چەندین پەیامی لەخۆگرتووە، كە لەشێخەوە نێردراون بۆ ئەم كەسایەتییانە “مەلا سەید عەلی مودەڕیس، مەلا سەید عەلی، مەلا عارفی مودەڕیس، مەلا سەید عەبدولكەریم ئاسكۆڵی، مەلا عەبدولمەجید مودەڕیس”، هەروەها مۆجگاریی تێدایە بۆ موریدەكانی، لەوانە “شێخ نەزیه خەتیب لە سەیدا- لوبنان، مەلا زاهیدی پاوەیی، مەلا سەید تەها، مەلا حەمەدەمینی كانی سانانیی، مەلا نەسرولڵا..”. دیسانەوە هەندێك پەیامی شێخ عەلادینی لەخۆگرتووە سەبارەت بە شوێنگرتنەوەی لەلایەن شێخ عوسمانی كوڕیەوە، هەمدیسان پەیامی چەندین زانای تێدایە لەبارەی شایەتیدانیان بە ویلایەتی عەهدی شێخ عوسمان لەوانە “مەلا باقری بالك، مەلا عارفی غوڵامی، مەلا حەمەدەمینی كانی سانانیی، مەلا سەید عەلی خالیدی، مەلا سەعیدی بالكی”.
یەكێك لەو سەرنجانەی لەوەسێتنامەكەی شێخ عوسماندا بەدیم كردووە، شوێنی “مێیە” لە ئەندێشەو جیهانینیی سۆفیگەرایی ناوبراودا, شێخ لەو تەمەنە درێژەیدا سێ خانمی كردۆتە هاوسەری خۆی “رابیعە خان، كافیە خان، ئامینەخان”، لەپاش مەرگی خۆی جڵەوی خانەقاكەی بیارەی داوەتە دەس ئامینە خان، ئەمەش بە خاڵێكی پڕشنگداری شیخ دەبینم لەروانینەكانیدا بۆ پێگەو قورسایی ژن، كە لە تێڕاونینە كوردانەكانیەوە سەرچاوەی گرتووە، كە بۆ خۆم بە سیمبولی ئیسلامی میللیی‌و كوردیی دەبینم لەهەر چوار پارچەكەی كوردستاندا. لەهیچ سەرچاوەیەكی مێژووییدا لە كوردستان نەمدیوە خانمێك كرابێتە سەرداری تەسەوف‌و خانەقای بەڕێوەبردبێت.
شێخ عوسمان، ئەندێشەو یادگەی بەرفراوان‌و سەنگین بوو، توندەمار‌و شێتگیر نەبوو، لەسەرخۆو نیان‌و چەسپاو بوو، لەسەروەختی مانەوەی لەعێراق بەدرێژایی سیستەمی پاشایەتیی‌و شۆڕشەكەی عەبدولكەریم قاسم‌و پاشانیش كۆدەتای بەعسییەكان تا قۆناغی حوكمڕانیی سەددام حوسێن نەكەوتە ژێر باری هیچ تەرزو رەوتێكی سیاسیی دیاریكراوەوە، لەئێرانیش بەدرێژایی حوكمڕانی شاهەنشاهیی پەهلەویی، پاشتریش هاتنەپێشەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەپاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران لەساڵی 1979 هیچ جۆرە بەركەوتنێكی نەبوو لەگەڵیاندا، هەمیشە حەزی بە تەباییخوازیی‌و ئاشتیی بوو، دژی پشێویی‌و ناسەقامگیریی بوو. تەنانەت لەگەڵ كۆماری ئیسلامیشدا كەوتە گفتوگۆ بەئامانجی پاراستنی رێبازەكەی‌و خاوەندارێتییەكانی، هەر كە گفتوگۆكانیش شكستیان هێنا بەناچاریی رووی لە عێراق كردەوە. شێخ عوسمان بڕوای بەئاوێتەكردنی ئایین‌و سیاسیەت یاخود سۆفیزم‌و سیاسەت نەبوو، هەرچەندە زۆرجار مۆركی سیاسیی بە ئەتوارەكانیەوە دیاربوو، بەو مانایەی تەریقەتەكەی لقێكی سیاسیی هەبێت‌و لەرووی كاری رێكخراوەیی، رێكخستنی تایبەت بەخۆی هەبێت، پەیوەندییەكانیشی لەگەڵ پارت‌و رێكخستنە سیاسییەكان‌و دەوڵەتانی ناوچەكە تەنها بۆ پاراستنی رێبازەكەی بوو، بۆ خۆشی هەمیشە تەرێزی دەكرد لەنزیكبوونەوە لەهەر پارتێكی سیاسیی. هەروەها شێخ عوسمان نەرمونیان‌و میانڕۆ بوو نەیدەخواست لەگەڵ دەسەڵاتە سیاسییە جۆراوجۆرەكاندا پێكهەڵپژێ‌و بەركەوتن لەنێوانیاندا رووبدات.
خانەوادەی شێخی بیارە جیاواز لە رەوتە سۆفیگەرییەكانی تری ناوچەكە هەرگیز پەنایان نەبردۆتە بەر توندوتیژیی‌و پێڕەوییكردن لە گوتارێكی توندوتیژیی ئیسلامیی بۆ گەیشتن بە مەرامە سیاسییەكان.  بۆ نمونە تیجانییەكان، رەوتێكی سۆفیگەرای توركیی بوون، لەساڵانی پەنجاكاندا بەهۆی پەرەسەندنی هەستوسۆزی ئاینییەوە داوای هەڵوەشاندنەوەی پرنسیپەكانی كەمالیزم‌و گەڕانەوەی ئیسلامیان دەكرد بۆ توركیا، هەروەها دەستیاندایە كردەوەی توندوتیژیی‌و پەیكەرەكانی كەمال ئەتاتوركیان هێنایەخوارێ‌و سوكایەتییان پێدەكرد، تیجانییەكان لەو دەمەدا پێڕەوییان لەگوتارێكی ئایینی تونددەمار دەكرد لەرێگەی هاندانی توندوتیژیی‌و خۆپیشاندانی جەماوەرییەوە. هەروەها سڵێمانییەكانیش لە توركیا وەك رەوتێكی سۆفیگەرایی بەرێبەرایەتیی “سڵێمان حیلمی تونهان” لەپەنجاكانی سەدەی بیستەمدا تێكەڵ بەكاری سیاسیی بوون‌و، داوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامییان دەكرد لەرێگەی جیهادو توندوتیژیی‌و بەرپاكردنی جەنگ لەدژی بێباوەڕان. بەپێچەوانەی نەقشبەندییەكانی كوردستانەوە لەپاڵ هاتنی ئیسلامی بزاڤگەرییش ئەوان نەچوونە ژێر باری تەرزەكانی ئەوانەوە، كە لە چوارچێوەی ئیسلامی سیاسییدا خۆیان نمایش دەكرد، بگرە پێداگرییان لەسەر گوتاری میانڕۆیی‌و مۆركی میللیی خۆیان دەكردەوەو، رەونەقی ئەو جۆرە ئیسلامەتییە نیانە كوردانەیان لەدەستەنەدا، كە پشتاوپشت بۆیان مابۆوە.

ئاكامگیریی
– ئەم كۆڵینەوەیە باس لە سیمبولێكی میللیی كوردیی دەكات، كە لە رێگەی تەریقەتی نەقشبەندییەوە لەسەدەی بیستەمدا رۆڵ‌و كاریگەریی هەبووە، تێیدا ژیان‌و سۆفیگەریی‌و تێكۆشان‌و جموجۆڵەكانی شێخ عوسمانی بیارە بەئامانج گیراون. شێخ عوسمانی بیارە “نەقشبەندیی”، كەسایەتی ئایینیی‌و رۆحانییەكی سۆفیگەرا بوو، پێگەیەكی بەرزی لە تەواوی كوردستان‌و ناوچەكەدا هەبوو، ناوبراو نوێنەرایەتیی ئایینداریی میللیی‌و ئیسلامی كوردیی دەكرد، هەر ئەمەش پاڵنەرێك بوو بۆ ئەوەی رێزی لێ بنرێت‌و وەك شێخێكی باڵادەستی كوردەواریی پارێزراو بێت. بەڵام لەپاش مردنی لە خادمۆكی نزیك لە ئەستەنبوڵ، مەزارەكەی بۆتە جێگەی موریدو مەنسوبانی تەریقەتی نەقشبەندیی‌و هەموو ئەوانەی خۆشییان لەشێخ دەهات. ئەوەی بەلای ئێمەوە سەرنجە لەپاش مەرگی شێخ عوسمان بەوپێیەی تەریقەتی نەقشبەندیی رێبەرێكی بەقەبارەی شێخ عوسمان لەدەستدا چیتر ئەو رێچكەو رێبازە ئەو توانا رۆحیی‌و ئامادەییە كۆمەڵایەتییەی نەما بە بەراورد بەسەردەمی رێبەرایەتیكردنی لە لایەن شێخەوە، بەشێكی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە تەریقەتەكە تەنانەت لەدەورانی باڵادەستیی شێخیشدا پەرەی پێنەدراو لەچوارچێوەیەكی سنوورداردا لە بزووتن‌و جموجۆڵدا بوو، شێخیش بۆ خۆی بڕوای بەپشتاوپشتكردنی شێخایەتیی نەبوو، هەر بۆیەشە بە لەدەستدانی شێخ عوسمان، تەریقەتی نەقشبەندیی پایە سەرەكییە رۆحیی‌و كارێزماییەكەی لەدەستدا، كە لە كەسایەتیی‌و هەژموونی شێخدا خۆی دەبینییەوە. شێخ عوسمان مۆركێكی نەتەوەیی زاڵی پێوە دیاربوو، لەزۆر بواردا سۆفیزم‌و ناسیۆنالیزمی ئاوێتەی یەكتریی كردووە. زۆرجار ناچار بەتەنگپێهەڵچنین‌و تەنگەتیلەكردن كراوە، بەو هۆیەشەوە هاتن‌و چوونی كردووەو هەر ماوەی لەشوێنێك ماوەتەوە، لە دوو بەیتە شیعردا گازندەی لەو دۆخە گرتووە، كە بە هۆیەوە كوردستانی بەجێهێشتووە:
بەو خوایەی كە یەكتاوو یەكە من یەك ئەناسم
هەر كوردم‌و كوردە وەتــــەنی راسیی‌و راسم
بۆ تۆیە شەوو رۆژ نییە خــــــوردو خۆراسم
بۆ تۆیە كــــــە وێڵم ئــــەگەڕێم لانە بە لانە (12)
– شێخ عوسمانی بیارە‌و خانەوادەكەی لەباشووری كوردستان‌و پارچەكانی تری كوردستان‌و دەوڵەتە هاوسێكانی چواردەوریدا سەنگێكی ئێجگار بڵندیان هەبووە، مێژووی ئەوان وەك خانەوادەیەكی رەسەن مێژوویەكی بەرینە، بەدرێژایی ئەو ماوەیە توانیویانە پێڕەویی لەرێچكەیەكی سۆفیگەرایی نەقشبەندیی نیان‌و میانڕۆ بكەن، جگە لەمەش “بیارە”یان كردۆتە زانستەگەیەكی بەرز بۆ خوێندن‌و خوێندەواریی لەناوچەكەدا، كە دەچێتە ناو خانەی جموجۆڵەكانی “ئیسلامی كۆمەڵایەتیی”. شێخ عوسمان لەپاڵ هەستوسۆزە ئاینیی‌و پایە نەقشبەندییەكەیدا خاوەن ئەنگێزەی نەتەوەیی بووەو، تەواوی سیماكانی خۆی‌و سرووتەكانی رێبازەكەی كوردانە بوون.
– گەشەكردنی گوتاری ناسیۆنالیزمی كوردیی‌و بیری سۆسیالیستیی‌و دەركەوتن‌و پارت‌و رێكخستنە چەپگەراكان، پاشتریش سەرهەڵدانی گوتاری ئیسلامی بزاڤگەریی‌و سەلەفیزم، ئەوجۆرە گوتارە سوننەتگەراییەی ئیسلامیی میللیی‌و تەریقەتگەرایی، بە توندی كەوتە بەر نەشتەری رەخنەی رۆشنبیری كورد، لەرێگەی گوتاری پێشكەوتووخوازیی‌و كرانەوە بەڕووی جیهانی دەرەوەدا بەچڕیی لە بونیاتی ئەو گوتارە كۆنەپارێزییەیان دا، كە ببوە جۆرێك لە پاشەكشەكردن بە ناسیۆنالیزمی كوردیی. بەبڕوای تاقمە چەپەكان، هێزە سوننەتگەراكان بەتایبەت دەروێش‌و سۆفییەكان چ سوودێكی ئەوتۆیان بۆ پێشخستنی بیری نەتەوەیی نەبووە. لەهەمان كاتیشدا سەرهەڵدانی بەهێزی ئیسلامی بزاڤگەری سوننەگەرا، راستەوخۆ لەپاڵ هەڵكشانی بیری مەزهەبگەرایی شیعە لەئێرانی پاش شۆڕشدا، كە خۆی لەدەركەوتنی مەكتەب قورئان‌و تاقمە ئیسلامییەكانی تردا دەبینییەوە، شانبەشانی گوتاری ناسیۆنالیستیی‌و چەپگەرایی، بە گوتارێكی ئایینیی ئامانجدار كەوتنە گازندەگرتن لەو رێبازە سۆفییانەی، كە سوودیان لە سادەیی كۆمەڵگەی كوردیی وەرگرتبوو بۆ لەخشتەبردنیان.

سەرچاوەو پەراوێزەكان
(1)  بۆ زانیاری لەبارەی تەسوف لەعێراق‌و كوردستان، بڕوانە: التصوف واسباب ظهوره فی العراق: د. ندی موسی عباس، مجلە دیالی، العدد الخامس والثلاثون، 2009. تەسەوف‌و رێبازەكانی لەئاوێنەی مێژوودا: حەمدی ئەحمەد عەبدولفەتاح، كتێبخانەی جودی، 2015. مێژووی تەسەوف لەكوردستان: محەمەد رەەوف تەوەكەڵی، و. یوسف زاهیر هەورامیی، چاپی یەكەم، 2015. تەسەوف چییە؟: شێخ ئەمین شێخ عەلادین نەقشبەندیی، چاپی سێیەم، 2015. مەولانا خالید موسافیرە بێ نیشتیمانەكە: ئامادەكردنی عەلی عەبدوڵڵاو حەبیب محەمەد دەروێش، لەزنجیرە كتێبەكانی گۆڤاری كۆچ.
(2) لەبارەی كەراماتەكانی شێخ لەروانگەی تەریقەتی نەقشبەندییەوە بڕوانە كتێبی: سراج منیر در كرامات حضرت پیر: بخشی از كرامات حضرت شیخ محمد عثمان سراج الدین الثانی “قدس سرە”: تالیف استاد ملا عبدالله مصطفی صالح (فنایی)، ترجمە كامل كاملی، چاپ استانبول، 1392.
(3) الاعلام: خیرالدین بن محمد الزركلی، ط 15، دار العلم للملایین، بیروت، 2002، 4/47.
(4) بڕوانە هەردوو كتێبی : إجازات مولانا خالد النقشبندی العلمیە والتصوفیە: دراسە وتحقیق حسین حسن كریم، الطبعە الاولی، مطبعە ئاراس، هولیر، 2009. الطریق من نهری إلی بارزان: د. عرفات كریم ستونی، من منشورات منتدی الفكر الاسلامی، الطبعە الاولی، مطبعە ئاراس، 2010، ص22-26.
(5) گەوهەری حەقیقەت لەژیان‌و كەسایەتی قوتبی تەریقەت حەزرەتی شێخ محەمەد عوسمان سیراجەددینی نەقشبەندیی: دانراوی شێخ موحسینی موفتی، بەرگی (2)، چاپی یەكەم، چاپخانەی زانۆكی سەڵاحەدین، 2003، ل298.
(6) پەیوەندیی بەهێز لەنێوان تەریقەتی نەقشبەندیی بە رێبەرایەتیی عوسمان سیراجەدینی یەكەم‌و شێخ كامیل‌و شێخ عوسمانی بیارەدا هەبووە لەگەڵ نەقشبەندییەكانی تاڵش. بڕوانە تۆژینەوەكەی حەمید ئاڵنگەر بەناوی (تەریقەتی نەقشبەندیی – خالیدیی لەتاڵش) لەكتێبی: رێبازی سۆفیگەری نەقشبەندی – خالیدی “مەولانا خەالیدو تەریقەتی خالیدی: كۆمەڵێك نووسەر، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە محەمەد حەمەساڵح تۆفیق، چاپخانەی ئاراس، 2009.
(7) الطریق من نهری إلی بارزان: سەرچاوەی پێشوو، ل113.
(8) دعم كورد ومساعداتهم لپورە أیلول 1961: د. یاسین سردەشتی، گۆڤاری مەتین، ژمارە 110، ئاداری 2001.
(9) بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: گەوهەری حەقیقەت لەژیان‌و كەسایەتی قوتبی تەریقەت حەزرەتی شێخ محەمەد عوسمان سیراجەددینی نەقشبەندیی: دانراوی شێخ موحسینی موفتی، بەرگی (1-2)، چاپی یەكەم، چاپخانەی زانۆكی سەڵاحەدین، 2003.
(10) گۆڤاری پەیِرەو، ژمارەی 9، ساڵی یەكەم، هەولێر، 1999، ل9. گۆڤاری پەیڕەو، ژمارە 36، ساڵی حەوتەم، هەولێر 2004، ل5.
(11) رێبازی سۆفیگەری نەقشبەندی – خالیدی “مەولانا خەالیدو تەریقەتی خالیدی: هەمان سەرچاوە، ل131.
(12) گۆڤاری پەیِرەو، ژمارەی 9، ساڵی یەكەم، هەولێر، 1999، لا 37.