Home / مێژووى ئاینەکان / ئاینى ئیسلام / ڕاستێتی بانگه‌شه‌ی شێواندنی قورئان

ڕاستێتی بانگه‌شه‌ی شێواندنی قورئان

An ancient hand scripted Quran

د. دیاری أحمد إسماعیل

توێژینه‌وه‌یه‌كه‌ بۆ به‌شداریكردن له‌ كۆنگره‌ی به‌رگری له‌ قورئان كه‌ ساز كراوه  له‌ لایه‌ن سه‌نته‌ری زه‌هاوی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی فیكری

1432ك- 2011ز

پێشه‌كی:

الحمد لله، والصلاة‌ والسلام علی‌ رسول الله..

گرنگی ئاین له‌ ژیانی مرۆڤدا ڕاستییه‌كی حاشا هه‌ڵنه‌گره‌، جا ئه‌و ئایینه‌ ئاسمانی بێت، به‌و واتایه‌ی په‌یوه‌ندی له‌ نێوان زه‌وی و ئاسماندا، په‌یوه‌ندی له‌ نێوان مرۆڤی دروستكراوو، خولقێنه‌ری به‌توانا.. ئه‌وه‌ گرنگتره‌و سروشتی مرۆڤ ئه‌وه‌ ده‌خوازێت.. جا بۆیه‌ ئه‌و حه‌له‌قه‌یه‌ی كه‌ زنجیره‌ی ئاسمان ده‌گه‌یه‌نێت به‌ زه‌وی زۆر هه‌ستیارو گرنگه‌، هه‌ر خه‌وشێك ڕووی تێ بكات كه‌م و كوڕی ده‌كه‌وێته‌ هه‌موو په‌یوه‌ندییه‌كه‌؛ به‌و واتایه‌ی ئه‌و ئایینه‌ متمانه‌ له‌ده‌ست ده‌دات، و هه‌ركه‌س بییه‌وێت ده‌ستكاری ده‌كات و ئه‌یشێوێنێت. ئه‌و حه‌له‌قه‌یه‌ش بریتییه‌ له‌ نیگا (الوحي).

پاراستنی نیگاو وته‌كانی خواو، مانه‌وه‌یان به‌ پارێزراوی نیشانه‌ی زیندوێتی ئه‌و ئایینه‌یه‌.. شێوان و تێكچوونی نیگاو ده‌ستكاریكردنی نیشانه‌ی گۆڕانی ئه‌و ئایینه‌یه‌، تا ئه‌گاته‌ ئاستێك كه‌س متمانه‌ی پێ نامێنێت، و هیچ به‌ربه‌ستێك نامێنێت له‌ تێكچوونی زیاتر و زیاتری ئه‌و به‌رنامه‌یه‌، وه‌ك به‌دی ده‌كرێت له‌ هه‌ندێ په‌یامی ئاسمانیدا! له‌به‌ر ئه‌و هۆیه‌شه‌ خودای گه‌وره‌ په‌یمانی داوه‌ كه‌ خۆی په‌یامه‌كه‌ی و دووا وته‌كانی بۆ مرۆڤایه‌تی بپارێزێت (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِكْرَ وَإِنَّا لّهُ لَحَافِظُون).. له‌گه‌ڵ بوونی نه‌یارانی قورئان هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای بانگه‌وازی ئیسلامییه‌وه‌، به‌لاَم به‌ پارێزراوی ماوه‌ته‌وه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی كتێبه‌ ئاسمانییه‌كانی تر.

دوژمنانی ئیسلام چاك ده‌زانن كه‌ لێدانی نیگاو قورئان، و گومان خستنه‌ ڕاستی و دروستی و سه‌رچاوه‌ی قورئان به‌هێزترین گورزه‌ له‌ ئیسلام ده‌درێت.. جا هه‌رجاره‌و به‌ ناوێك و هه‌رجاره‌و به‌ شێوه‌یه‌ك.. له‌و هێرشانه‌ش بانگه‌شه‌ی زیادكردن و كه‌مكردن له‌ قورئاندا، هه‌ندێك له‌و لایه‌نانه‌ش به‌ بیانووی به‌رگریكردن له‌ قورئان و گه‌یشتن به‌ ڕاستییه‌كان ئه‌و بانگه‌شانه‌ ده‌كه‌ن!

به‌ دیقه‌تگرتن له‌ ده‌عواو به‌ڵگه‌كانیان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئه‌مه‌ فیلمێكه‌ یان شانۆگه‌رییه‌كه‌ چه‌ند به‌شێكی هه‌یه‌و چه‌ند ساڵێك جارێك دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌.. هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای هاتنه‌ خواره‌وه‌ی قورئاندا نه‌یارانی قورئان هه‌وڵیان داوه‌ كه‌ گومان بخه‌نه‌ سه‌رچاوه‌ی قورئانه‌وه‌و، وا له‌ خه‌ڵكی بگه‌یه‌نن كه‌ له‌ لایه‌نی خواوه‌ نه‌هاتووه‌. له‌م دوواییه‌شدا تێبینی ده‌كرێت كه‌ چه‌ند لایه‌ن و پێگه‌ی ئه‌نته‌رنێت و چه‌ند كتێبێك ته‌نانه‌ت به‌ زمانی كوردیش ده‌ركراوه‌ و بلاَو كراوه‌ته‌وه‌ بانگه‌شه‌ی زیادكردن و كه‌مكردن ده‌كه‌ن له‌ قورئاندا.. به‌ڵكو هه‌ندێكیشیان چه‌ند هه‌وڵێكی گاڵته‌ئامێزیان داوه‌ له‌ نوسینه‌وه‌ی چه‌ند وشه‌یه‌ك گوایه‌ وه‌ك قورئان وایه‌!

له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا وه‌لاَمی هه‌ندێك له‌و گومانانه‌ ده‌ده‌ینه‌وه‌ كه‌ بانگه‌شه‌ی (تحریف)ی قورئان ده‌كه‌ن. له‌ سه‌ره‌تاوه‌ باسی چۆنێتی پاراستنی قورئان ده‌كه‌ین كه‌ خوای گه‌وره‌ خۆی په‌یمانی داوه‌ بیپارێزێت، هه‌روه‌ها به‌ كورتی باسی نه‌سخ ده‌كه‌ین له‌ قورئاندا كه‌ پێویسته‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌ وه‌لاَمی زانایان بۆ گومانه‌كان.. پاشان باسی كۆكردنه‌وه‌و نوسینه‌وه‌ی قورئان ده‌كه‌ین كه‌ به‌ردی بناغه‌یه‌ له‌ به‌رگریكردن له‌ نه‌گۆڕانی قورئان و سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و موصحه‌فه‌ی له‌به‌ر ده‌ستماندایه‌ هیچ گۆڕانكارییه‌كی به‌سه‌ردا نه‌هاتووه‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ تا ئێستا.. له‌ كۆتایی بابه‌ته‌كه‌دا ئاماژه‌ به‌ هه‌ندێك له‌و لایه‌نانه‌ ده‌ده‌ین كه‌ بانگه‌شه‌ی (تحریف) ده‌كه‌ن له‌ قورئاندا وهه‌ندێك له‌ به‌ناوبه‌ڵگه‌كانیان دێینه‌وه‌و وه‌لاَمیان ده‌ده‌ینه‌وه‌.

بابه‌ته‌كه‌، دوای پێشه‌كی، ده‌كه‌ین به‌م به‌شانه‌وه‌:

به‌شی یه‌كه‌م: پاراستنی قورئان: ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م: پاراستنی قورئان به‌ ڕێگه‌ی له‌به‌ركردن.

ته‌وه‌ره‌ی دووه‌م: پاراستنی قورئان به‌ ڕێگه‌ی نوسینه‌وه‌ی.

ته‌وه‌ره‌ی سـێیه‌م: نه‌سخ له‌ قورئاندا.

به‌شی دووه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان:

ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا .

ته‌وه‌ره‌ی دووه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می ئه‌بوبه‌كردا.

ته‌وه‌ره‌ی سـێه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می عوسماندا.

به‌شی سێیه‌م: بانگه‌شه‌كردنی زیادكردن و كه‌مكردن له‌ قورئاندا.

ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م: ئه‌و لایه‌نانه‌ی گۆڕینی قورئان ده‌وروژێنن.

ته‌وه‌ره‌ی دووه‌م: ئه‌و ده‌قانه‌ی كه‌ كراونه‌ته‌ به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر زیادكردن و كه‌مكردن له‌ قورئاندا.

ته‌وه‌ره‌ی سـێیه‌م: شیكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌كان.

ئه‌نجامه‌كان و ڕاسپارده‌كان.

به‌شی یه‌كه‌م: پاراستنی قورئان:

خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُون.. الحجر-9). نه‌سه‌فی ده‌ڵێت: (.. خوای گه‌وره‌ له‌ هه‌موو كاتێكدا ده‌یپارێزێت ، له‌ زیادكردن و كه‌مكردن و (تحریف) و گۆڕین (تبدیل)، به‌ پێچه‌وانه‌ی كتێبه‌ ئاسمانییه‌كانی تر، له‌واندا خوای گه‌وره‌ خۆی كه‌فیلی پاراستنی نه‌كردووه‌و به‌ڵكو ئه‌وه‌ی سپاردووه‌ به‌ زاناكانیان (الربانیون والأ‌حبار)، ئه‌وانیش جیاوازی كه‌وته‌ ناویانه‌وه‌ به‌ هۆی سته‌می خۆیان، و ته‌حریف ڕووی كرده‌ كتێبه‌كانیان.. كاتێك ده‌ڵێت: (وِإِنَّا لَهُ لَحَافِظُون) نیشانه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن خۆیه‌وه‌ هاتووه‌و موعجیزه‌یه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر قسه‌ی غه‌یری خوا بوایه‌ یان موعجیزه‌ نه‌بووایه‌، ئه‌وا زیادو كه‌م ڕووی تێده‌كرد وه‌ك هه‌موو نووسراوه‌ ده‌ستكرده‌كان).. {تفسیر النسفي، مدارك التنزیل وحقائق التأویل/ عبدالله بن أحمد بن محمود النّسفی، إعتنی‌ به: عبدالمجید طعمة‌ حلبي، دار المعرفة‌، بیروت، ط2، 1429هـ، 2008م: 578.. هه‌روه‌ها سه‌یری (تفسیر الكشاف) ی زومه‌خشه‌ری بكه‌ 558-559.}

خوای گه‌وره‌ قورئانی پاراستووه‌ له‌ دڵه‌كانداو پاشانیش به‌ ڕێنموونی كردنی هاوه‌لاَن بۆ نووسینه‌وه‌ی و پاراستنی له‌ دووتوێی كتێبێكدا.

ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م: پاراستنی قورئان به‌ ڕێگه‌ی له‌به‌ركردن:

هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دابه‌زینی نیگاوه‌ پێغه‌مبه‌ر  زۆر مه‌به‌ستی بووه‌ كه‌ چی وه‌رده‌گرێت له‌ جبریل له‌ بیری نه‌چێته‌وه‌، بۆیه‌ جاری وا هه‌بووه‌ په‌له‌ی كردووه‌و له‌ كاتی دابه‌زینی نیگادا ده‌می جولاَندووه‌، بۆیه‌ خوای گه‌وره‌ی پێی فه‌رموو: (ڵاتُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ، إنَّ عَلیْنا جَمْعَهُ وَقُر‌ءانَهُ، فإذا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْ‌ءانَهُ..القیامة‌ 16-18). واته‌: (زوبانت مه‌جوڵێنه‌ به‌ خوێندنی قورئانه‌كه‌ت له‌گه‌ڵ (جوبره‌ئیل)دا بۆ ئه‌وه‌ی په‌له‌ی پێ بكه‌یت و به‌ په‌له‌ وه‌ری بگری نه‌وه‌ك هه‌ندێكت له‌بیر بچێ، په‌له‌ مه‌كه‌و خه‌می له‌بیرچوونت نه‌بێت، چونكه‌ له‌سه‌ر ئێمه‌یه‌ كۆكردنه‌وه‌ی له‌ سنگتداو دامه‌زراندنی له‌ زوبانتا، كه‌واته‌ بوه‌سته‌و كاتێ ئێمه‌ خوێندمانه‌وه‌ ئینجا تۆ شوێنی بكه‌وه‌و به‌دوای ئه‌ودا بیخوێنه‌وه‌). {ته‌فسیری قورئانی پیرۆز/ عثمان عبدالعزیز، ط2، بیروت، لبنان، 2010: 10/403.}

هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای هاتنه‌ خواره‌وه‌ی قورئاندا پێغه‌مبه‌ر  ئه‌و ئایه‌تانه‌ی دابه‌زیبوون ئه‌یگه‌یانه‌ هاوه‌ڵه‌كانی و ئه‌وانیش له‌به‌ریان ده‌كردو یه‌كتریان فێرده‌كرد.

هاوه‌لاَن له‌ ده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ قورئانیان وه‌رگرتووه‌: ئه‌وه‌تا عوباده‌ی كوڕی صامیت ده‌ڵێت: (كان الرجل إذا هاجر دفعه النبی  إلی‌ رجل منّا یعلمه القرآ‌ن، وكان یُسمَعُ لِمسجدِ رسول الله  ضجةً بتلاوة‌ القرآ‌ن حتی‌ أمرهم رسول الله أن یخفضوا أصواتهم لِئَلا يَتَغالطوا) { ذكره الزرقاني في مناهل العرفان، 1/ 174.}. واته‌: (هه‌ركاتێك پیاوێك كۆچی بكردایه‌ بۆ مه‌دینه‌، پێغه‌مبه‌ر  ده‌یدایه‌ ده‌ست یه‌كێكمان تا قورئانی فێربكات، تا كار به‌ ئه‌ندازه‌یه‌ك گه‌یشت، له‌به‌ر زۆری ئه‌وانه‌ی قورئانیان ده‌خوێنده‌وه‌، ده‌نگه‌ده‌نگێكی زۆر درووست بوو بوو له‌ مزگه‌وت ، بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر  فه‌رمانی پێكردن كه‌ ده‌نگیان نزمكه‌نه‌وه‌ تا لێیان تێك نه‌چێت..) ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ هاوه‌لاَن گرنگییه‌كی زۆریان داوه‌ به‌ قورئان خوێندنه‌وه‌ و له‌به‌ركردنی و ژماره‌شیان زۆر بووه‌.

عه‌بدوڵلاَی كوڕی مه‌سعود ده‌ڵێت: (والله لقد أَخذتُ مِن فِيِّ رسولِ الله  بضعاً وسبعین سورة‌). واته‌: (سوێند به‌ خوا حه‌فتاو ئه‌وه‌نده‌ سوره‌تم له‌ ده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ وه‌رگرتووه‌) {البخاري في كتاب فضائل القرآ‌ن ، باب القرا‌ء من أصحاب النبي.}.. هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: (كنا مع رسول الله  وأُنْزِلتْ علیه والمرسلات، وإنا لنتلقَّاها من فِیه).{البخاري: تفسیر القرآ‌ن (4646)، مسلم: السلام (2234)، أحمد (1/458).} واته‌: (له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ردا بووین كه‌ سوره‌تی (والمرسلات) هاته‌ خواره‌وه‌و، ئێمه‌ش له‌ ده‌می ئه‌وه‌وه‌ وه‌رمانگرت).. هه‌روه‌ها ئه‌حمه‌د له‌ ئیبن عومه‌ره‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ وتوویه‌تی: (كان رسول الله  یعلمنا القرآ‌ن، فإذا مَرّ بسجود القرآ‌ن سجد وسجدنا معه).{البخاري: الجمعة‌ (1025)، مسلم: المساجد ومواضع الصلاة‌ (575)، أبو داود: الصلاة‌ (1412)، أحمد (2/157).} واته‌: (پێغه‌مبه‌ر  خۆی قورئانی فێرده‌كردین، ئه‌گه‌ر بگه‌یشتایه‌ ئایه‌تێك سوجده‌ی تیلاوه‌ی تێدابووایه‌ سوجده‌ی ده‌بردو ئێمه‌ش سوجده‌مان ده‌برد).

به‌ڵكو له‌وه‌ش زیاتر پێغه‌مبه‌ر  دێت بۆ لای ئوبه‌ی كوڕی كه‌عب، پێی ده‌ڵێت: (إني أمرتُ أن أقرأ علیك سورة كذا وكذا). واته‌: (فه‌رمانم پێ كراوه‌ فلاَنه‌ سوره‌ت و فلاَنه‌ سوره‌تت بۆ بخوێنمه‌وه‌)، وله‌ ڕیوایه‌تێكدا ده‌ڵێت: (إني أقرئك القرآ‌ن، قال: آ‌للهُ سمّاني لك؟ قال: نعم، فبكی‌ أُبي).{البخاري: 4961، ومسلم: 799.} واته‌: (من قورئانت بۆ ده‌خوێنمه‌وه‌. ئوبه‌ییش وتی: به‌ڕاستی خوای گه‌وره‌ ناوی منی لات هێناوه‌؟ فه‌رمووی به‌ڵێ. جا ئوبه‌ی ده‌ستیكرد به‌ گریان).

ئیبن جه‌زه‌ری ده‌ڵێت: (پاشان پشتبه‌ستن له‌ گواستنه‌وه‌ی قورئاندا به‌ له‌به‌ركردنی بووه‌ له‌ دڵه‌كاندا، نه‌ك به‌ نوسینی موصحه‌فه‌كان. ئه‌مه‌ش به‌رزترین تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م ئوممه‌ته‌یه‌ كه‌ خوا پێی به‌خشیوه‌، له‌ فه‌رموده‌ی دروست (صحیح)ی پێغه‌مبه‌ردا  كه‌ موسلیم ڕیوایه‌تی كردووه‌، هاتووه‌: (إنَّ رَبّي قالَ لي قم في قریشٍ فأنذِرهُم، فَقُلتُ لهُ أي ربِّ إذن یثلغوا رأسي حتی‌ یدعوهُ خبزَةً، فَقالَ: إنّي مبتلیكَ ومبتلٍ بكَ، ومنزلٌ علیكَ كِتاباً لا یغسله المَا‌ء، تقرَؤه نائماً ویقظانَ، فابعثْ جنداً أبعث مثلهمْ، وقاتلْ بمنْ أطاعكَ منْ عصاكَ، وأَنْفِقْ یُنفقْ علیكَ) خوای گه‌وره‌ ئه‌وه‌مان پێ ڕاده‌گه‌یه‌نێ كه‌ قورئان بۆ پاراستنی پێویستی به‌وه‌ نیه‌ له‌ په‌ڕه‌یه‌كدا بنوسرێته‌وه‌ كه‌ به‌ ئاو بشۆررێته‌وه‌، به‌ڵكو له‌ هه‌موو حاڵه‌تێكدا بخوێنرێته‌وه‌ وه‌ك له‌ وه‌سفی ئوممه‌ته‌كه‌یدا هاتووه‌ (أناجیلُهم صدورهم) ئه‌وه‌ش به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌هلی كتێبه‌كانه‌وه‌یه‌ كه‌ ناتوانن كتێبه‌كانیان بپارێزن ئه‌گه‌ر نه‌نوسرابێته‌وه‌ له‌ كتێبدا، ناتوانن له‌به‌ر بیخوێننه‌وه‌ به‌ ته‌ماشاكردن نه‌بێت).{مناهل العرفان في علوم القرآ‌ن/ محمد عبدالعظیم الزرقاني، دار إحیا‌ء التراث العربي، بیروت، لبنان، ط2: 1/ 175.}

ته‌وه‌ره‌ی دووه‌م: پاراستنی قورئان به‌ ڕێگه‌ی نووسینه‌وه‌ی:

جگه‌ له‌ له‌به‌ركردنی له‌ لایه‌ن هاوه‌لاَن و ده‌ماوده‌م كردنی و گرنگیدانیان پێی.. پێغه‌مبه‌ری خوا  هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دابه‌زینی نیگاوه‌، ئه‌و ئایه‌تانه‌ی كه‌ داده‌به‌زین داوای له‌ هاوه‌لاَن ده‌كرد كه‌ بیانوسنه‌وه‌، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش نوسه‌رانی نیگای هه‌بوو، كه‌ له‌به‌ر ده‌ستی پێغه‌مبه‌ردا  قورئانیان بۆ ده‌نووسییه‌وه‌.. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی هاوه‌لاَن خۆیان –ئه‌وه‌ی نووسین و خوێندنه‌وه‌ی ده‌زانی- موصحه‌فیان بۆ خۆیان ده‌نووسی.. به‌م شێوه‌یه‌ هیچ ئایه‌تێك دانه‌به‌زیبوو كه‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر  خۆیدا به‌ نووسراوی نه‌پارێزرابێت.

نووسه‌ره‌كانی نیگا: ئه‌و هاوه‌لاَنه‌ن كه‌ به‌ فه‌رمی له‌به‌ر ده‌ستی پێغه‌مبه‌ری خوادا  قورئانیان ده‌نووسییه‌وه‌ كه‌ ژماره‌یان ده‌گه‌یشته‌ نزیكی 60 كه‌س، له‌وانه‌ش: ئه‌بو به‌كرو، عومه‌رو، عوسمانو، عه‌لی،..له‌ كۆچكردووه‌كان و، زه‌یدی كوڕی سابت و، ئوبه‌یی و،..له‌ پشتیوانان.

* قه‌تاده‌ له‌ ئه‌نه‌سه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: (جَمَعَ الْقُرْآ‌نَ عَڵی‌ عَهْدِ النَّبِيِّ  أَرْبَعَةٌ كُلُّهُمْ مِنْ الْأَنْصَارِ أُبَيٌّ، وَمُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ، وَأَبُو زَیْدٍ، وَزَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ. قُلْتُ: لِأَنَسٍ مَنْ أَبُو زَیْدٍ قَالَ أَحَدُ عُمُومَتِي).{البخاري 3526- هه‌روه‌ها أحمد: 12959.} واته‌: (له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  4 كه‌س هه‌موو قورئانیان كۆكردبووه‌وه‌ هه‌موویان له‌ پشتیوانان بوون: ئوبه‌ی و مه‌عازی كوڕی جه‌به‌ل و ئه‌بو زه‌ید و زه‌یدی كوڕی سابت. به‌ ئه‌نه‌سم وت: ئه‌بو زه‌ید كێیه‌؟ وتی: له‌ مامانمه‌).

* له‌ ریوایه‌تێكی تردا له‌ ئه‌نه‌س ده‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ وتوویه‌تی: (مَاتَ النَّبِيُّ  وَلَمْ يَجْمَع الْقُرْآ‌نَ غَیْرُ أَرْبَعَةٍ أَبُو الدَّرْدَا‌ءِ، وَمُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ، وَزَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ، وَأَبُو زَیْدٍ، قَالَ: وَنَحْنُ وَرِثنَاهُ). {البخاري، 5004.} واته‌: (پێغه‌مبه‌ر  كۆچی دوایی كرد له‌ 4 كه‌س زیاتر كه‌س هه‌موو قورئانی كۆنه‌كردبۆوه‌ ئه‌بو ده‌ردا‌و و مه‌عازی كوڕی جه‌به‌ل و زه‌یدی كوڕی سابت و ئه‌بو زه‌ید، و ئێمه‌ش له‌وانه‌وه‌ بۆمان ماوه‌ته‌وه‌).

كه‌واته‌ ده‌رده‌كه‌وێت ناوبردنی ئه‌و 4 كه‌سه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌ ته‌نها ئه‌وان هه‌موو قورئانیان له‌به‌ربووبێت، وه‌ك وا ده‌رده‌كه‌وێت له‌ ڕیوایه‌تی دووه‌مدا، له‌ جیاتی ئوبه‌ی ئه‌بوده‌ردا‌و هاتووه‌.. هه‌روه‌ها ئه‌نه‌سیش ده‌ڵێت: ئێمه‌ش له‌وانه‌وه‌مان وه‌رگرتووه‌.. ئه‌نه‌س له‌ هه‌ردوو ڕیوایه‌ته‌كه‌دا ڕاستگۆیه‌، چونكه‌ ناچێته‌ عه‌قڵه‌وه‌ كه‌ خۆی به‌درۆبخاته‌وه‌، كه‌واته‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئه‌م (حصر)ه‌ی ئه‌نه‌س بۆ (إضافه‌)یه‌، نه‌ك حه‌قیقی {مناهل العرفان، 1/ 175.}.. كه‌واته‌ نابێت ئه‌م فه‌رموودانه‌ وا وه‌ربگیرێت كه‌ ته‌نها 4 هاوه‌ڵ قورئانیان هه‌موو له‌به‌ربووه‌.. به‌ڵكو چه‌ندین هاوه‌ڵ قورئانیان له‌به‌ربووه‌، له‌ كۆچكه‌ران: ئه‌بوبه‌كرو، عومه‌رو، عوسمان و، عه‌لی و، ته‌ڵحه‌و، سه‌عدو، ئیبن مه‌سعودو، حوزه‌یفه‌و، سالم و، ئه‌بوهوره‌یره‌و، ئیبن عومه‌رو، ئیبن عه‌بباس و، عه‌مری كوڕی عاس و، عه‌بدوڵلاَی كوڕی و، معاویه‌و، ئیبن زوبه‌یرو، عه‌بدوڵلاَی كوڕی سائیب و، عائیشه‌و، حه‌فسه‌و، ئوم سه‌له‌مه‌و، ئوم وه‌ره‌قه‌.. له‌ پشتیوانانیش: زه‌یدی كوڕی سابت و، موعازی كوڕی جه‌به‌ل و، ئوبه‌ی كوڕی كه‌عب و، ئه‌بو ده‌ڕدا‌وو، موججه‌ممه‌عی كوڕی حاریسه‌و، ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك و، ئه‌بو زه‌یدی ئه‌نساری.{تأریخ القرآ‌ن وغرائب رسمه وحكمه/ محمد طاهر بن عبدالقادر الكردي المكي الخطاط: 69- 70. هه‌روه‌ها: مناهل العرفان، 1/ 174.}

پێ ده‌چێت ئه‌م ناونانه‌ی ئه‌نه‌س له‌ میانه‌ی شانازی كردن بوو بێت به‌ كاره‌كانی قه‌ومه‌كه‌یه‌وه‌ به‌و كارانه‌ی كه‌ بۆ ئیسلامیان كردووه‌؛ قه‌تاده‌ له‌ ئه‌نه‌سه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌، وتوویه‌تی: (افْتَخَرَ أعْیانُ الأ‌وْسِ وَالخَزرَجِ، فَقَال الأوسُ: مِنّا أربَعَةٌ: مَنْ اهْتَّزَ لَهُ العَرْشُ: سَعدُ بنُ مُعاذٍ، وَمَنْ عَدَلَتْ شَهادَتُهُ شَهادَةَ رَجُلینِ: خُزَیمةُ بنُ ثابِتٍ، وَمَنْ غَسَلتْهُ الملائِكَةُ: حَنضَلَةُ بنُ أَبي عَامِرٍ، وَمَنْ حَمَلتْهُ الدُّبُرُ: عَاصِمُ بنُ ثابِتٍ. فَقَالَ الخَزرَجُ: مِنّا أرْبَعَةٌ جمَعُوا القُرآ‌نَ لمَ يَجْمَعْهُ غَیرُهُم، فَذَكَرَهُم..) {رواه الطبراني فی المعجم الكبیر (3410)، وأبو یعلی‌ (2884)، وذكره الهیثمي في كتاب مجمع الزوائد (1/ 41)، وقال: رواه أبو یعلی‌ والبزار والطبراني ورجالهم رجال الصحیح. له‌ كتێبی: إتقان البرهان في علوم القرآ‌ن/ د. فضل حسن عباس، دار النفائس، الأردن، ط2، 2010م، 1430هـ: 1/ 287.}

ماوردی ده‌ڵێت: وته‌كه‌ی ئه‌نه‌س ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌ جگه‌ له‌وان كه‌س هه‌موو قورئانی له‌به‌رنه‌بووبێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌نه‌س ناتوانێت ته‌ئكیدی ئه‌وه‌ بكات، له‌به‌ر زۆری هاوه‌لاَن و بلاَوبوونه‌وه‌یان به‌ ولاَتاندا، ئه‌وه‌ش ناكرێت مه‌گه‌ر یه‌ك به‌ یه‌ك پێیان بگات و پرسیاریان لێبكات كه‌ ئایا له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  هه‌موو قورئانی له‌به‌ر بووه‌؟ ئه‌مه‌ش زۆر دووره‌ له‌ عاده‌تییه‌وه‌. چۆن ده‌بێت واقیع وابێت و له‌ سه‌حیحی بوخاریدا هاتووه‌ له‌ ڕێگه‌ی حه‌فسی كوڕی عومه‌ر كه‌ پێغه‌مبه‌ر  فه‌رموویه‌تی: (خُذوا القُرآ‌نَ عَنْ أرْبَعَةٍ: عَنْ عَبدِاللهِ بنِ مَسْعودٍ، وَسالِمٍ، وَمُعاذِ بنِ جَبَلٍ، وَأُبَيِّ ابْنِ كَعْبٍ) ئه‌م چواره‌ش دووانی یه‌كه‌میان له‌ كۆچكه‌رانن و دووانه‌كه‌ی تریش له‌ پشتیوانانن.. تا ئێره‌. كه‌واته‌ مه‌به‌ستی ماوردی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌نه‌س مه‌به‌ستی (الحصر الإضافي)ه‌، نه‌ك (الحصر الحقیقي).. هه‌روه‌ها له‌ سونه‌نی نه‌سائیدا به‌ سه‌نه‌دێكی دروست(صحیح) هاتووه‌ له‌ عه‌بدوڵلاَی كوڕی عومه‌ره‌وه‌ كه‌ وتوویه‌تی: (جَمَعْتُ القُرآ‌نَ فَقَرأتُ بِهِ كُلَّ لَیلَه‌ٍ، فَبَلغَ النَّبيَ ، فَقَالَ لَهُ: اقْرَأْهُ في شَهْرٍ…تا دوایی) واته‌: (هه‌موو قورئانم له‌به‌ر بوو هه‌موویم له‌ شه‌وێكدا ده‌خوێنده‌وه‌، ئه‌مه‌ به‌ پێغه‌مبه‌ر  گه‌یشته‌وه‌، پێی وتم: له‌ مانگێكدا بیخوێنه‌ره‌وه‌…).. هه‌روه‌ها ئه‌بو داوود به‌ سه‌نه‌دێكی حه‌سه‌ن له‌ موحه‌ممه‌دی كوڕی كه‌عبی قه‌ره‌زییه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌، وتوویه‌تی: (جمَعَ القُرآ‌نَ عَلی‌ عَهْدِ رَسُولِ اللهِ  خَمْسَةٌ مِنَ الأ‌نْصارِ: مُعاذُ بنُ جَبلٍ، وعُبادَةُ بنُ الصامِتِ، وَأَبَيُّ بنُ كَعْبٍ، وَأبو الدَرْدا‌ءِ، وأبو أَیّوبٍ الأَنْصاري). واته‌: (له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  پێنج له‌ پشتیوانان هه‌موو قورئانیان له‌به‌ر بووه‌، ئه‌وانیش: موعاز و عوباده‌و ئوبه‌یی و ئه‌بوده‌ردا‌وو ئه‌بوئه‌ییوب بوون).. وه‌ هه‌ندێك له‌ زانایان بۆ ئه‌وه‌ چوون كه‌ مه‌به‌ستی كۆكردنه‌وه‌ –له‌به‌ركردن- له‌ فه‌رمووده‌كه‌ی ئه‌نه‌سدا -كه‌ باس كرا- نووسینه‌وه‌ بێت نه‌ك له‌به‌ر كردن. هه‌ندێكیش بۆ ئه‌وه‌ چوون كه‌ مه‌به‌ست پێی كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو شێوه‌كانی (قرا‌ءات) بێت، یان مه‌به‌ست وه‌رگرتنی قورئان بێت –هه‌مووی- له‌ ده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌  به‌ش به‌ش تا هه‌موو قورئان دابه‌زیوه‌.. {مناهل العرفان،1/ 175- 176.}

هه‌روه‌ها زه‌ركه‌شی ده‌ڵێت: ئه‌وه‌ی كه‌ له‌م ڕیوایه‌تانه‌وه‌ وه‌رده‌گیرێت كه‌ ئاڕاسته‌یه‌كی تایبه‌تمه‌نده‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ ئه‌مانه‌ قورئانیان له‌به‌ربووه‌و له‌به‌ركردنه‌كه‌یان بۆ پێغه‌مبه‌ر  خوێندۆته‌وه‌و ئه‌ویش ئیقراری بۆ كردوون {واته‌: به‌ ریوایه‌ت وه‌ریانگرتووه‌ به‌ ڕاسته‌وخۆ.}، نه‌ك مانای وابێت كه‌ ته‌نها ئه‌وان قورئانیان له‌به‌ربووبێت.{البرهان في علوم القرآ‌ن/ الإمام بدرالدین محمد بن عبدالله الزّركشي، تحقیق: محمد أبو الفضل ابراهیم، دار المعرفة‌، بیروت، لبنان، 1972م،1391هـ: 1/ 241- 243.}

ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی كه‌ قورئانیان له‌به‌ربووه‌ زۆر بوون.. بۆ نمونه‌ ئه‌وانه‌ی له‌ هه‌ردوو ڕوداوی بیری مه‌عونه‌و شه‌ڕی یه‌مامه‌ گه‌یشتبووه‌ 140 له‌ هاوه‌ڵان.

ئه‌و شتانه‌ی كه‌ قورئانیان له‌سه‌ر ده‌نووسییه‌وه‌ بریتی بوو له‌:

1- پێستی ئاژه‌ڵ (الرِّقاع): زه‌ید ده‌ڵێت: (كُنّا عِنْدَ رَسولِ اللهِ  نُۆَلِفُ القُرآ‌نَ مِنَ الرِّقاعِ) {أحمد فی مسنده ج5 – ص185.}. واته‌: لای پێغه‌مبه‌ری خوا  بووین، قورئانمان له‌سه‌ر پێسته‌ی خۆشكراو ده‌نوسیه‌وه‌.

2- په‌لی پانی دارخورما (العُسُب).

3- ته‌نكه‌ به‌رد (اللِّخاف): زه‌ید ده‌ڵێت: (فَتَتَبعْتُ القُرآ‌نَ أَجْمَعُهُ مِنَ العُسُبِ واللِّخافِ) {البخاري فی كتاب فضائل القرآ‌ن ، باب جمع القرآ‌ن.}. واته‌: (به‌ دووای پارچه‌ قورئانه‌ نوسراوه‌كاندا گه‌ڕام كه‌ له‌سه‌ر په‌لی دارخورماو ته‌نكه‌ به‌رد نوسرابوونه‌وه‌).

4- پارچه‌ ته‌خته‌ (الأ‌قتاب): زه‌ید ده‌ڵێت: (فَجَمَعْتُ القُرآ‌نَ أَجْمَعُهُ مِنَ الأكْتافِ وَالأ‌َقْتابِ وَالعُسُبِ وَصُدُورِ الرِّجالِ) {كتاب المصاحف، ابن أبي داود، ل 8- 9. له‌ كتێبی: الإتقان في علوم القرآ‌ن/ جلال الدین عبدالرحمن بن أبي بكر السیوطي، حققه وعلّق علیه وخرّج أحادیثه: فوّاز أحمد زمرلي، دار الكتاب العربي، بیروت، لبنان، 1427هـ، 2007م.}. واته‌: قورئانم كۆكرده‌وه‌ نوسرابوو له‌سه‌ر ئێسكی ده‌فه‌ی شان و، پارچه‌ ته‌خته‌و، په‌لی پانی دارخورماو، سنگی پیاوان ـواته‌ له‌به‌ریانبووـ {الإتقان/ السیوطي، 156- 157.}

ته‌وه‌ره‌ی سێیه‌م: نه‌سخ له‌ قورئاندا:

بۆ تێگه‌یشتن له‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئان و نووسینه‌وه‌ و خوێندنه‌وه‌ی پێویسته‌ توێژه‌ر زانستی هه‌بێت له‌سه‌ر نه‌سخ له‌ قورئانداو، جۆره‌كانی و، تا چ ڕاده‌یه‌ك پشتی پێ ده‌به‌سترێت؟ ئه‌ویش به‌ كورتی -چونكه‌ بابه‌ته‌كه‌ باسی نه‌سخ نییه‌- له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌ڵێین باشترین پێناسه‌ بۆ نه‌سخ وه‌ك د. سوبحی صالح {مباحث في علوم القرآ‌ن/ د.صبحي صالح، دار العلم للملایین، بیروت، لبنان، ط10، 1977: 261.} ده‌ڵێت: (رفع الحكم الشرعي بدلیل شرعي) واته‌ لابردنی فه‌رمانێكی شه‌رعی به‌ به‌ڵگه‌یه‌كی شه‌رعی.

قورتوبیش له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی (مَا نَنْسَخْ مِنْ آ‌يَةٍ أَو نُنْسِهَا نَأتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَو مِثْلِهَا.. البقره‌ 106)دا ده‌ڵێت: (نه‌سخ جیاوازه‌ له‌ (البدا‌ء)، به‌ڵكو نه‌سخ بریتییه‌ له‌ گواستنه‌وه‌ی به‌نده‌كان له‌ په‌رستشێكه‌وه‌ بۆ په‌رستشێكی تر، هه‌روه‌ها فه‌رمانێك بۆ فه‌رمانێكی تر، له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی تایبه‌ت، كه‌ ده‌بێته‌ هۆی ده‌ركه‌وتنی حیكمه‌تی خوای گه‌وره‌و كامڵ بوونی شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی. خاوه‌ن عه‌قڵه‌كان كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی مه‌به‌ست له‌ شه‌ریعه‌تی پێغه‌مبه‌ران مه‌صله‌حه‌تی دین و دونیای خه‌ڵكیه‌، به‌لاَم له‌ (البدا‌ء)دا وا پێویست ده‌كات كه‌ -مه‌به‌ست خوای گه‌وره‌- پێشتر عیلمی نه‌بووبێت به‌ ئاینده‌ (مآ‌ل)ی كاره‌كان، به‌لاَم زانا به‌وانه‌ –دیاره‌ خوای گه‌وره‌ زانایه‌ به‌ ئاینده‌ی هه‌موو شته‌كان- ئه‌وه‌ وتاره‌كانی ده‌گۆڕێت به‌ پێی گۆڕانی مه‌سله‌حه‌ت) {الجامع لِأَحكام القرآ‌ن/ محمد بن أحمد الأ‌نصاري القرطبي، تحقیق: د. عبدالحمید هنداوي، المكتبة‌ العصریة‌، صیدا، بیروت، لبنان، 2011م، 1432هـ: 1/ 378.}.. ئه‌مه‌ وه‌لاَمی ئه‌وانه‌یه‌ كه‌ ره‌دی نه‌سخ ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی گوایه‌ ناگونجێت له‌گه‌ڵ گه‌وره‌یی و زانایی خوای گه‌وره‌..

هه‌روه‌ها ده‌بێت بزانین كه‌ نه‌سخ دوای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  وه‌ستاوه‌ و ئه‌و ده‌رگایه‌ داخراوه‌.. قورتوبی ده‌ڵێت: (ئه‌مما دوای مردنی –پێغه‌مبه‌ر - و چه‌سپاندنی شه‌ریعه‌ت، ئه‌وا ئوممه‌تی ئیسلام كۆكن له‌سه‌ر ته‌واوبوونی نه‌سخ، كه‌واته‌ كۆكبوون (اجماع) ناتوانێت نه‌سخی ده‌قێك بكات كه‌ جێگیر بووبێت دوای پچڕانی نیگا، و ئه‌گه‌ر بینیمان (اجماع)ێك پێچه‌وانه‌ی ده‌قێكه‌، ئه‌وه‌ ئه‌وه‌ی لێ وه‌رده‌گیرێت كه‌ ئه‌و (اجماع)ه‌ پشتی به‌ستووه‌ به‌ ده‌قێكی ناسخكه‌ر كه‌ ئێمه‌ دركمان پێنه‌كردووه‌ و ئه‌و ده‌قه‌ی كه‌ نه‌سخ كراوه‌ –به‌و اجماعه‌- كاری پێ ناكرێت، و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی نه‌سخ بووه‌ و ته‌نها خوێندنه‌وه‌ی ماوه‌ وه‌ك سوننه‌ت ده‌خوێنرێته‌وه‌ و ده‌گێڕڕێته‌وه‌ (ڕیوایه‌ت ده‌كرێت) وه‌كو ئایه‌تی (عدة‌ السَنَة) {ئایه‌تی 240 له‌ سوره‌تی (البقرة).}كه‌ له‌ قورئاندا ده‌خوێنرێته‌وه‌.. وه‌ یان ده‌بێت حوكمه‌كه‌ی نه‌سخ كرابێته‌وه‌ نه‌ك خوێندنه‌وه‌ی وه‌ك (صدقة‌ النجوی‌) {ئایه‌تی 12 له‌ سوره‌تی (المجادلة‌).}.. وه‌ له‌وانه‌یه‌ خوێندنه‌وه‌ی نه‌سخ كرابێت نه‌ك حوكمه‌كه‌ی وه‌ك (ئایه‌تی ڕه‌جم).. وه‌ له‌وانه‌شه‌ هه‌ردوو خوێندنه‌وه‌ و حوكمه‌كه‌شی نه‌سخ كرابێت، له‌وانه‌ش وته‌ی ئه‌بوبكر كه‌ ده‌ڵێت: (كنا نقرأ: لاترغبوا عن آ‌بائكم فإنه كفر) {البخاري، 6830 ومسلم،1691.} و نموونه‌ی ئه‌وانه‌ش زۆرن) {الجامع لِأَحكام القرآ‌ن، 1 / 380.}.

زه‌ڵمی ده‌ڵێت: جیاوازی (خلاف) له‌وه‌دا نییه‌ كه‌ مومكنه‌ هه‌ندێك ئایه‌ت له‌ قورئاندا نه‌سخ كرابێته‌وه‌ پێش وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر ، به‌لاَم له‌ناو ئه‌و موصحه‌فه‌ی كه‌ له‌به‌ر ده‌ستی موسڵماناندایه‌ ته‌سبیت نه‌كراوه ‌{التبیان لرفع غموض النسخ فی القرآ‌ن/ د. مصطفی‌ ابراهیم الزلمي، مكتب التفسیر، أربیل، ط1، 2000م: 24.}..

به‌ لای زانایانه‌وه‌ نه‌سخ له‌ قورئاندا ده‌كرێت به‌ 3 به‌شه‌وه‌ {بۆ زیاتر زانیاری بنواڕه‌: الإتقان في علوم القرآ‌ن، السیوطي، 517- 533.. التبیان لرفع غموض النسخ فی القرآ‌ن، د. مصطفی‌ الزلمي، 74- 85.. مباحث في علوم القرآ‌ن/ د. منّاع القطان، مؤسسة‌ الرسالة‌، بیروت، ط19، 1983م، 1406هـ: 238- 239.. مناهل العرفان، 2/ 487- 488.}:

1- ئه‌و ئایه‌تانه‌ی حوكم و خوێندنه‌وه‌ی نه‌سخ كراوه‌: بۆ نمونه‌: ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی عائیشه‌ ده‌یگێڕێته‌وه‌: (كان فیما اُنزل من القرآ‌ن: عشرُ رَضعاتٍ مَعْلُوماتٍ یُحَرِّمْنَ ثم نُسِخْنَ بِخَمْسٍ مَعْلومَاتٍ، فتُوُفِّيَ رسولُ اللهِ  وهُنَّ فیما یُقْرأ مِنَ القُرآ‌نِ).{مسلم 1402، وأبو داود 2062، والترمذي 1150، والنسائي 6/ 100، وابن ماجة‌ 1942، ومالك 2/ 608، وغیرهم (هامش الإتقان 520).}

مه‌ككی ده‌ڵێت: ئه‌م نمونه‌یه‌ هه‌ردوو جۆری نه‌سخی تێدایه‌: نه‌سخی حوكم و نه‌سخی خوێندنه‌وه‌، جگه‌ له‌م نمونه‌یه‌ش نازانم هه‌بێت.{الإتقان، 521.}

2- ئه‌و ئایه‌تانه‌ی حوكه‌مه‌كه‌ی نه‌سخ كراوه‌ نه‌ك خوێندنه‌وه‌ی: له‌م به‌شه‌یاندا زیاده‌ڕه‌وی زۆر كراوه‌، به‌و مانایه‌ی كه‌ چه‌ندین ئایه‌ت به‌ نه‌سخكه‌رو نه‌سخكراو دانراوه‌و واش نییه‌ -وه‌ك سیوتی و زه‌ڵمی و صالح وغه‌یری ئه‌وانیش ئاماژه‌یان بۆ كردووه‌- بۆ نمونه‌: ئایه‌تی (إِذا نَاجَیْتُمُ الرَّسوُلَ فَقَدِمُوا بَینَ يَدَي نَجْواكُمْ صَدَقَة) له‌ سوره‌تی (المجادلة) نه‌سخ كراوه‌ به‌ ئایه‌تی دووای ئه‌و له‌ هه‌مان سوره‌تدا.

3- ئه‌و ئایه‌تانه‌ی خوێندنه‌وه‌یان نه‌سخ كراوه‌ نه‌ك حوكمه‌كه‌یان: بۆ نموونه‌: ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ی كه‌ ئه‌نه‌س ده‌یگێڕێته‌وه‌ له‌ چیرۆكی كوژراوانی بیری مه‌عوونه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر  له‌ قنووتدا دوعای لێ كردوون: (وَنَزَلَ فیهم قُرآ‌نٌ قَرَأْناهُ حتی‌ رُفِعَ: أَنْ بَلِّغُوا عَنِّا قَوْمَنَا أَنَّا لَقینَا رَبَّنَا فَرَضِيَ‌ عَنَّا وَأَرْضَانَا). {البخاري 2814، ومسلم 677.}

به‌شی دووه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان:

كۆكردنه‌وه‌ و نووسینه‌وه‌ی قورئان به‌ سێ قۆناغدا تێپه‌ڕیووه‌:

ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا :

واته‌ له‌ كاتی هاتنه‌ خواره‌وه‌ی قورئاندا، كه‌ ئایه‌ته‌كان داده‌به‌زین پێغه‌مبه‌ر  فه‌رمانی ده‌كرد به‌ نووسینه‌وه‌ی ئایه‌ته‌كان له‌لایه‌ن نووسه‌ره‌كانی نیگا (كتاب الوحي)ه‌وه‌، و پاشانیش پێغه‌مبه‌ر  داوای لێده‌كردن كه‌ ئه‌وه‌ی نووسیویانه‌ پیشانی بده‌ن و له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێ هه‌ڵه‌شی بۆ چاككردبن و پاشان نووسراوه‌كان ده‌پارێزران له‌ لای هاوه‌ڵ و خێزانه‌كانی.. كه‌ چه‌ند ئایه‌تێك داده‌به‌زی پێغه‌مبه‌ر  ده‌یفه‌رموو ئه‌م ئایه‌تانه‌ بخه‌نه‌ فلاَنه‌ شوێن له‌ فلاَنه‌ سوره‌ت دوای فلاَنه‌ ئایه‌ت.. به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌مانه‌:

* عوسمانی كوڕی ئه‌بی عاس ده‌ڵێت:(كُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ  جَالِسًا إِذْ شَخَصَ بِبَصَرِهِ ثُمَّ صَوَّبَهُ حَتَّی‌ كَادَ أَنْ یُلْزِقَهُ بِالْأَرْضِ، قَالَ: ثُمَّ شَخَصَ بِبَصَرِهِ، فَقَالَ: أَتَانِي جِبْرِیلُ -عَلَیْهِ السَّلام- فَأَمَرَنِي أَنْ أَضَعَ هَذِهِ الْآ‌يَةَ بِهَذَا الْمَوْضِعِ مِنْ هَذِهِ السُّورَةِ (إِنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَائِ ذِي الْقُرْبَی‌ وَيَنْهَی‌ عَنْ الْفَحْشَا‌ءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ) –أحمد 17340- {هه‌روه‌ها: سنن أبي داوود، 2/440: 668، سنن الترمذي، 10/ 352: 3011.}.  واته‌: جارێكیان لای پێغه‌مبه‌ر  دانیشتبووم له‌ ناكاو چاوی بڕییه‌ سه‌ره‌وه‌و پاشان هێنایه‌ خواره‌وه‌ تا خه‌ریكبوو به‌ زه‌ویدا بینووسێنێت، جا جارێكی تر چاوی به‌رزكرده‌وه‌و فه‌رمووی: جبریل هات بۆ لام و فه‌رمانی پێكردم كه‌ ئه‌م ئایه‌ته‌ بخه‌مه‌ ئه‌م شوێنه‌وه‌ له‌م سووره‌ته‌دا (إِنَّ اللهَ يَأْمُرُ.. تا.. لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ).. دیاره‌ جبریل له‌لایه‌ن خۆیه‌وه‌ ئه‌مه‌ ناكات گه‌ر فه‌رمانی خوا نه‌بێت.

* به‌ررا‌و ده‌ڵێت: (لَمَّا نَزَلَتْ: لا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنْ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ.. قَالَ النَّبِيُّ : ادْعُ لِي زَیْدًا وَلْيَجِيْ بِاللَّوْحِ وَالدَّوَاة‌ِ وَالْكَتِفِ، أَوْ الْكَتِفِ وَالدَّوَاة‌ِ، ثُمَّ قَالَ: اكْتُبْ لا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ.. وَخَلْفَ ظَهْرِ النَّبِيِّ  عَمْرُو بْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ الْأَعْمَی‌، قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ فَمَا تَأْمُرُنِي فَإِنِّي رَجُلٌ ضَرِیرُ الْبَصَرِ. فَنَزَلَتْ مَكَانَهَا: لا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنْ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ غَیْرُ أُولِي الضَّرَرِ..) {البخاري 4606، هه‌روه‌ها له‌ ریوایه‌تی أحمد 17821.}. واته‌: كاتێ كه‌ ئه‌م ئایه‌ته‌ دابه‌زی (لا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنْ الْمُؤْمِنِینَ..) پێغه‌مبه‌ر  فه‌رمووی: زه‌یدم بۆ بانگ بكه‌ن با (له‌وح) و مره‌كه‌ب و ده‌فه‌ی شانی ئاژه‌ڵ، یان شان و مره‌كه‌ب بێنێت. پاشان فه‌رمووی بنووسه‌: (لا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ..) و له‌و كاته‌دا عه‌مری كوڕی ئوم مه‌كتومی كوێر له‌ پشتیه‌وه‌ وه‌ستابوو، وتی: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌ی فه‌رمانی چی به‌من ده‌كه‌یت كه‌ من پیاوێكی نابینام، جا ئه‌و ئایه‌ته‌ی تر هاته‌ خواره‌وه‌: لا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ.. تا:  غَیْرُ أُولِي الضَّرَرِ).

به‌ڵگه‌ی تر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  قورئان نوسراوه‌ته‌وه‌:

* ئیبن عومه‌ر ده‌گێڕێته‌وه‌: (أنَّ رَسولَ اللهِ  نَهَی‌ أنْ یُسَافَرَ بِالقُرآ‌نِ إلی‌ أرْضِ العَدّوِ) {البخاري: الجهاد والسیر (2828)، مسلم: الإمارة‌ (1869)، أبو داود: الجهاد (2610)، ابن ماجة: الجهاد (2880) ، أحمد (2/7)، مالك: الجهاد (979). هه‌روه‌ها: السراج المنیر فی ترتیب أحادیث صحیح الجامع الصغیر/ الحافظ جلال الدین السیوطي والعلامة‌ محمد ناصر الدین الأ‌لباني، ترتیب وتعلیق: عصام موسی‌ هادي، مؤسسة‌ الریّان، بیروت، لبنان، ط3، 2009م، 1430هـ: 2/ 780.}. واته‌: (پێغه‌مبه‌ر  قه‌ده‌غه‌ی كرد لێمان به‌ قورئانه‌وه‌ بچینه‌ ناو زه‌وی دوژمن..) دیاره‌ قورئانی نوسراوه‌یه‌، چونكه‌ مه‌به‌ستی فه‌رمووده‌كه‌ قورئانی ناو سنگ نییه‌.

* ئه‌بوسه‌عیدی خودری ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر  فه‌رموویه‌تی: (لا تَكْتُبُوا عَنِّي، وَمَنْ كَتَبَ عَنِّي غَیْرَ القُرآ‌نِ فَلْيَمْحُهُ) {مسلم: الزهد والرقائق (3004)، الترمذي: العلم (2665)، الدارمي: المقدمة‌ (450).}. واته‌: (هیچ مه‌نوسنه‌وه‌ له‌وه‌ی كه‌ ده‌یڵێم ته‌نها قورئان نه‌بێت، ئه‌گه‌ر شتی ترتان نوسیوه‌ بیسڕنه‌وه‌). ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر  خۆی فه‌رمانی كردووه‌ به‌ نوسینه‌وه‌ی قورئان.

* هه‌روه‌ها ئه‌بوبه‌كر ـله‌ كاتی نوسینه‌وه‌ی قورئانداـ به‌ زه‌یدی وت: (كُنْتَ تَكْتُبُ الوَحْيَ لِرَسولِ اللهِ ). واته‌: (تۆ كاتی خۆی قورئانت بۆ پێغه‌مبه‌ر ده‌نوسیه‌وه‌).

* له‌ عوسمانه‌وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌: (كان رسولُ الله  مِمَّا يَأْتي عَلَیهِ الزَمانُ، يَنْزِلُ عَلَیهِ مِنَ السُوَرِ ذَواتِ العَدَدِ، فَكانَ إذا نَزَلَ علیهِ الشَي‌ءُ يَدعُو بَعضَ مَنْ يَكْتُبُ عِنْدَهُ فَيَقُولُ: ضَعُوا هذِهِ في السُّورَة‌ِ التي یُذْكَرُ فِیها كَذا وكَذا. وَینْـزِلُ عَلَیـهِ الآیةُ فَيَقُولُ: ضَعُوا هَذهِ الآيَةَ في السُّورَة‌ِ الّتي یُذْكَرُ فِیها كَذا وكَذا، وَيَنْزِلُ عَلیهِ الآیاتُ فَيَقُولُ: ضَعُوا هَذهِ الآیاتِ في السورة‌ِ التي یُذْكَرُ فیها كذا وكذا) {الترمذي: تفسیر القرآ‌ن (3086)، أبو داود: الصلاة‌ (786)، أحمد (1/57).}. واته‌: (قورئان له‌ كاتی جیا جیادا ده‌هاته‌ خواره‌وه‌و، كاتێك شتێك داده‌به‌زی، بانگی هه‌ندێك له‌وانه‌ی قورئانیان بۆ ده‌نوسی ده‌كردو، ده‌یفه‌رموو: ئه‌مه‌ بخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فلاَنه‌ شت ده‌كات و، كاتێك ئایه‌تێك داده‌به‌زی ده‌یفه‌رموو: ئه‌م ئایه‌ته‌ بخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فلاَنه‌ شت ده‌كات و، كاتێك چه‌ند ئایه‌تێك داده‌به‌زی ده‌یفه‌رموو: بیخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فلاَنه‌ شت ده‌كات).

* زه‌یدی كوڕی سابت ده‌ڵێت: (كُنْتُ أَكْتُبُ الوَحْيَ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ وَهُوَ یُمْلي عَلَيَّ، فَإذا فَرَغْتُ، قَالَ: اقْرَأْهُ، فَأَقْرَأُهُ، فَإِنْ كَانَ فِیهِ سَقَطٌ أَقَامَهُ) {الطبراني فی الآوسط، 2/ 544.}. واته‌: (قورئانم بۆ پێغه‌مبه‌ر ده‌نوسیه‌وه‌و ئه‌ویش پێی ده‌وتمه‌وه‌، كه‌ ته‌واو ده‌بووم له‌ نوسینه‌وه‌، ده‌یفه‌رموو: بۆم بخوێنه‌وه‌، ئه‌گه‌ر هه‌ڵه‌یه‌كی تێدابووایه‌ بۆی ڕاستده‌كردمه‌وه‌..).

* له‌ چیرۆكی موسڵمانبوونی عومه‌ری كوڕی خه‌تتابدا هاتووه‌: (كَانُوا يَقْرَؤونَ في بَیْتِ فَاطِمَة بِنْتِ الخَطَّابِ، وَكان خَبَّابُ بنُ الأرَتِ یُقْرِئُهُم القُرآ‌نَ فی صَحیفَة‌ٍ) {البزار 279.}. واته‌: (له‌ ماڵی فاتمه‌ی كچی خه‌تتابدا قورئانیان ده‌خوێنده‌وه‌و، خه‌ببابی كوڕی ئه‌ڕه‌ت قورئانی بۆ ئه‌خوێندنه‌وه‌ كه‌ له‌ په‌ڕه‌یه‌كدا نوسرابووه‌وه‌). دیاره‌ ئه‌م ڕووداوه‌ش له‌ مه‌ككه‌، پێش كۆچكردن ڕوویداوه‌، كه‌واته‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دابه‌زینی قورئانه‌وه‌ مۆڵه‌ت دراوه‌ به‌ موسوڵمانان كه‌ قورئان بنووسنه‌وه‌.

له‌ ژیانی پێغه‌مبه‌ردا  قورئان هه‌مووی له‌ دووتوێی په‌رتوكێكدا كۆنه‌كرابۆوه‌، به‌ڵكو په‌رتوبلاَو بوو.. له‌هه‌مان كاتدا هه‌ندێك له‌ هاوه‌لاَن هه‌ندێك له‌ قورئانیان لای خۆیان نوسیبووه‌وه‌. مه‌ككی ئه‌بوتالب ده‌ڵێت: (هه‌ندێك له‌ هاوه‌لاَن موصحه‌فی تایبه‌تی خۆیان هه‌بووه‌و، هه‌ندێكیان له‌ لێواری په‌ڕه‌كانی چه‌ند وشه‌یه‌كی ته‌فسیریان له‌سه‌ر ده‌نووسی).{ الإبانة‌ عن معاني القرا‌ءات/ أبي محمد مكي بن أبي طالب القیسي القیرواني ثمّ الأ‌ندلسي القرطبي، تحقیق: فرغلي سید عرباوي، لبنان، ط1، 2011: 31.}

حارسی موحاسبی له‌ كتێبی (فهم السنن)دا ده‌ڵێت: نووسینه‌وه‌ی قورئان شتێكی داهێنراو نه‌بوو، چونكه‌ پێغه‌مبه‌ر  خۆی فه‌رمانی ده‌كرد به‌ نووسینه‌وه‌ی، به‌لاَم ئه‌و سه‌رده‌مه‌ په‌رت و بلاَوبووه‌. له‌سه‌ر پارچه‌ پێست و ئێسكی باڵی ئاژه‌لاَن و گه‌لاَی دارخورما…تا دوایی.

* زه‌یدی كوڕی سابت ده‌ڵێت: (قُبض النَّبيُ  وَلَمْ يَكُنْ القُرآ‌نُ جُمِعَ فی شَي‌ءٍ) {الإتقان، 1/ 164.}. واته‌: (پێغه‌مبه‌ر وه‌فاتی كردو قورئان ئێشتا له‌ شتێكی تایبه‌تدا كۆنه‌كرابۆوه‌).

هۆی كۆنه‌كردنه‌وه‌ی له‌ دووتوێی په‌رتووكێكدا له‌ ژیانی پێغه‌مبه‌ردا  ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ:

یه‌كه‌م: نه‌بوونی ترسی درووستبوونی جیاوازی له‌ نێوان هاوه‌لاَندا له‌ قورئاندا، ئه‌ویش له‌به‌ر بوونی پێغه‌مبه‌ر  له‌ نێوانیانداو زۆر هاوه‌ڵ قورئانیان له‌به‌ر بووه‌…

زه‌رقانی ده‌ڵێت: موسڵمانان له‌سه‌ر خه‌یر بوون و، قورئان خوێنان زۆربوون و، تا ئه‌و كاته‌ش ئیسلام زۆر بلاَونه‌بوبووه‌وه‌و، بواری فیتنه‌ش نه‌بوو و، زیاتریش پشت ده‌به‌سترا به‌ له‌به‌ركردن نه‌ك نوسین و، پێداویستی نوسین زۆر ئاسان ده‌ست نه‌ده‌كه‌وت..{مناهل العرفان، 1/ 179.}

دووه‌م: له‌ترسی ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ك له‌ ژیانی پێغه‌مبه‌ره‌دا  ئایه‌ت هه‌بێت نه‌سخ بكرێت، وه‌ك له‌ كتێبی (الإتقان)دا هاتووه‌ كه‌ خه‌تتابی ده‌ڵێت: (كۆنه‌كردنه‌وه‌ی قورئان له‌ ناو په‌رتووكێك له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  له‌به‌ر ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر  چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌ی كردووه‌ كه‌ له‌وانه‌یه‌ ئایه‌ت هه‌بێَت نه‌سخ بكرێته‌وه‌ –حوكمه‌كه‌ی یان خوێندنه‌وه‌كه‌ی- جا كاتێك دابه‌زینی قورئان وه‌ستا به‌ كۆچكردنی پێغه‌مبه‌ر ، خوای گه‌وره‌ ئیلهامی جێنشینه‌كانی پێغه‌مبه‌ری كرد كه‌ ئه‌و كاره‌ بكه‌ن تا وه‌عدی خوای گه‌وره‌ بێته‌ جێ كه‌ په‌یمانی داوه‌ قورئانه‌كه‌ی بپارێزێت. {تأریخ القرآ‌ن، الكردي، ل40.}

زه‌رقانی 2 خاڵی تریش زیاد ده‌كات:

– قورئان به‌ یه‌ك جار نه‌هاته‌خواره‌وه‌، به‌ڵكو به‌ش به‌ش له‌ ماوه‌ی زیاد له‌ بیست ساڵ.

– ڕیزبه‌ندی ئایه‌ت و سوره‌ته‌كان به‌ پێی هاتنه‌خواره‌وه‌ نه‌بوو، به‌ڵكو به‌پێی هۆكاره‌كانی دابه‌زین (أسباب النزول) بووه‌. {مناهل العرفان/ 1/ 179.}

زه‌ركه‌شی ده‌ڵێت: كه‌ قورئان له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  له‌ دووتوێی كتێبێكدا نه‌نووسراوه‌ته‌وه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ بووه‌، تا ناچار نه‌بن زوو زوو بیگۆڕن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ دواكه‌وت تا پێغه‌مبه‌ر  وه‌فاتی كرد . دیاره‌ ڕیزبه‌ندی ئایه‌ته‌كان به‌ پێی هاتنه‌خواره‌وه‌ نه‌بووه‌، به‌ڵكو به‌ پێی ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ (اللوح المحفوظ)دا هه‌یه‌.. ئه‌گه‌ر به‌ دوای یه‌كدا به‌پێی هاتنه‌خواره‌وه‌ بنووسرایه‌ ئایه‌ت و سووره‌ته‌كان تێكه‌ڵ ده‌بوون.. بۆیه‌ دواخرا، و ماوه‌ی نێوان دووا ئایه‌ت كه‌ دابه‌زیبووه‌و كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر  زۆر كورت بووه‌ كه‌ نه‌توانراوه‌ قورئان له‌ دووتوێی په‌رتوكێكدا بنووسرێت.{ البرهان في علوم القرآ‌ن، 1/ 235.}

ڕوخساری نووسینه‌وه‌ی قورئان له‌م قۆناغه‌دا بریتییه‌ له‌:

1-         هه‌موو قورئان نووسراوه‌ته‌وه‌.

2-         به‌ پێی هه‌موو قیرائاته‌كان نووسراوه‌ته‌وه‌.

3-         له‌سه‌ر شتی زۆر ساده‌ نووسراوه‌ته‌وه‌.

4-         ئایه‌ت و سووره‌ته‌كان كه‌ نووسراونه‌ته‌وه‌ بلاَوبۆته‌وه‌ به‌ناو هاوه‌لاَن و خێزانه‌كانی پێغه‌مبه‌ردا .

5-         له‌ دوو توێی په‌رتووكێكدا كۆنه‌كراوه‌ته‌وه‌.

6-         جگه‌ له‌وانه‌ی به‌ ئاماده‌بوونی پێغه‌مبه‌ر  خۆی نووسراونه‌ته‌وه‌، هه‌ندێ له‌ هاوه‌لاَن چه‌ند ئایه‌ت یان سووره‌تیان بۆ خۆیان نووسیوه‌ته‌وه‌و هه‌ندێكیان تێبینی خۆیان له‌سه‌ر نووسیوه‌ته‌وه‌.

ته‌وه‌ره‌ی دووه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می ئه‌بوبه‌كردا:

دووای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  قورئانخوێنه‌كان به‌رده‌وامبوون له‌سه‌ر فێركردنی ئه‌وانه‌ی دووای خۆیان و، هه‌ندێك له‌ هاوه‌لاَن دووای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  توانیویانه‌ هه‌موو قورئان له‌به‌ربكه‌ن.. پشتبه‌ستن له‌ ڕیوایه‌تكردنی قورئاندا هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ له‌ناو سنگی قورئانخوێناندا پارێزراوبووه‌و هه‌روه‌ها هه‌ندێك له‌و نوسراوانه‌ی كه‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  نوسرابوونه‌وه‌.. به‌لاَم دووای كوژرانی نزیكی 70 كه‌س له‌ قورئانخوێنه‌كان (الحفاظ) له‌ شه‌ڕی یه‌مامه‌دا له‌گه‌ڵ هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كاندا، بۆیه‌ عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب داوا ده‌كات له‌ ئه‌بوبه‌كر كه‌ فه‌رمان بدات به‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌ دووتوێی په‌ڕتوكێكداو قایم بكرێت و بپارێزرێت له‌ ونبوون، نه‌وه‌كا قورئانخوێنی زیاتر بكوژرێن و بڕۆن، كه‌ سه‌رچاوه‌ی پارێزگاریكردنی ئه‌م قورئانه‌ن.. دوای گفتوگۆیه‌كی زۆر پاشان ئه‌بوبه‌كر قه‌ناعه‌تی هێناو داوایان له‌ زه‌یدی كوڕی سابت كرد كه‌ هه‌ستێت به‌و كاره‌.

* حَدَّثَنَا أَبُو الْيَمَانِ، أَخْبَرَنَا شُعَیْبٌ، عَنْ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: أَخْبَرَنِي ابْنُ السَّبَّاقِ، أَنَّ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ الْأَنْصَارِيَّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، وَكَانَ مِمَّنْ يَكْتُبُ الْوَحْيَ، قَاڵ: أَرْسَڵ إِلَيَّ أَبُو بَكْرٍ، مَقْتَڵ أَهْلِ الْيَمَامَة‌ِ، وَعِنْدَهُ عُمَرُ، فَقَاڵ: أَبُو بَكْرٍ إِنَّ عُمَرَ أَتَانِي فَقَالَ: إِنَّ الْقَتْلَ قَدْ اسْتَحَرَّ يَوْمَ الْيَمَامَة‌ِ بِالنَّاسِ، وَإِنِّي أَخْشَی‌ أَنْ يَسْتَحِرَّ الْقَتْلُ بِالْقُرَّا‌ءِ فِی الْمَوَاطِنِ فَيَذْهَبَ كَثِیرٌ مِنْ الْقُرْآ‌نِ إِلَّا أَنْ تَجْمَعُوهُ، وَإِنِّي لَأَرَی‌ أَنْ تَجْمَعَ الْقُرْآ‌نَ. قَالَ أَبُو بَكْرٍ: قُلْتُ لِعُمَرَ: كَیْفَ أَفْعَلُ شَیْئًا لَمْ يَفْعَلْهُ رَسُولُ اللهِ ؟ فَقَالَ عُمَرُ: هُوَ وَاللهِ خَیْرٌ. فَلَمْ يَزَلْ عُمَرُ یُرَاجِعُنِي فِیهِ حَتَّی‌ شَرَحَ اللهُ لِذَلِكَ صَدْرِي، وَرَأَیْتُ الَّذِي رَأَی‌ عُمَرُ. قَالَ زَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ: وَعُمَرُ عِنْدَهُ جَالِسٌ لا يَتَكَلَّمُ، فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: إِنَّكَ رَجُلٌ شَابٌّ عَاقِلٌ وَلا نَتَّهِمُكَ، كُنْتَ تَكْتُبُ الْوَحْيَ لِرَسُولِ اللهِ ، فَتَتَبَّعْ الْقُرْآ‌نَ فَاجْمَعْهُ.. فَوَاللهِ لَوْ كَلَّفَنِي نَقْلَ جَبَلٍ مِنْ الْجِبَالِ مَا كَانَ أَثْقَلَ عَلَيَّ مِمَّا أَمَرَنِي بِهِ مِنْ جَمْعِ الْقُرْآ‌نِ. قُلْتُ: كَیْفَ تَفْعَلانِ شَیْئًا لَمْ يَفْعَلْهُ النَّبِيُّ ؟ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: هُوَ وَاللهِ خَیْرٌ. فَلَمْ أَزَلْ أُرَاجِعُهُ حَتَّی‌ شَرَحَ اللهُ صَدْرِي لِلَّذِي شَرَحَ اللهُ لَهُ صَدْرَ أَبِي بَكْرٍ وَعُمَرَ، فَقُمْتُ فَتَتَبَّعْتُ الْقُرْآ‌نَ أَجْمَعُهُ مِنْ الرِّقَاعِ وَالْأَكْتَافِ وَالْعُسُبِ وَصُدُورِ الرِّجَالِ، حَتَّی‌ وَجَدْتُ مِنْ سُورَة‌ِ التَّوْبَة‌ِ آ‌يَتَیْنِ مَعَ خُزَیْمَةَ الْأَنْصَارِيِّ لَمْ أَجِدْهُمَا مَعَ أَحَدٍ غَیْرِهِ -لَقَدْ جَا‌ءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْكُمْ.. إِلی‌ آ‌خِرِهِمَا- وَكَانَتْ الصُّحُفُ الَّتِي جُمِعَ فِیهَا الْقُرْآ‌نُ عِنْدَ أَبِي بَكْرٍ حَتَّی‌ تَوَفَّاهُ اللهُ، ثُمَّ عِنْدَ عُمَرَ حَتَّی‌ تَوَفَّاهُ اللهُ، ثُمَّ عِنْدَ حَفْصَة‌َ بِنْتِ عُمَرَ {البخاري: 4311. هه‌روه‌ها: أحمد: 72، و 20657.}.. واته‌: (زه‌ید ده‌ڵێت: له‌ دوای كوژراوه‌كانی شه‌ڕی یه‌مامه‌، ئه‌بوبه‌كر ناردی به‌ شوێنمداو عومه‌ری لابوو، وتی: عومه‌ر هاتووه‌ بۆلام و وتوویه‌تی: كوشتن زۆر بووه‌ له‌ شه‌ڕی یه‌مامه‌داو له‌وه‌ ده‌ترسم قورئانخوێنه‌كان له‌ شوێنه‌كانی تریش بكوژرێن و ببێته‌ هۆی ونبوونی قورئان و پێم باشه‌ قورئان كۆبكرێته‌وه‌. ئه‌بوبه‌كر پێی وتووه‌: چۆن شتێك بكه‌م كه‌ پێغه‌مبه‌ر  نه‌یكردووه‌؟ عومه‌ر وتوویه‌تی: سوێند به‌ خوا ئه‌وه‌ كارێكی خه‌یره‌و، عومه‌ر وازی لێ نه‌هێنام و چه‌ند جار هاتووه‌ بۆلام تا خوای گه‌وره‌ دڵی خستمه‌ سه‌رو منیش ڕای عومه‌رم هه‌یه‌.. زه‌ید ده‌ڵێت: عومه‌ریش لای ئه‌بوبه‌كر دانیشتبوو و قسه‌ی نه‌ده‌كرد. ئه‌بوبه‌كر وتی: تۆ پیاوێكی گه‌نج و ژیریت و هیچ گومانێكمان له‌سه‌رت نییه‌، وكاتی خۆیشی قورئانت بۆ پێغه‌مبه‌ر نووسیوه‌ته‌وه‌، به‌ دووای قورئانه‌ نوسراوه‌كاندا بگه‌ڕێ و كۆیانبكه‌ره‌وه‌. زه‌ید وتی: سوێند به‌ خوا ئه‌گه‌ر داوای گواستنه‌وه‌ی شاخێكی لێ بكردمایه‌ له‌وه‌ له‌لام قورستر نه‌بوو كه‌ فه‌رمانی پێكردبووم قورئان كۆبكه‌مه‌وه‌. وتم: چۆن شتێك ده‌كه‌ن كه‌ پێغه‌مبه‌ر  نه‌یكردووه‌؟ ئه‌بوبه‌كر وتی: سوێند به‌ خوا ئه‌وه‌ كارێكی خه‌یره‌. جا هه‌ر ده‌چوومه‌وه‌ بۆ لای –بۆ بیانو هێنانه‌وه‌- تا خوای گه‌وره‌ ئه‌وه‌ی خستبوویه‌ دڵی ئه‌بوبه‌كرو عومه‌ره‌وه‌ خستیه‌ دڵمه‌وه‌ و، هه‌ستام به‌ گه‌ڕان و ئه‌و پارچه‌ قورئانانه‌ی كه‌ نوسرابوونه‌وه‌ له‌سه‌ر پێسته‌ی خۆشكراوو ده‌فه‌ی شان و گه‌لاَی پانی دارخورماو ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ سنگی پیاواندا له‌به‌ریانكردبوو كۆمكردنه‌وه‌، تا ئه‌وه‌ بوو دوو ئایه‌تم له‌ سوره‌تی (التوبة‌) لای خوزه‌یمه‌ی ئه‌نصاری دیته‌وه‌ كه‌ له‌لای كه‌سی تر نه‌بوو (لَقَدْ جَا‌ءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ..) تا دووایی ئایه‌ته‌كه‌، جا ئه‌و په‌ڕانه‌ی كه‌ نوسیومانه‌وه‌ لای ئه‌بوبه‌كر مانه‌وه‌ تا وه‌فاتی كرد، پاشان لای عه‌مه‌ر بوو تا وه‌فاتی كرد، پاشان لای حه‌فصه‌ی كچی عومه‌ر مانه‌وه‌).

زه‌رقانی ده‌ڵێت: كاتێك دابه‌زینی قورئان ته‌واو بووو جێگیر بوو به‌ وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  بواری نه‌سخ نه‌ماو ڕیزبه‌ندی جێگیر بوو، به‌ڵكو زه‌ڕوره‌تی نوسینه‌وه‌ی هاته‌ كایه‌وه‌ له‌ دووتوێی كتێبێك یان زیاتر، خوای گه‌وره‌ خه‌لیفه‌كانی موه‌فه‌ق كرد بۆ ئه‌و كاره‌. {مناهل العرفان، 1/ 179.}

كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌ دووتوێبی په‌رتوكێكدا له‌ دوای شه‌ڕی یه‌مامه‌وه‌ بوو –كه‌ ساڵی 12ی كۆچی بوو- و ماوه‌ی نزیكی ساڵێكی خایاند. {تأریخ القرآ‌ن، الكردي، 44.}

بۆ چه‌سپاندن و وه‌رگرتنی ئایه‌ت و سوره‌ته‌كان ده‌بووایه‌ له‌سه‌ر هه‌موو پارچه‌یه‌ك دوو شایه‌ت شایه‌تیان بدایه‌ له‌ سه‌ری.. ئیبن ئه‌بوداوود له‌ ڕێگه‌ی هیشامی كوڕی عوروه‌وه‌ له‌ باوكییه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌،: (أنَّ أبابَكْرٍ قَالَ لِعُمَرَ وَزَیدٍ: اقْعُدُوا عَلی‌ بابِ المَسْجدِ، فَمَنْ جا‌ءَكُمَا بِشَاهِدینِ عَلی‌ شَئٍ مِنْ كِتابِ اللهِ فَاكْتُباهُ) {الإتقان، 156: له‌ (فتح الباري، 9/ 14): ئیبن حه‌جه‌ر ده‌ڵێت: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی فه‌رموده‌یه‌كی (مقطوع)ه‌ به‌لاَم ڕاوییه‌كانی خاوه‌ن متمانه‌ن.}. واته‌ ئه‌بوبه‌كر به‌ عومه‌رو زه‌یدی وت: لای ده‌رگای مزگه‌وت دانیشن –واته‌ بیكه‌ن به‌ شوێنی كۆبونه‌وه‌كانتان- هه‌ر كه‌س هات و دوو شایه‌تی هه‌بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ قورئانه‌ لێی وه‌رگرن و بینوسن.. جا عومه‌ر ڕایگه‌یاند: (مَنْ كَانَ تَلَقَی‌ مِنْ رَسُولِ اللهِ  شَیئاً مِن القرآ‌نِ فَلْيَأْتِنا بِهِ، وَكَانُوا كَتَبُوا ذلك فی الصُحُفِ وَالأ‌َلْواحِ وَالعُسُبِ، وَكانَ لا يَقْبَلُ مِنْ أَحَدٍ شَیئاً حَتی‌ يَشْهَدَ شَهیدانِ) {أخرجه ابن أبي داود فی كتاب المصاحف ص10.}. واته‌: (هه‌ر كه‌سێك له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌  شتێكی له‌ قورئان وه‌رگرتووه‌ با بۆمان بهێنێت، ئه‌وانیش ئه‌و ئایه‌تانه‌یان له‌سه‌ر په‌ڕه‌و پارچه‌ ته‌خته‌و گه‌لاَی پانی دارخورما نووسیبۆوه‌، جا هیچیان له‌و نوسراوانه‌ وه‌رنه‌ده‌گرت تا دوو شایه‌ت شایه‌تیان نه‌دایه‌ له‌سه‌ری)..

مه‌به‌ستیش له‌ شایه‌تی شایه‌تیدان نیه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ نوسراوه‌كه‌ قورئان بێت یان نا، چونكه‌ به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر قورئانییه‌تی هه‌ر نوسراوێك چه‌ندین هاوه‌ڵ شایه‌ت بوون له‌سه‌ری، چونكه‌ له‌به‌ریان بووه‌ (واته‌ گه‌یشتۆته‌ ڕادده‌ی ته‌واتور) {المتواتر: عبارة‌ عن الخبر الذي ینقله من یحصل العلم بصدقه ضرورة‌ ولابد في إسناده من استمرار هذا الشرط في رواته من أوله الی‌ منتهاه: التقیید والإیضاح شرح مقدمة ابن صلاح للحافظ زین الدین عبدالرحیم العراقي. له‌ كتێبی: علوم الحدیث/ د. عبدالكریم زیدان ود. عبدالقهّار داود عبدالله، مطبعة‌ عصام، بغداد، ط2، 1990م.}، به‌ڵكو شایه‌تیه‌كه‌ بۆ ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ شایه‌تی بده‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ نوسراوه‌كه‌ له‌به‌رده‌م پێغه‌مبه‌ردا  نوسراوه‌و به‌ ئاگاداری ئه‌و بووه‌. چونكه‌ هاوه‌ڵه‌كان خۆیان چه‌ندین په‌ڕه‌یان هه‌بووه‌ (یان موصحه‌ف) كه‌ قورئانیان له‌سه‌ر فۆتۆكۆپی كردووه‌ –وه‌ك باسمان كرد- و له‌ ماڵه‌كانی خۆیاندا پاراستبوویان.

* ئه‌بو شامه‌ ئه‌وه‌ ڕونده‌كاته‌وه‌و ده‌ڵێت: شایه‌تی له‌سه‌ر ئه‌صلی قورئان نه‌بووه‌، چونكه‌ ئه‌وه‌ ئاشكرا بووه‌ لایان، به‌ڵكو شایه‌تی له‌سه‌ر ئه‌و پارچه‌ پێست و نوسراوانه‌ بووه‌ كه‌ هێنابوویان و داوایان لێ كراوه‌ بیسه‌لمێنن كه‌ له‌به‌رده‌م پێغه‌مبه‌ردا  نوسراونه‌ته‌وه‌و به‌ ئاگاداری ئه‌و بووه‌و، به‌ پێی ئه‌و له‌فزانه‌ بووه‌ كه‌ گوێیان له‌ پێغه‌مبه‌ر  خۆی بووه‌.. چونكه‌ ئه‌گه‌ر نوسراوه‌كان له‌ (حفظ)ی خۆیانه‌وه‌ بووبێت، زه‌ید پێویستی پێ نه‌بووه‌..{المرشد الوجیز، ل59- 60. له‌ كتێبی: جمع القرآ‌ن الكریـم  حفظـاً وكتابةً، أ. د. علي بن سلیمان العبیـد.}

* سه‌خخاوی له‌ (جمال القرا‌ء)دا ده‌ڵێت: مه‌به‌ست له‌و دوو شایه‌ته‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و نوسراوه‌ له‌به‌رده‌م پێغه‌مبه‌ردا  نوسراوه‌ته‌وه‌. {مناهل العرفان، 1/ 182. هه‌روه‌ها: الإتقان في علوم القرآ‌ن، 156: ده‌ڵێت: له‌ (فتح الباري)دا هاتووه‌ 9/ 15، هه‌ره‌وها: المرشد الوجیز، 57.}

* ئیبن ئه‌بو داوود له‌ (المصاحف)دا به‌ سه‌نه‌دێكی (حسن) له‌ عه‌بد خه‌یره‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: له‌ عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیبه‌وه‌، كه‌ وتوویه‌تی: (أَعظمُ النَّاسِ فی المَصاحِفِ أَجْراً أبو بَكرٍ، رَحْمةُ اللهِ علی‌ أبي بَكرٍ، هُو أَوَّلُ مَنْ جَمَعَ كِتابَ اللهِ) {رواه أبو عبید فی فضائل القرآ‌ن ص155- 156، وعزاه ابن حجر فی الفتح 9/ 12 لابن أبي داود فی المصاحف، ثم قال: سنده حسن. وانظر المرشد الوجیز ص54- 55. وه‌رگیراوه‌ له‌: الإتقان، 154.}. واته‌: (گه‌ره‌ترین پاداشت شایه‌نی ئه‌بوبه‌كره‌ له‌ پرسی كۆكردنه‌وه‌ی قورئاندا، خوا لێی خۆش بێت).. ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی ئه‌و بۆچوونانه‌یه‌ كه‌ باسی جیاوازی نێوان عه‌لی و هاوه‌ڵه‌كان ده‌كه‌ن له‌ پرسی كۆكردنه‌وه‌ی قورئان و كه‌مكردن و زیادكردن تیایدا.. هه‌ر له‌م باسه‌دا ڕووداوێك له‌ عه‌لیه‌وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ گوایه‌ ئه‌و یه‌كه‌م كه‌س بووبێت هه‌وڵی كۆكردنه‌وه‌ی قورئانی دابێت: ئیبن ئه‌بی داوود له‌ كتێبی (المصاحف)دا له‌ ئیبن سیرینه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌، كه‌ عه‌لی وتوویه‌تی: (لَمَّا مَاتَ رَسولُ اللهِ  آ‌لَیتُ أَلاّ آ‌خُذَ عَلَيَّ رِدائي إلاّ لِصَلاة‌ِ جُمْعَة‌ٍ حتی‌ أَجْمَعَ القُرآ‌نَ. فَجَمَعَهُ). واته‌: (دووای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  بڕیارمدا له‌ ماڵه‌وه‌ نه‌چمه‌ ده‌ره‌وه‌ ته‌نها بۆ نوێژه‌كان نه‌بێت، تا هه‌موو قورئان كۆنه‌كه‌مه‌وه‌.. ڕاوییه‌كه‌ ده‌ڵێت: كۆیشی كرده‌وه‌).. ئیبن حه‌جه‌ر له‌ (فتح الباری 9/ 13)دا ده‌ڵێت: ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه‌ لاواز (ضعیف)ه‌، چونكه‌ پچڕان (انقطاع)ی تێدایه‌و، ئه‌گه‌ر ڕاستیش بێت –له‌ حاڵه‌تێكدا- مه‌به‌ستی كۆكردنه‌وه‌ی له‌به‌ركردنه‌وه‌كه‌یه‌تی (واته‌ پێداچوونه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی له‌به‌رێتی) و ڕیوایه‌ته‌كه‌ی عه‌بد خه‌یر –پێشتر باسكرا- ڕاستره‌و پشت به‌و ده‌به‌سترێت.

نوسینه‌وه‌ی قورئان ئه‌م جاره‌یان له‌سه‌ر كاغه‌ز بووه‌: ئیبن شه‌هاب ده‌ڵێت: (لمّا أُصیبَ المُسلمُونَ بِاليَمَامَة‌ِ، فَزِعَ أبو بَكْرٍ، وَخَافَ أَنْ يَذْهَبَ مِنَ القُرآ‌نِ طَائِفَة‌ٌ، فَأَقْبَلَ النَّاسُ بِما كانَ مَعَهُمْ وَعِنْدَهُمْ، حتی‌ جُمع عَلی‌ عَهْدِ أَبي بَكْرٍ فی الوَرَقِ، فَكانَ أبو بَكرٍ أَولَ مَنْ جَمَعَ القرآ‌نَ في الصُحُف) {فتح الباري 9/ 16، ولطائف الإشارات 1/ 57: الإتقان: 157.}. واته‌: (دوای ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر موسڵماناندا هات له‌ شه‌ڕی یه‌مامه‌داو، ئه‌بوبه‌كر ترسا له‌وه‌ی هه‌ندێك له‌ قورئان ون بێت و، خه‌ڵكی هاتن و ئه‌وه‌ی نوسیبوویان و له‌به‌ریان بوو هێنایان.. تا له‌سه‌رده‌می ئه‌بوبه‌كردا هه‌موو قورئان نوسرایه‌وه‌ له‌سه‌ر په‌ڕه‌ -كاغه‌ز- و ئه‌بوبه‌كر یه‌كه‌م كه‌س بوو كه‌ قورئانی كۆكرده‌وه‌ له‌ په‌ڕه‌دا).

كه‌واته‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌م سه‌رده‌مه‌دا بۆ پاراستنی ئه‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ بووه‌ كه‌ ئه‌صله‌ن له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  نوسرابوونه‌وه‌و، كۆكردنه‌وه‌یان له‌ شوێنێكدا.

دیاریكردنی زه‌یدیش بۆ ئه‌و كاره‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ بووه‌ چونكه‌ زه‌ید گه‌نجێكی زیره‌ك و متمانه‌پێكراو بووه‌و، پێشتر قورئانی بۆ پێغه‌مبه‌ر  نوسیوه‌ و{له‌ فه‌رموده‌كه‌ی بوخاریدا:(..إِنَّكَ رَجُلٌ شَابٌّ عَاقِلٌ وَلا نَتَّهِمُكَ كُنْتَ تَكْتُبُ الْوَحْيَ لِرَسُولِ اللهِ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ..). هه‌روه‌ها: أحمد 54: (حَدَّثَنَا أَبُو كَامِلٍ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعْدٍ حَدَّثَنَا ابْنُ شِهَابٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ السَّبَّاقِ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ أَرْسَلَ إِلَيَّ أَبُو بَكْرٍ رَضيَ اللهُ عَنْهُ مَقْتَلَ أَهْلِ الْيَمَامَة‌ِ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ يَا زَیْدُ بْنَ ثَابِتٍ أَنْتَ غُڵامٌ شَابٌّ عَاقِلٌ لا نَتَّهِمُكَ قَدْ كُنْتَ تَكْتُبُ الْوَحْيَ لِرَسُولِ اللهِ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَتَتَبَّعْ الْقُرْآ‌نَ فَاجْمَعْهُ).}، ئاماده‌ی دووا پێداچوونه‌وه‌ی قورئان بووه‌ له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ری خوا  كه‌ بۆ جبریلی خوێندۆته‌وه‌ كه‌ دووای ئه‌و جاره‌ ئیتر هیچ ئایه‌تێك نه‌سخ نه‌كراوه‌ته‌وه‌ له‌ خوێندنه‌وه‌دا.

موحه‌ممه‌د تاهیر كوردی ده‌ڵێت: له‌ كتێبی (نهایة‌ القول المفید)دا هاتووه‌: زه‌ید خۆی هه‌موو قورئانی له‌به‌ربووه‌، باشه‌ بۆ به‌دووای نوسراوه‌كاندا گه‌ڕاوه‌؟ وه‌لاَم: چونكه‌ ئه‌وه‌ بۆ ته‌ئكید بووه‌و تا بزانێت نه‌وه‌ك شێوه‌یه‌كی (قرا‌ءة‌) هه‌بێت له‌و نوسراوانه‌دا كه‌ ئه‌م نه‌یزانێت، با ئه‌گه‌ر له‌به‌ریشی بووبێت، پێویسته‌ ئه‌وه‌ی (حافظ)ه‌ هه‌میشه‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی هه‌بێت بۆی بگه‌ڕێته‌وه‌، تا زیاتر ته‌ئكید بێت {تأریخ القرآ‌ن، 43.}.  هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: له‌ كتێبی (دائرة المعارف الإسلامیة‌)دا نوسراوه‌: بۆچی دووای مردنی عومه‌ر قورئانه‌ كۆكراوه‌كه‌ لای حه‌فصه‌ دانراوه‌و نه‌خراوه‌ته‌ لای خه‌لیفه‌ی نوێ كه‌ عوسمانه‌؟ ئێمه‌ش ده‌ڵێین: ئه‌و قورئانه‌ كه‌ لای حه‌فصه‌ دانراوه‌ به‌ وه‌سیه‌تی عومه‌ری باوكی بووه‌، حه‌فصه‌ش هه‌موو قورئانی له‌به‌ربووه‌و، نوسین و خوێندنه‌وه‌ی زانیوه‌و، خێزانی پێغه‌مبه‌ر  بووه‌و، دایكی موسڵمانانه‌و كچی عومه‌ری كوڕی خه‌تتابه‌ كه‌ خه‌لیفه‌ی موسڵمانانه‌، هه‌روه‌ها له‌ كاتی وه‌فاتی عومه‌ردا جارێ خه‌لیفه‌ی تازه‌ دیاری نه‌كرابوو تا قورئانه‌كه‌ی ته‌سلیم بكرێ، چونكه‌ كه‌ عومه‌ر مرد كه‌سی له‌ شوێنی خۆی دانه‌نا، به‌ڵكو خستیه‌ شوراوه‌ تا موسڵمانان خۆیان خه‌لیفه‌ی نوێ هه‌ڵبژێرن.. {تأریخ القرآ‌ن، 42.}

ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ی كه‌ له‌ عومه‌ره‌وه‌ ده‌یگێڕنه‌وه‌، كه‌ وتوویه‌تی: (لَوْ كانَ ثَلاثَ آ‌یاتٍ لَجَعَلْتُهَا سُورةً علی‌ حِدَة‌ٍ، فَانظُروا سورةً مِنَ القرآ‌نِ فَضَعُوهَا فِیها. فَوَضَعُوها فی آ‌خِرِ بَرَا‌ءَة‌). واته‌: (ئه‌گه‌ر ببوایه‌ به‌ سێ ئایه‌ت –مه‌به‌ستی (لَقَدْ جَا‌ءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ.. تا دووایی ئایه‌ته‌كه‌)- ئه‌مكرد به‌ سوره‌تێكی سه‌ربه‌خۆ، بزانن له‌ سوره‌تێكدا جێی بكه‌نه‌وه‌، جا خستیانه‌ كۆتایی سوره‌تی (برا‌ءة)ه‌وه‌): ڕیوایه‌تێكی لاوازه‌. {أخرجه أحمد فی مسنده، 3/ 240، الحدیث: 1715، طبعه‌ الشیخ شعیب وضعّف إسناده: بنواڕه‌ ڕای شێخ شوعه‌یب ئه‌ڕنائوت و شێخ ئه‌حمه‌د شاكر له‌: إتقان البرهان، 1/ 275: ویقول شعیب الأ‌رنؤوط: فهذا الحدیث ضعیف الإسناد منكر المتن، وهو أحد الأ‌حادیث التي یلعب بها المستشرقون وعبیدهم، یزعمون أنها تطعن فی ثبوت القرآ‌ن، ويفترون علی‌ أصحاب رسول الله ما یفترون. من: مسند أحمد بن حنبل، تحقیق: شعیب الأ‌رنؤوط وآ‌خرون، 3/ 240- 241، الحدیث (1715): إتقان البرهان، 1/ 276. }

ڕوخساره‌كانی كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌م قۆناغه‌دا:

1- نوسینه‌وه‌ی به‌ وردترین شێوه‌ بووه‌، ته‌نها ئه‌و قورئانه‌ نوسراوانه‌ وه‌رگیراون و ته‌سبیت كراوه‌ كه‌ شایه‌تی له‌سه‌ر دراوه‌و گه‌یشتۆته‌ ڕادده‌ی ته‌واتور.

2- ته‌نها ئه‌و ئایه‌تانه‌ی تێدا نوسراوه‌ كه‌ خوێندنه‌وه‌ی (نسخ) نه‌كراوه‌.

3- یه‌كده‌نگی (إجماع)ی هاوه‌لاَنی له‌سه‌ر بووه‌.{مناهل العرفان، 1/ 182.}

4- له‌ دووتوێی یه‌ك په‌رتووكدا نووسراوه‌ته‌وه‌و ڕیزبه‌ندی ئایه‌ت و سوره‌ته‌كانی تێدا ڕه‌چاو كراوه‌.

5- هه‌ر 7 حه‌رفه‌كه‌ی تێدا بووه‌ كه‌ له‌ دووا پێداچوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ جبریلدا جێگیر بووه‌.{جمع القرآ‌ن حفظاً وكتابة‌/ أ. د. علي بن سلیمان العبید، جامعة‌ الإمام محمد بن سعود الإسلامیة‌، 27.}

بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌ هه‌ردوو قۆناغی یه‌كه‌م و دووه‌مدا زۆر پشت ده‌به‌ستێت به‌ توانای له‌به‌ركردنی هاوه‌ڵه‌كان –دووای دۆكیومێتكردنی به‌ نوسراوی- و به‌رده‌وام پیاداچوونه‌وه‌ی له‌ لایه‌ن پێغه‌مبه‌ر  و هاوه‌ڵه‌كانه‌وه‌.. پێغه‌مبه‌ر  هه‌موو ساڵێك له‌ مانگی ڕه‌مه‌زاندا موڕاجه‌عه‌ی قورئانی ده‌كرده‌وه‌ له‌گه‌ڵ جبریلی ئه‌مینداو هه‌موو قورئانی بۆ ده‌خوێنده‌وه‌و له‌ دووا ساڵی ته‌مه‌نیدا دوو جار ئه‌و موڕاجه‌عه‌یه‌ كرایه‌وه‌.

* ئیبن عه‌بباس ده‌ڵێت: (كانَ رَسولُ اللهِ r أَجْوَدَ النَّاسِ، وكانَ أَجْوَدَ مَا يَكونُ فی رَمَضانَ؛ حِینَ يَلْقاهُ جِبریلُ، وكانَ يَلْقاهُ في كُلِّ لَیلَة‌ٍ مِنْ رَمَضانَ، فَیُدارِسُهُ القُرآ‌نَ، فَلَرَسولُ اللهِ أَجْوَدُ بِالخَیرِ مِنَ الرِّیحِ المُرسَلَة‌ِ) {البخاري: 6، ومسلم: 2308.}. واته‌: (پێغه‌مبه‌ر  له‌ هه‌موو كه‌س به‌خشنده‌تر بووه‌، به‌ تایبه‌تی له‌ ڕه‌مه‌زاندا. كه‌ له‌ گه‌ڵ جبریل به‌یه‌ك ده‌گه‌یشتن، هه‌موو شه‌وێك به‌یه‌ك ده‌گه‌یشتن له‌ ڕه‌مه‌زاندا، و قورئانی له‌گه‌ڵ موراجه‌عه‌ ده‌كرده‌وه‌..).

*  ئه‌بو هوره‌یره‌ ده‌ڵێت: (كَانَ يَعْرِضُ عَڵی‌ النَّبِيِّ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ الْقُرْآ‌نَ كُلَّ عَامٍ مَرَّه‌ً فَعَرَضَ عَلَیْهِ مَرَّتَیْنِ فِی الْعَامِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ..) {البخاري: 4614.}. واته‌: (هه‌موو ساڵێك جبریل جارێك موراجه‌عه‌ی هه‌موو قورئانی ده‌كرده‌وه‌ بۆ پێغه‌مبه‌ر ، به‌لاَم له‌و ساڵه‌ی كه‌ كۆچی دووایی كرد دوو جار قورئانی له‌گه‌ڵ ده‌وركرایه‌وه‌).

ته‌وه‌ره‌ی سێه‌م: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می عوسماندا:

دووای بلاَوبوونه‌وه‌ی ئیسلام به‌ ولاَتاندا به‌ شێوه‌یه‌كی خێراو، ملوێنه‌ها كه‌س هاتنه‌ ناو ئایینی نوێوه‌و، قورئانخوێنان بلاَوبوونه‌وه‌و موسڵمانانیان فێری قورئان ده‌كردو، هه‌ر ولاَته‌و قورئانیان له‌و هاوه‌ڵه‌ قورئانخوێنانه‌وه‌ وه‌رده‌گرت كه‌ بۆیان ڕه‌وانه‌ كرابوون.. هاوه‌لاَنیش قورئانیان له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌  یان له‌ هاوه‌لاَنه‌وه‌ وه‌رگرتبوو، هه‌ر یه‌كه‌و به‌ پێی ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ ده‌یخوێنده‌وه‌ كه‌ وه‌ری گرتبوو، ئه‌وه‌شی فێری خه‌ڵكی ده‌كرد، بۆ نمونه‌:

– خه‌ڵكی ولاَتی شام به‌ (قرا‌ءة‌)ی ئوبه‌ی قورئانیان ده‌خوێنده‌وه‌.

– خه‌ڵكی عێراق به‌ (قرا‌ءة)ی عه‌بدوللای كوڕی مه‌سعود قورئانیان ده‌خوێنده‌وه‌.

– خه‌ڵكی ولاَتانی تر به‌ (قرا‌ءة‌)ی ئه‌بو موسای ئه‌شعه‌ری قورئانیان ده‌خوێنده‌وه‌. {جمع القرآ‌ن الكریم حفظاً وكتابة‌، 39.}

كاتێك قورئانخوێنی شوێنه‌ جیاكان بگه‌یشتنایه‌ به‌ یه‌ك –وه‌ك له‌ فه‌تحی ئه‌رمینیادا ڕوویدا- وقورئانیان بخوێندایه‌ به‌ ئاماده‌بوونی یه‌كتر، هه‌ندێك جار ده‌بووه‌ ده‌نگه‌ده‌نگ و ناكۆكیان له‌ نێواندا دروست ده‌بوو، چونكه‌ هه‌ر یه‌كه‌یان خوێندنه‌وه‌ (قرا‌ءة‌)كه‌ی خۆی به‌ ڕاستتر ده‌زانی له‌وی تر.. هۆكه‌شی ده‌گه‌ڕیته‌وه‌ بۆ كه‌م شاره‌زاییان له‌ شێوازه‌كانی خوێندنه‌وه‌ (القرا‌ءات) كه‌ هه‌ر هه‌موویان ڕاستن و مامۆستاكانیان (كه‌ ئه‌و هاوه‌ڵه‌ قورئانخوێنانه‌ بوون كه‌ به‌ ولاَتانا بلاَوبووبونه‌وه‌) له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌  ڕیوایه‌تیان كردووه‌. له‌ كاتێكدا هاوه‌لاَن خۆیان ئاشنا بوون به‌ جیاوازی شێوازی خوێندنه‌وه‌كان و، ده‌یانزانی كه‌ قورئان به‌ 7 پیت دابه‌زیووه‌، وه‌ك له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌  گێڕابوویانه‌وه‌، كه‌ ده‌فه‌رموێت: (إنَّ هذا القرآ‌نَ أُنزِلَ عَلی‌ سَبعَة‌ِ أحرفٍ، فاقْرَأوا ما تیسرَ منهُ) {البخاري ومسلم. هه‌روه‌ها: السراج المنیر في ترتیب أحادیث صحیح الجامع الصغیر، السیوطي والأ‌لباني، 2/ 770.}. واته‌: (ئه‌م قورئانه‌ به‌ حه‌وت پیت دابه‌زیوه‌، ئه‌وه‌ی پێتان ده‌كرێت بیخوێننه‌وه‌). بۆ بنه‌بڕكردنی جیاوازی و دووبه‌ره‌كی له‌ خوێندنه‌وه‌ی قورئانداو ئاشناكردنی موسڵمانان –كه‌ ئه‌و كاته‌ زۆر بووبوون- ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ زه‌روره‌تی بوونی سه‌رچاوه‌یه‌كی ڕاست و متمانه‌پێكراو خه‌لیفه‌ عوسمان –به‌ ڕاوێژو ڕه‌زامه‌ندی گه‌وره‌ هاوه‌لاَن- فه‌رمانیدا به‌ نوسینه‌وه‌ی چه‌ند نوسخه‌یه‌ك له‌و قورئانه‌ی كه‌ له‌ سه‌رده‌می ئه‌بوبه‌كردا كۆكرابووه‌وه‌، پاش پێداچوونه‌وه‌یه‌كی كۆتایی، كه‌ ڕه‌چاوی هه‌موو شێوازی خوێندنه‌وه‌كانی تیا بكرێت، پاشان ئه‌م نوسخانه‌ بنێررێت بۆ شاره‌ سه‌ره‌كییه‌كان و بكرێته‌ تاكه‌ سه‌رچاوه‌ بۆ قورئانخوێنان و مامۆستایان، وسوتاندنی هه‌ر نوسراوێكی تر كه‌ لای خه‌ڵكه‌، هه‌ر كه‌سێك هه‌بێت، چونكه‌ –وه‌ك باس كرا- هه‌ندێك له‌ هاوه‌لاَن و شوێنكه‌وتوانیان موصحه‌فی خۆیانیان هه‌بووه‌و تێبینی خۆیانیان له‌سه‌ر تۆماركردبوو.

بوخاری له‌ ئه‌نه‌سه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: (أَنَّ حُذَیْفَة‌َ بْنَ الْيَمَانِ قَدِمَ عَلی‌ عُثْمَانَ، وَكَانَ یُغَازِي أَهْلَ الشَّأْمِ فِي فَتْحِ إِرْمِینِيَة‌َ وَأَذْرَبِیجَانَ مَعَ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَأَفْزَعَ حُذَیْفَة‌َ اخْتِلافُهُمْ فِي الْقِرَا‌ءَة‌ِ، فَقَالَ حُذَیْفَه‌ُ لِعُثْمَانَ: يا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَدْرِكْ هَذِهِ الْأُمَّة‌َ قَبْلَ أَنْ يَخْتَلِفُوا فِي الْكِتَابِ اخْتِلافَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَی‌. فَأَرْسَلَ عُثْمَانُ إِلی‌ حَفْصَةَ: أَنْ أَرْسِلِي إِلَیْنَا بِالصُّحُفِ نَنْسَخُهَا فِی الْمَصَاحِفِ، ثُمَّ نَرُدُّهَا إِلَیْكِ. فَأَرْسَڵتْ بِهَا حَفْصَةُ إِلی‌ عُثْمَانَ. فَأَمَرَ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ، وَعَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ، وَسَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ، وَعَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ، فَنَسَخُوهَا فِی الْمَصَاحِفِ.. وَقَالَ عُثْمَانُ لِلرَّهْطِ الْقُرَشِیِّینَ الثَّلاثَة‌ِ: إِذَا اخْتَلَفْتُمْ أَنْتُمْ وَزَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ فِی شَيْ‌ءٍ مِنْ الْقُرْآ‌نِ، فَاكْتُبُوهُ بِلِسَانِ قُرَیْشٍ فَإِنَّمَا نَزَلَ بِلِسَانِهِمْ، فَفَعَلُوا. حَتَّی‌ إِذَا نَسَخُوا الصُّحُفَ فِی الْمَصَاحِفِ، رَدَّ عُثْمَانُ الصُّحُفَ إِڵی‌ حَفْصَةَ، وَأَرْسَلَ إِلی‌ كُلِّ أُفُقٍ بِمُصْحَفٍ مِمَّا نَسَخُوا، وَأَمَرَ بِمَا سِوَاهُ مِنْ الْقُرْآ‌نِ فِي كُلِّ صَحِیفَةٍ أَوْ مُصْحَفٍ أَنْ یُحْرَقَ. قَاڵ ابْنُ شِهَابٍ: وَأَخْبَرَنِي خَارِجَةُ بْنُ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ سَمِعَ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ قَالَ: فَقَدْتُ آ‌يَة‌ً مِنْ الْأَحْزَابِ حِینَ نَسَخْنَا الْمُصْحَفَ، قَدْ كُنْتُ أَسْمَعُ رَسُولَ اللهِ  يَقْرَأُ بِهَا، فَالْتَمَسْنَاهَا، فَوَجَدْنَاهَا مَعَ خُزَیْمَةَ بْنِ ثَابِتٍ الْأَنْصَارِيِّ (مِنْ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ..) فَأَلْحَقْنَاهَا فِي سُورَتِهَا فِی الْمُصْحَفِ) {البخاري 4604، الترمذي 3029.}. واته‌: (حوزه‌یفه‌ی كوڕی یه‌مان، كه‌ له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی شامدا چووبوو بۆ فه‌تحی ئه‌رمینیاو ئازربیجان له‌گه‌ڵ خه‌لكی عێراقدا، به‌ په‌له‌ گه‌یشته‌ لای عوسمان و، ئه‌وه‌ی بینیبووی له‌ جیاوازی سه‌ربازه‌كان له‌ قورئانخوێندنه‌وه‌دا كاری تێكردبوو، به‌ عوسمانی وت: ئه‌ی ئه‌میری موسڵمانان فریای ئه‌م ئوممه‌ته‌ بكه‌وه‌ تا وه‌كو جوله‌كه‌و گاوران جیاوازیان تێنه‌كه‌وتووه‌ له‌ كتێبه‌كه‌یاندا. جا عوسمان ناردی بۆ لای حه‌فصه‌و داوای لێكرد ئه‌و په‌ڕانه‌ی قورئانیان له‌سه‌ر نوسراوه‌و لایه‌تی بۆی بنێرێت، تا له‌سه‌ری بگرنه‌وه‌ له‌ چه‌ند موصحه‌فێكداو پاشان بۆی ده‌گێڕنه‌وه‌، ئه‌وه‌ بوو حه‌فصه‌ قورئانه‌كه‌ی نارد بۆ عوسمان و، ئه‌ویش فه‌رمانیدا به‌ زه‌یدی كوڕی سابت و عه‌بدوڵلاَی كوڕی زوبه‌یرو سه‌عیدی كوڕی عاص و عه‌بدولڕه‌حمانی كوڕی حارسی كوڕی هیشام، كه‌ بینوسنه‌وه‌ له‌ چه‌ند موصحه‌فێكدا، هه‌روه‌ها عوسمان به‌ سێ نه‌فه‌ره‌ قوڕه‌یشییه‌كه‌ی وت: گه‌ر جیاوازییه‌كتان هاته‌ پێش له‌ قورئاندا له‌گه‌ڵ زه‌یدی كوڕی سابت ئه‌وا به‌ زمان (له‌هجه‌)ی قوڕه‌یش بینووسنه‌وه‌، چونكه‌ قورئان به‌ زمانی ئه‌وان دابه‌زیوه‌. ئه‌وانیش كاره‌كه‌یان ئه‌نجام داو، چه‌ند موصحه‌فێكیان لێ گرته‌وه‌و جا عوسمان په‌ره‌كانی گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ حه‌فصه‌و هه‌ر یه‌ك له‌و موصحه‌فه‌ نوسراوانه‌ی نارد بۆ ناوچه‌یه‌ك و فه‌رمانی دا به‌ سوتاندنی هه‌ر په‌ڕه‌یه‌ك یان موصحه‌فێكی تر كه‌ هه‌بووه‌. ئیبن شه‌هاب –ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌نه‌سه‌وه‌ ده‌گێرێته‌وه‌- ده‌ڵێت: خاریجه‌ی كوڕی زه‌یدی كوڕی سابت پێی وتم: له‌ زه‌یدی كوڕی سابتی بیستووه‌ وتوویه‌تی: كه‌ موصحه‌فه‌كه‌مان ده‌نوسیه‌وه‌ ئایه‌تێكم له‌ سوره‌تی (أحزاب) تیا نه‌بینییه‌وه‌ كه‌ له‌ پێغه‌مبه‌رم بیستبوو ده‌یخوێنده‌وه‌، به‌ دووایدا گه‌ڕاین لای خوزه‌یمه‌ی كوڕی سابتی ئه‌نساری دۆزیمانه‌وه‌، ئایه‌ته‌كه‌ش ئه‌وه‌یه‌ (مِنْ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ) جا خستمانه‌وه‌ سوره‌ته‌كه‌ی خۆی له‌ موصحه‌فه‌كه‌دا).

زه‌رقانی ده‌ڵێت: جیاوازی له‌ شێوازی خوێندنه‌وه‌ی قورئاندا بووه‌ هۆی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای ناكۆكی و دووبه‌ره‌كی، نزیك بوو له‌وه‌ی كه‌ خه‌ریك بوو له‌ نێوان هاوه‌لاَندا دروست بێت پێش ئه‌وه‌ی بزانن كه‌ قورئان له‌سه‌ر 7 پیت دابه‌زیوه‌، به‌لاَم جیاوازییه‌كه‌ ئه‌م جاره‌ زۆرتر بوو، هه‌روه‌ها له‌به‌ر نه‌بوونی خودی پێغه‌مبه‌ر  له‌ نێوانیاندا، تا بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ لای و هه‌موو لایه‌ك ڕازی بێت به‌ حوكمه‌كه‌ی.. كاره‌كه‌ توندتر بوو تا وای لێهات هه‌ندێك هه‌ندێكی كافر كردو، نزیك بوو فیتنه‌یه‌كی گه‌وره‌ له‌سه‌ر زه‌ویدا بخولقێت. ئه‌م زیاده‌ڕه‌ویه‌ به‌وه‌وه‌ نه‌وه‌ستا، به‌ڵكو خه‌ریك بوو گڕه‌كه‌ هه‌موو ولاَتانی ئیسلام بگرێته‌وه‌، ته‌نانه‌ت حیجازو مه‌دینه‌ش، هه‌مووی گرتبۆوه‌ به‌ گه‌وره‌و بچووك.. ئیبن ئه‌بی داوود له‌ كتێبی (المصاحف)دا، له‌ ڕێگه‌ی ئه‌بو قه‌للابه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌، كه‌ وتوویه‌تی: له‌ كاتی خیلافه‌تی عوسماندا، هه‌ر مامۆستایه‌ی ئه‌و شێوازی خوێندنه‌وه‌ی كه‌ ده‌یزانی فێری خوارخۆی ده‌كرد، ئه‌وی تریش به‌ هه‌مان شێوه‌، تا وای لێهات قوتابیه‌ گه‌نجه‌كان به‌یه‌ك ده‌گه‌یشتن جیاوازی ده‌كه‌وته‌ نێوانیانه‌وه‌، هه‌تا وای لێده‌هات جیاوازییه‌كه‌ ده‌گه‌یشته‌ مامۆستاكانیان، تا ڕادده‌ی كه‌ هه‌ندێكیان هه‌ندێكیانی كافر ده‌كردو، ئه‌مه‌ گه‌یشته‌وه‌ عوسمان.{مناهل العرفان، 1/ 184.}

كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌م قۆناغه‌دا كارێكی تاكڕه‌وی عوسمان نه‌بوو، به‌ڵكو ڕه‌زامه‌ندی گه‌وره‌ هاوه‌لاَنی له‌سه‌ر بووه‌، نه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌ندێك بلاَوی ده‌كه‌نه‌وه‌.. ئه‌بوبه‌كری ئه‌نباری له‌ سوه‌یده‌وه‌، له‌ غه‌فله‌وه‌، ده‌گێڕێته‌وه‌، وتوویه‌تی: (سَمِعْتُ عَليَّ بنَ أبي طالبٍ –كرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ- يَقولُ: اتَّقُوا اللهَ وَإیّاكُمْ وَالغُلوَّ فی عُثمانَ، وَقَولَكُمْ: حُرّاقُ المَصاحِفِ، فَوَاللهِ مَاحَرَقَها إلاّ عَنْ مَلإٍ مِنّا أَصْحابِ رَسولِ اللهِ). واته‌: (گوێم له‌ عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب بووه‌، ده‌یوت: خه‌ڵكینه‌ له‌ خوا بترسن و زیاده‌ڕه‌وی مه‌كه‌ن له‌ عوسماندا، پێی مه‌ڵێن قورئانی سوتاندووه‌، سوێند به‌ خوا ئه‌و كاره‌ی كردووه‌ به‌ ئاماده‌بوونی گه‌وره‌ هاوه‌لاَنی پێغه‌مبه‌ر ).. عومه‌ری كوڕی سه‌عید ده‌ڵێت: (قَالَ عَلّيُ بنُ أَبي طالِبٍ –رَضيَ اللهُ عَنْهُ-: لَوْ كُنْتُ الوَاليَ وَقْتَ عُثمَانَ، لَفَعَلْتُ في المصَاحِفِ مِثْلَ الذي فَعَلَ عُثمانُ). واته‌: (عه‌لی وتوویه‌تی: ئه‌گه‌ر والی بوومایه‌ له‌ كاتی عوسماندا، منیش هه‌ر ئه‌وه‌م له‌ موصحه‌فه‌ زیاده‌كان ده‌كرد كه‌ عوسمان كردی).{مناهل العرفان، 1/ 188.}

زه‌رقانی ده‌ڵێت: له‌فزێك كه‌ شێوازی خوێندنه‌وه‌ تیایا جیاواز نه‌بوایه‌ به‌ یه‌ك شێوه‌ ده‌یاننوسی، به‌لاَم ئه‌وه‌ی كه‌ شێوازی خوێندنه‌وه‌ تیایا جیاوازه‌: ئه‌گه‌ر بكرایه‌ به‌ شێوه‌یه‌ك ده‌یاننوسی كه‌ هه‌موو شێوازه‌كان له‌ خۆی بگرێت، گه‌ر نا له‌ موصحه‌فێكدا به‌ شێوه‌یه‌ك ده‌یاننوسی كه‌ له‌گه‌ڵ یه‌ك شێوازی خوێندنه‌وه‌ بگونجێت و له‌ موصحه‌فێكی تردا به‌ شێوه‌یه‌كی تر كه‌ له‌گه‌ڵ شێوازێكی تری خوێندنه‌وه‌دا بگونجێت، به‌لاَم نه‌ده‌چوون له‌ هه‌مان موصحه‌فدا به‌ هه‌ردوو شێوه‌ بینووسنه‌وه‌، ترسی ئه‌وه‌یان هه‌بوو نه‌وه‌ك وا بزانرێت كه‌ ئه‌و له‌فزه‌ دووباره‌ بووه‌ته‌وه‌ به‌ دوو شێواز له‌ یه‌ك (قرا‌ءة‌)دا، خۆیشی وا نیه‌.{مناهل العرفان، 1/ 186.}

عوسمان زۆر تاوانبار ده‌كرێت به‌ زیادكردن، یان كه‌مكردن، یان گۆڕینی هه‌ندێك ئایه‌ت له‌ كاتی كۆكردنه‌وه‌ی قورئاندا، یان ده‌مارگیری كردبێ به‌وه‌ی وتوویه‌تی به‌ له‌هجه‌ی قوڕه‌یش بینووسنه‌وه‌، یان ده‌ستكاری خه‌تی نوسینه‌وه‌كه‌ی كردبێ. به‌لاَم دوای خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م ڕیوایه‌تانه‌، ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ عوسمان –ئه‌وانه‌شی كه‌ له‌گه‌ڵی بوون- زۆر به‌ ئه‌مانه‌ته‌وه‌ قورئانیان كۆكردۆته‌وه‌:

* عه‌بدوڵلاَی كوڕی زوبه‌یر به‌ عوسمانی وتووه‌: (وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا.. قَالَ: قَدْ نَسَخَتْهَا الْآ‌يَة‌ُ الْأُخْرَی‌، فَلِمَ تَكْتُبُهَا أَوْ تَدَعُهَا؟ قَالَ: يا ابْنَ أَخِي لا أُغَیِّرُ شَیْئًا مِنْهُ مِنْ مَكَانِهِ){البخاري 4166.}. واته‌: (ئایه‌تی (وَالّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا..) ئایه‌ته‌كه‌ی دووای خۆی نه‌سخی كردۆته‌وه‌، بۆ ده‌ینوسیت –له‌ موصحه‌فه‌كه‌تدا-؟ وتی: هیچ شتێك له‌ شوێنی خۆی ناگۆڕم).

* عه‌بدوڵلاَی كوڕی عه‌بباس به‌ عوسمانی وتووه‌: (مَا حَمَلَكُمْ أَنْ عَمَدْتُمْ إِلی‌ الْأَنْفَالِ وَهِيَ مِنْ الْمَثَانِي، وَإِلی‌ بَرَا‌ءَةٌ وَهِيَ مِنْ الْمِئِینَ، فَقَرَنْتُمْ بَیْنَهُمَا، وَلَمْ تَكْتُبُوا بَیْنَهُمَا سَطْرَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، وَوَضَعْتُمُوهَا فِي السَّبْعِ الطُّوَلِ. مَا حَمَلَكُمْ عَلی‌ ذَلِكَ؟ فَقَالَ عُثْمَانُ: كَانَ رَسُولُ اللهِ  مِمَّا يَأْتِي عَلَیْهِ الزَّمَانُ وَهُوَ تَنْزِلُ عَلَیْهِ السُّوَرُ ذَوَاتُ الْعَدَدِ، فَكَانَ إِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الشَّيْ‌ءُ دَعَا بَعْضَ مَنْ كَانَ يَكْتُبُ، فَيَقُولُ: ضَعُوا هَؤُلا‌ءِ الْآ‌يَاتِ فِي السُّورَة‌ِ الَّتِي یُذْكَرُ فِیهَا كَذَا وَكَذَا.. وَإِذَا نَزَلَتْ عَلَیْهِ الْآ‌يَة‌َ، فَيَقُولُ: ضَعُوا هَذِهِ الْآ‌يَة‌َ فِي السُّورَة‌ِ الَّتِي یُذْكَرُ فِیهَا كَذَا وَكَذَا.. وَكَانَتْ الْأَنْفَالُ مِنْ أَوَائِلِ مَا أُنْزِلَتْ بِالْمَدِینَة‌ِ، وَكَانَتْ بَرَا‌ءَةٌ مِنْ آ‌خِرِ الْقُرْآ‌نِ، وَكَانَتْ قِصَّتُهَا شَبِیهَةً بِقِصَّتِهَا، فَظَنَنْتُ أَنَّهَا مِنْهَا فَقُبِضَ رَسُولُ اللهِ  وَلَمْ یُبَیِّنْ لَنَا أَنَّهَا مِنْهَا؛ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ قَرَنْتُ بَیْنَهُمَا، وَلَمْ أَكْتُبْ بَیْنَهُمَا سَطْرَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، فَوَضَعْتُهَا فِي السَّبْعِ الطُّوَلِ) {الترمذي 3011، أحمد 467- 468، أبو داود 668.}. واته‌: (بۆچی سوره‌تی (الأ‌نفال)تان خستۆته‌ پێش سوره‌تی (برا‌ءة‌) له‌ كاتێكدا (برا‌ءة‌) درێژتره‌و (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ)تان له‌ نێواندا نه‌نوسیوه‌؟ عوسمان وتی: كه‌ قورئان له‌ كاتی جیا جیادا ده‌هاته‌ خواره‌وه‌و، كاتێك شتێك داده‌به‌زی، پێغه‌مبه‌ر  بانگی هه‌ندێك له‌وانه‌ی قورئانیان بۆ ده‌نووسی ده‌كردو، ده‌یفه‌رموو: ئه‌مه‌ بخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فلاَنه‌ شت ده‌كات و، كاتێك ئایه‌تێك داده‌به‌زی ده‌یفه‌رموو: ئه‌م ئایه‌ته‌ بخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فلاَنه‌ شت ده‌كات و، كاتێك چه‌ند ئایه‌تێك داده‌به‌زی ده‌یفه‌رموو: بیخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فلاَنه‌ شت ده‌كات.. سوره‌تی (الآ‌نفال)یش له‌و سوره‌تانه‌ بوو كه‌ هه‌ر زوو له‌ مه‌دینه‌ هاته‌ خواره‌وه‌و، سوره‌تی (برا‌ءة‌)ش له‌ دوواییدا هاته‌ خواره‌وه‌و، چیرۆكه‌كانیشیان له‌یه‌ك ده‌چوون، وامزانی هه‌ر یه‌ك سوره‌تن، پێغه‌مبه‌ر  وه‌فاتی كردو، بۆی ڕوون نه‌كردینه‌وه‌ كه‌ یه‌ك سوره‌ت نین، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش لای یه‌كه‌وه‌ دامنان و ڕسته‌ی (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ)م له‌ نێوانیاندا نه‌نوسی).

* سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه‌ عوسمان به‌ زه‌یدو هاوه‌ڵه‌كانی وتووه‌ به‌ له‌هجه‌ی قوڕه‌یش بینوسن: ئه‌نه‌س ده‌گێڕێته‌وه‌: (أَنَّ عُثْمَانَ دَعَا زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ، وَعَبْدَ اللهِ بْنَ الزُّبَیْرِ، وَسَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ، وَعَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ، فَنَسَخُوهَا فِی الْمَصَاحِفِ. وَقَالَ عُثْمَانُ لِلرَّهْطِ الْقُرَشِیِّینَ الثَّلاثَة‌ِ: إِذَا اخْتَلَفْتُمْ أَنْتُمْ وَزَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ فِی شَيْ‌ءٍ مِنْ الْقُرْآ‌نِ، فَاكْتُبُوهُ بِلِسَانِ قُرَیْشٍ، فَإِنَّمَا نَزَلَ بِلِسَانِهِمْ فَفَعَلُوا ذَلِكَ).{البخاري 3244.} واته‌: (عوسمان بانگی زه‌یدی كوڕی سابت و عه‌بدوڵلاَی كوڕی زوبه‌یرو سه‌عیدی كوڕی عاس و عه‌بدولره‌حمانی كوڕی حارسی كوڕی هیشامی كردو، موصحه‌فیان نوسیه‌وه‌و، به‌ سیانه‌كه‌ی تری وت: ئه‌گه‌ر جیاوازیتان له‌ شتێكدا بۆ دروست بوو له‌ قورئاندا له‌گه‌ڵ زه‌ید، ئه‌وا به‌ زمانی قوڕه‌یش بینووسن، چونكه‌ به‌ زمانی ئه‌وان دابه‌زیوه‌. ئه‌وانیش وایان كرد). له‌ ڕیوایه‌تێكی تردا هاتووه‌: (..إِذَا اخْتَلَفْتُمْ أَنْتُمْ وَزَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ فِی عَرَبِیَّة‌ٍ مِنْ عَرَبِیَّة‌ِ الْقُرْآ‌نِ فَاكْتُبُوهَا بِلِسَانِ قُرَیْشٍ..) {البخاري 4606.}. واته‌: (.. ئه‌گه‌ر جیاوازیتان له‌ شتێكدا بۆ دروست بوو له‌ عه‌ره‌بیه‌تی قورئاندا له‌گه‌ڵ زه‌ید، ئه‌وا به‌ زمانی قوڕه‌یش بینوسن..). زه‌رقانی ده‌ڵێت: (ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌ ته‌نها به‌ زمانی قوڕه‌یش نووسرابێته‌وه‌ –چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌ك ده‌هێنێته‌وه‌- له‌وانه‌: قورئان وشه‌ی زۆری تێدایه‌ له‌ زمانی هۆزه‌كانی تری عه‌ره‌ب و له‌ زمانی قوڕه‌یشیشدا نییه‌، وه‌كو سیوتی باسی ده‌كات له‌ (الاتقان) له‌ جۆری سیوحه‌وته‌م، هه‌روه‌ها پێمان نه‌گه‌یشتووه‌ به‌ نه‌قڵێكی موته‌واتیر كه‌ له‌ كاتی نووسینه‌وه‌یدا هیچ كام له‌ حه‌وت پیته‌كه‌ی قورئانیان وازلێهێنابێت، ئه‌گه‌ر وایان بكردایه‌ ئه‌وا به‌ ته‌واتور پێمان ده‌گه‌یشت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ ڕووداوێكی زۆر گرنگه‌، كه‌ پێویست ده‌كات بگوێزرێته‌وه‌ به‌ ته‌واتور. ته‌نها ئه‌وه‌ی پێمان گه‌یشتووه‌ له‌ هه‌ندێ ڕێگاوه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ جیاوازیان تێكه‌وت له‌ نووسینی وشه‌ی (التابوت) له‌ ئایه‌تی (وَقَالَ لَهُمْ نَبِّیُهُمْ إِنَّ آ‌يَة‌َ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَكِینَة‌ٌ مِنْ رَّبِكُمْ.. البقرة‌ 248) ئایه‌ به‌ تای درێژ بینووسن یان تای خڕ، ئه‌وه‌بوو عوسمان فه‌رمانی پێدان به‌ تای درێژ بینووسن، چونكه‌ به‌و شێوه‌یه‌ ده‌نووسرێت له‌ زمانی قوڕه‌یشدا. له‌مه‌وه‌ بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ عوسمان مه‌به‌ستی –له‌ ڕیوایه‌ته‌كه‌دا- جیاوازی بووه‌ له‌ شێوازی نووسینه‌وه‌ و ڕه‌سمدا نه‌ك له‌فز و له‌هجه‌ و حه‌رفدا..) {مناهل العرفان، 1 / 281.}.

كوردی ده‌ڵێت: (ئه‌گه‌ر یه‌كێك بڵێت: باشه‌ چی ده‌ڵێن ده‌رباره‌ی ئه‌و هه‌واڵه‌ی كه‌ ڕیوایه‌تی ده‌كه‌ن له‌ یه‌حیای كوڕی یه‌عمورو عه‌كریمه‌ی خزمه‌تكاری ئیبن عه‌بباس له‌ عوسمانه‌وه‌: گوایه‌ كاتێك كه‌ موصحه‌فه‌كان نووسرایه‌وه‌و پیشانیاندا، هه‌ندێ هه‌ڵه‌ی تێدا بوو –له‌ نه‌حو و ئیعرابدا- وتی: (اتركُوها فإنَّ العربَ ستُقیمُها أو ستُعْرِبُها بلِسانها)، له‌م ڕیوایه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ هه‌ڵه‌ له‌ نووسینه‌وه‌ی قورئاندا ڕووی داوه‌. ده‌ڵێم: ئه‌م هه‌واڵه‌ لای ئێمه‌ نابێته‌ هۆی به‌ڵگه‌ له‌ دوو ڕێگه‌وه‌: یه‌كه‌میان له‌گه‌ڵ بوونی تێكه‌ڵی له‌ سه‌نه‌ده‌كه‌یدا و ناڕێكی (اضطراب) له‌ له‌فزه‌كانیدا، ڕیوایه‌تێكی (مرسل)ه ‌{المرسل: هو ما رواه التابعي كبیراً كان صغیراً عن رسول الله صلی‌ الله علیه وسلم. له‌ كتێبی: معجم مصطلحات الحدیث النبوي/ أ. د. رشید عبدالرحمن العبیدي، دیوان الوقف السني، بغداد، 2006م، 1427هـ: 286.}، چونكه‌ یه‌عمورو عه‌كریمه‌ هیچیان له‌ عوسمانیان نه‌بیستووه‌و نه‌شیان بینیوه‌، هه‌روه‌ها ڕووكه‌ش (ظاهر)ی له‌فزه‌كانی نه‌فیی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ له‌ عوسمانه‌وه‌ بێت، له‌به‌ر بوونی تانه‌ (الطعن) له‌سه‌ر عوسمان و له‌گه‌ڵ بوونی شوێنه‌وار و به‌رزی عوسمان له‌ ئیسلامدا و هه‌وڵدانی زۆری له‌ گه‌یاندنی ئامۆژگاری و هه‌وڵدانی و كاركردنی بۆ چاكسازی ئوممه‌ت، مومكین نییه‌ شتی وای وتبێت له‌ كاتێكدا هه‌ستاوه‌ به‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌گه‌ڵ تێكڕای هاوه‌ڵه‌ خاوه‌ن ته‌قواكان بۆ نه‌هێشتنی جیاوازی له‌ خوێندنه‌وه‌ی قورئاندا، ئینجا بێت ئه‌م هه‌لاَنه‌ به‌جێ بهێڵێت تیایدا بۆ دوای خۆی كه‌ گومانی تێدا نییه‌ ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌ دوای خۆی دێن له‌م شاره‌زاتر نین و شایه‌ت نه‌بوون به‌ سه‌ریه‌وه‌، ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئه‌مه‌ گوتارێكه‌ نابێت كه‌س بڕوای پێ بێت. جا ئه‌گه‌ر وتیان: باشه‌ ده‌ڵێیت چی ئه‌گه‌ر ئه‌م ڕیوایه‌ته‌ ڕاست بێت و عوسمان وای وتبێت؟ ده‌ڵێم: ده‌بێت مه‌به‌ستی عوسمان هه‌ڵه‌ی خوێندنه‌وه‌ بێت نه‌ك نووسینه‌وه‌ی (رسم المصحف)، چونكه‌ ئه‌گه‌ر ته‌نها به‌ پێی نووسراوه‌كه‌ بخوێنرێته‌وه‌ –واته‌ به‌ بێ ڕیوایه‌ت- ئه‌وا مه‌عنا و له‌فزه‌كان ده‌گۆڕڕێت نابینیت (أَوْ لَأَاذْبَحَنَّهُ) و (لَأَاوْضَعُوا) و (مِنْ نَبَأی‌ْ المُرْسلینَ) و (سَأُوْریكُم)، و (الرِّبَوا) و نموونه‌كانیان كه‌ ئه‌لیف و یاو واویان بۆ زیاد كراوه‌ له‌ نووسینه‌وه‌كه‌یاندا، ئه‌گه‌ر یه‌كێك بیانخوێنێته‌وه‌و ئاگاداری ڕاستی (رسم المصحف) نه‌بێت ئه‌وا ئیجاب ده‌بوو به‌ نه‌فی و، له‌فزی زیاده‌ ده‌چووه‌ سه‌ر وشه‌كان، كه‌واته‌ هه‌ڵه‌یان ده‌كرد له‌ شتێكدا كه‌ شارراوه‌ نییه‌ له‌وانه‌ی كه‌ گوێیان له‌ قورئان بووه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی (رسم)ه‌كه‌ ئه‌وه‌ی لێ ده‌خوێنرێته‌وه‌؛ كه‌واته‌ بزانه‌ عوسمان كه‌ له‌سه‌ر ئه‌و به‌ناو هه‌لاَنه‌ قسه‌ی نه‌كردووه‌ مه‌به‌ستی پێی خوێندنه‌وه‌ی بووه‌ كه‌ عه‌ره‌ب خۆیان ده‌زانن بیخوێننه‌وه‌ چونكه‌ به‌ زمانی خۆیان هاتۆته‌ خواره‌وه‌.. والله أعلم). {المقنع للإمام الدّاني. له‌ كتێبی: تأریخ القرآ‌ن، الكردي، 66- 67. هه‌روه‌ها: إتقان البرهان، 2/ 170.}

ڕوخساره‌كانی كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌م قۆناغه‌دا:

1- ته‌نها ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ نوسراوه‌ته‌وه‌ كه‌ گه‌یشتبێته‌ ڕادده‌ی ته‌واتور و (آ‌حاد)یان وه‌رنه‌ئه‌گرت {الآحاد: هو ما لم یجمع شروط المتواتر وقد یتفرد به واحد ثقة‌ فیكون (غریباَ)، فإذا عزّز باثنین فأكثر، كان (عزیزاً) فإذا استفاض أي: رواه ما لا یقل عن ثلاثة‌ فی كل طبقة‌ كان (مشهوراً): شرح الخبة‌، 6. له‌ كتێبی: معجم مصطلحات الحدیث النبوي، د. رشید العبیدی، 35.}.

2- پشتگوێخستنی ئه‌وه‌ی كه‌ خوێندنه‌وه‌كه‌ی نه‌سخ بووه‌ته‌وه‌و له‌ دووا پێداچوونه‌وه‌دا جێگیر بووه‌.

3- ڕیزبه‌ندی سوره‌ت و ئایه‌ته‌كان به‌و شێوه‌یه‌ بووه‌ وه‌كو ئێستا له‌به‌ر ده‌ستمانایه‌.

4- نوسینه‌وه‌ی به‌ شێوه‌یه‌ك بووه‌ كه‌ هه‌موو شێوازه‌كانی خوێندنه‌وه‌ له‌خۆ بگرێ و، ئه‌گه‌ر نه‌كرایه‌ ئه‌وا له‌ موصحه‌فه‌ جیاكاندا شێوازه‌ جیاكانیان ده‌نووسی.

5- نه‌بوونی خاڵ و نیشانه‌كانی (إعراب) تیایدا.

6- لابردنی هه‌ر وشه‌یه‌ك كه‌ بۆ ته‌فسیرو ڕونكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر موصحه‌فه‌كان نوسرابوونه‌وه‌ له‌ لایه‌ن هاوه‌لاَنه‌وه‌. {مناهل العرفان، 1/ 187- 188.}

هه‌ندێك گومان له‌سه‌ر كۆكردنه‌وه‌ی قورئان:

* پێغه‌مبه‌ر  فه‌رموویه‌تی: (رَحِمَ اللهُ فلاناً لَقَدْ أَذْكَرَني كَذا وكَذا آ‌یةً كُنْتُ أَسْقَطتُهنَّ – ویُرْوی‌: أُنسیتُهُنَّ). {ده‌قی فه‌رمووده‌كه‌: (عن هشام بن عروة‌، عن عائشة –رضي الله عنهما- قالت: سمع النبي –صلی‌ الله علیه وسلم- رجلاً یقرأ في المسجد، فقال یرحمه الله، لقد أذكرني كذا وكذا آ‌یة‌ من سورة‌ كذا –البخاري ومسلم- وفی روایة‌؛ وقال: أسقطتُهنّ من سورة‌ كذا وكذا). مناهل العرفان، 1/ 189- 192.} واته‌: (ڕه‌حمه‌ت له‌ فلاَن به‌ڕاستی فلاَنه‌ ئایه‌ت و فلاَنه‌ ئایه‌تی بیرخستمه‌وه‌ كه‌ لێم ونبووبوون –له‌ ڕیوایه‌تێكدا: بیرم چووبوونه‌وه‌).. كه‌ ئه‌مه‌ دانپیانانی موحه‌ممه‌ده‌ به‌وه‌ی هه‌ندێك له‌ قورئانی وازلێهێناوه‌و بیری چۆته‌وه‌!

وه‌لاَم:

– ئه‌م ڕووداوه‌ به‌ڵگه‌ نیه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر  هه‌ندێ له‌ قورئانی كه‌م كردبێته‌وه‌ به‌ ویستی خۆی، چونكه‌ ئه‌م ئایه‌ته‌ی كه‌ ئه‌و هاوه‌ڵه‌ (عوببادی كوڕی بیشر) بیری پێغه‌مبه‌ری خستۆته‌وه‌، خۆی له‌ پێغه‌مبه‌ری بیستووه‌و پێشتر پێغه‌مبه‌ر  فێری كردوون و نوسه‌رانی نیگا له‌ په‌ڕاوه‌كاندا نوسیویانه‌ته‌وه‌و له‌به‌ریانكردووه‌.

– وشه‌ی (أسقطتُهنَّ) مه‌به‌ست پێی له‌بیرچوونه‌وه‌یه‌، وه‌ك له‌ڕیوایه‌ته‌كه‌ی تردا ئاشكرایه‌ (أُنسیتهُنّ).

– بیرچونه‌وه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌ به‌ ویستی خۆی وازی لێهێنابێت، یان له‌ قورئانی كه‌مكردبێته‌وه‌.

* ئایه‌تی (سَنُقرِئُكَ فَلا تَنْسَی‌. إلاّ مَا شَا‌ءَ اللهُ) –الآ‌علی‌ 6- گوایه‌ موحه‌ممه‌د به‌ ویستی خۆی هه‌ندێ ئایه‌تی كه‌مكردۆته‌وه‌و له‌وانه‌یه‌ كه‌سیش نه‌بووبێت بیری بخاته‌وه‌!

وه‌لاَم:

– عوسمان عه‌بدولعه‌زیز له‌ ته‌فسیری ئه‌م ئایه‌ته‌دا ده‌ڵێت: (ئێمه‌ به‌ سروش قورئانت بۆ ئه‌نێرین و ئه‌تكه‌ین به‌ خوێنه‌ری و له‌به‌ری ئه‌كه‌یت ئینجا تۆش له‌بیرت ناچێته‌وه‌ مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ خوا ویستبێتی و حه‌زی كردبێ. ئه‌مه‌ش موژده‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌ بوو بۆ پێغه‌مبه‌ر  دڵنیاو دڵ ئارامی كرد له‌باره‌ی ئه‌م قورئانه‌وه‌ كه‌ شیرین و خۆشه‌ویست بوو له‌ دڵی به‌فه‌ڕیاو زۆر به‌سۆزو به‌ په‌رۆشه‌وه‌ خه‌ریكی ئه‌بوو، وه‌ زۆر غه‌می له‌بیرچوونه‌وه‌ی بوو، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ نه‌ئه‌وه‌ستا تا جوبره‌ئیل لێ بێته‌وه‌و به‌ په‌له‌ له‌گه‌ڵی ئه‌ی وت. وه‌ك له‌ سوره‌تی (القیامة‌)دا باسی كرد، تا خوا موژده‌ی دایه‌و ئه‌ركی ئه‌وه‌ی له‌ كۆڵ خست و مه‌ترسی له‌بیرچونی له‌ دڵ ده‌ركرد. له‌ پاش ئه‌وه‌ موژده‌یه‌كی گه‌وره‌ بوو بۆ ئوممه‌ته‌كه‌ی.. {ته‌فسیری قورئانی پیرۆز/ عثمان عبدالعزیز، 10/ 542- 543.}

– موحه‌ممه‌د عه‌بده‌ له‌ ته‌فسیری ئه‌م ئایه‌ته‌دا ده‌ڵێت: گه‌ر خوای گه‌وره‌ ویستی بووایه‌ كه‌ شتێكت بیربباته‌وه‌ هیچ شتێك به‌رگری نه‌ده‌كرد، كه‌واته‌ مه‌به‌ست پێی نه‌فی بیرچوونه‌وه‌یه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا{مناهل العرفان، 1/ 193.}. كه‌واته‌ (استثنا‌ء)ه‌كه‌ لێره‌دا (صوري)ه‌ نه‌ك (حقیقي).

– ئه‌گه‌ر (استثنا‌ء)ه‌كه‌ حه‌قیقیش بێت، ئه‌وه‌ مه‌به‌ست پێی ئه‌و ئایه‌تانه‌یه‌ كه‌ خوێندنه‌وه‌كه‌ی نه‌سخ بووه‌ته‌وه‌.{مناهل العرفان، 1/ 193.}

* ده‌ڵێن: كۆتایی سوره‌تی (برا‌ءة‌) ونبوو بوو، ته‌نها لای خوزه‌یمه‌ی كوڕی سابت دۆزرایه‌وه‌؛ كه‌واته‌ كێ ناڵێت چه‌ندین ئایه‌تی تر ون نه‌بووه‌و نه‌ش دۆزراوه‌ته‌، به‌تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا  له‌سه‌ر شتی زۆر سه‌ره‌تایی نوسرابوو.

وه‌لاَم: ئه‌م ئایه‌ته‌ لای زۆر له‌ هاوه‌لاَن نوسرابوو، هه‌روه‌ها هاوه‌لاَن له‌به‌ریان بوو و ده‌شیانخوێنیه‌وه‌و ده‌یانزانی، به‌ به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ فه‌رمووده‌كه‌دا هاتووه‌: (كه‌ ئایه‌تێكیان لێ ونبووه‌و دوواتر لای خوزه‌یمه‌ دۆزیانه‌وه‌) به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی زۆریان له‌به‌ری بووه‌، به‌لاَم گه‌ڕاون به‌دووای نوسخه‌ ئه‌صلیه‌كه‌دا. {بۆ زانیاری زیاتر سه‌یری مناهل العرفان، 1/ 196 بكه‌.}

به‌شی سێیه‌م: بانگه‌شه‌كردنی زیادكردن و كه‌مكردن له‌ قورئاندا:

یه‌كێك له‌و گومانانه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ شێواندن (تحریف) خراوه‌ته‌ ناو قورئان و، دووای مردنی خاوه‌نه‌كه‌ی –واته‌ موحه‌ممه‌د- به‌ ڕاستی و درووستی نه‌پارێزراوه‌و، كه‌می و زیادی ڕووی تێكردووه‌ و ئه‌ویش وه‌ك كتێبه‌ ئاسمانییه‌كانی تر خراپتر نه‌بێت حاڵی له‌وان باشتر نییه‌.. بۆ به‌هێزكردنی به‌ڵگه‌كانیان –به‌ حیسابی خۆیان- دێن چه‌ند ده‌قێك ده‌گێڕنه‌وه‌ له‌ گه‌وره‌ هاوه‌لاَن و زانا پێشیینه‌كان؛ كه‌ گوایه‌ هاوه‌لاَن به‌ ویست و ئاره‌زووی خۆیان ده‌ستكاری قورئانیان كردووه‌.

له‌م به‌شه‌دا باسی ئه‌و لایه‌ن و گرووپانه‌ ده‌كه‌ین –به‌ كورتی- كه‌ ئه‌م گومانانه‌ ئه‌وروژێنن.. پاشان ئه‌و ده‌قانه‌ی كه‌ كردوویانه‌ به‌ به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر بانگه‌شه‌كانیان.. دوواتریش گفتوگۆ كردن له‌سه‌ر به‌ڵگه‌كانیان.

ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م: ئه‌و لایه‌نانه‌ی گۆڕینی قورئان ده‌وروژێنن:

1- مه‌سیحییه‌كان و جوله‌كه‌كان: بۆ نمونه‌:

* هه‌ندێ پێگه‌ی ئه‌نته‌رنه‌یت:

– (مسیحیو الشرق لأ‌جل المسیح).

– (الردعلی‌ الاسلام – الحوار المسیحي الاسلامي) http://www.answering-islam.org/Arabic/index.html.

*  كتێبی: (الاسرائیلیات فی القرآ‌ن) نوسینی: هارب من حد الردة (راضي). له‌ سایتی الرد علی‌ الاسلام –الحوار المسیحي الاسلامي- بلاَوكراوه‌ته‌وه‌.

* كتێبی (القرآ‌ن بین العصمة‌ والتحریف) نوسینی (ئه‌ندرواس).

هه‌ر له‌ كۆنه‌وه‌ چه‌ندین كۆمه‌ڵ و كه‌سایه‌تی مه‌سیحی به‌ ئاشكراو به‌ نهێنی دژایه‌تی ئیسلامیان به‌ گشتی و، قورئانیان به‌ تایبه‌تی كردووه‌.. هه‌ندێكیان ده‌ریشیان بڕیوه‌. بۆ نمونه‌:

* ولیه‌م جیفۆرد بالكراف؛ كه‌ پیاوێكی مژده‌ده‌ری مه‌سیحیه‌، ده‌ڵێت: هه‌ر كاتێك قورئان و مه‌ككه‌ له‌ ولاَتی عه‌ره‌به‌كان نه‌ما، ئه‌و كاته‌ مرۆڤی عه‌ره‌بی ده‌توانێت به‌ پله‌كانی شارستانیدا سه‌ربكه‌وێت، ئه‌و شارستانیه‌ته‌ی كه‌ ته‌نها موحه‌ممه‌دوكتێبه‌كه‌یه‌تی لێی دوورخستونه‌ته‌وه‌. {دَمِّرُوا الإسلام وأبیدوا أهله، 63، مكتبة الصحابة‌، جدة‌ـ مكتبة‌ التابعین، القاهرة، 1994م. له‌ كتێبی: الغارة‌ التنصیریة‌ علی‌ أصالة القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن: 12.}

* مژده‌ده‌ر ولیام مویر ده‌ڵێت: ته‌نها شمشێره‌كه‌ی موحه‌ممه‌دو قورئانه‌كه‌یه‌تی كه‌ گه‌وره‌ترین دوژمنی شارستانیه‌ت و ئازادی و ڕاستیه‌كانن. {الاستشراق، ل168. له‌ كتێبی: الغارة‌ التنصیریة‌ علی‌ أصاله‌ القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن: 12.}

* گلاد ستۆن، یه‌كێك بوو له‌ دیارترین ڕێگه‌خۆشكه‌ری ئیمپراتۆرییه‌تی به‌ریتانی له‌ ڕۆژهه‌لاَتی ئیسلامیدا؛ ده‌ڵێت: تا ئه‌م قورئانه‌ بمێنێت ئه‌وروپا ناتوانێت ده‌ستبگرێت به‌ سه‌ر ڕۆژهه‌لاَتدا، به‌ڵكو خۆشی له‌ ئاسایشدا ناژی. {الإسلام علی‌ مفترق الطرق، ل41. له‌ كتێبی: الغارة‌ التنصیریة‌ علی‌ أصالة‌ القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن: 13.}

* جۆن تاكلی، مژده‌ده‌ری مه‌سیحی؛ ده‌ڵێت: پێویسته‌ كتێبه‌كه‌ی خۆیان -قورئان- به‌كار بێنن له‌ دژایه‌تی ئیسلامدا، چونكه‌ ئه‌وه‌ باشترین چه‌كه‌ له‌ ئیسلامدا دژی ئیسلامه‌كه‌یان، ده‌بێت خه‌ڵكی ببینن كه‌ ڕاستییه‌كانی قورئان هیچیان تازه‌ نین و شته‌ نوێكانیشی هیچی ڕاست نین! {التبشیر والاستعمار فی البلاد الإسلامیة‌، ل40. له‌ كتێبی: الغارة‌ التنصیریة‌ علی‌ أصالة‌ القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن: 16.}

* لۆرد كرۆمه‌ری نوێنه‌ری بالاَی به‌ریتانی له‌ میسر، ده‌ڵێت: هاتوم تا 3 شت بسڕمه‌وه‌: قورئان و كه‌عبه‌و ئه‌زهه‌ر..{الخنجر المسموم الذی طُعن به المسلمون، ل29. له‌ كتێبی: الغارة‌ التنصیریة‌ علی‌ أصالة‌ القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن.}

* حاكمی فه‌ره‌نسی له‌ كاتی داگیركردنی جه‌زائیردا، ده‌یوت: ئێمه‌ ناتوانین به‌سه‌ر جه‌زائیریه‌كاندا سه‌ربكه‌وین تا ئه‌وان قورئان بخوێننه‌وه‌و به‌ عه‌ره‌بی قسه‌بكه‌ن. {قادة‌ الغرب یقولون: دمروا الإسلام أبیدوا أهله، ل31. له‌ كتێبی: الغارة‌ التنصیریة‌ علی‌ أصالة‌ القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن.}

* حاخامی گه‌وره‌ی ئیسرائیل مۆرده‌خای ئه‌لیاهو ده‌ڵێت: ئه‌و كتێبه‌ی كه‌ پێی ده‌ڵێن قورئان گه‌وره‌ترین و تاكه‌ دوژمنی ئێمه‌یه‌، ئه‌و دوژمنه‌یه‌ كه‌ ئامڕازه‌ عه‌سكه‌رییه‌كانمان ناتوانن به‌ره‌نگاری بێته‌وه‌.. {گۆڤاری البیان ژماره‌ 159. له‌ كتێبی الغارة‌ التنصیریة‌ علی‌ أصالة‌ القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن.}

2- ڕۆژهه‌لاَتناسان:

* ڕیجیس بلاشیر ده‌ڵێت: (به‌هه‌رحاڵ ئه‌م نووسینه‌وه‌یه‌ –نووسینه‌وه‌ی قورئان- به‌ شێوه‌یه‌كی جوزئی بووه‌و هۆی جیاوازی (اختلاف) بووه‌ ، جگه‌ له‌وه‌ی دواكه‌وتووانه‌ بووه‌ به‌تایبه‌تی له‌به‌ر ناجێگیری ئه‌و مادده‌و ڕێگایانه‌ی كه‌ به‌كاریان هێناوه‌ بۆ ئه‌و نووسینه‌وه‌یه‌). {القرآ‌ن، نزوله، تدوینه، ترجمته، وتأثیره/ ریجیس بلاشیر، ترجمة‌: رضا سعادة‌، دار الكتاب اللبناني، ط1، 1974م، ص29 له‌ كتێبی: القرآ‌ن الكریم والقرا‌ءة‌ الحداثیة‌، دراسة‌ تحلیلیة‌ نقدیة‌ لإشكالیة‌ النص عند محمد أركون/ د. الحسن العبّاقي، دار صفحات للدراسات والنشر، سوریه‌، ط1، 2009م، 129. (تێبینی / له‌ قسه‌كه‌ی ئه‌ركۆن ده‌چێت!).}

* گۆڵد زیهه‌ر ده‌ڵێت: موسوڵمانان هه‌ڵه‌یان كردووه‌ له‌ شوێنی ئایه‌تی 7ی سووره‌تی (الفتح) كردوویانه‌ به‌ ئایه‌تی 61 له‌ سووره‌تی (النور) و ئێستا له‌و شوێنه‌ی كه‌ تیایدایه‌ له‌قه‌ و په‌یوه‌ندی به‌ پێش و پاشی خۆی نییه‌. {إتقان البرهان 2/349.}

3- هه‌ندێ لایه‌نی لاده‌ر له‌ ئیسلام وه‌ك قادیانییه‌كان.:

* یه‌كێك له‌ پێگه‌كانی قادیانیه‌كان {بزوتنه‌وه‌یه‌كه‌ ساڵی 1900ز له‌ هیند دروست بووه‌ به‌ پلانی ئینگلیزه‌كان، ئامانجی دورخستنه‌وه‌ی موسڵمانانه‌ له‌ ئایینه‌كه‌یان به‌ گشتی و له‌ جیهاد به‌ تایبه‌تی. له‌ كتێبی: الموسوعة‌ المیسرة‌ فی الأ‌دیان والمذاهب والأ‌حزاب المعاصرة/ اشراف وتخطیط ومراجعة‌: د. مانع بن حمّاد الجهني، دار الندوة‌ العالمیة‌ للطباعة‌ والنشر والتوزیع، ط5، 2003م، 1424هـ: 1/ 416.}:  http://www.thequran.com/VerseTopic

4- مۆدێرنیسته‌كان (الحداثیون): {مه‌زهه‌بێكی فیكری ئه‌ده‌بی عه‌لمانیه‌، له‌سه‌ر بنه‌مای بیرو بۆچونی ڕۆژئاوایی دروست بووه‌، وه‌ك ماركسی و فرۆیدی و داریونی.. ئامانجی سڕینه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كانی ئایینه‌.. له‌ كتێبی: الموسوعة‌ المیسرة‌ فی الأ‌دیان والمذاهب والأ‌حزاب المعاصرة‌، 2/ 867.}

* موحه‌ممه‌د ئه‌ركۆن ده‌ڵێت: كۆكردنه‌وه‌ی قورئان دوای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  ده‌ستی پێكردووه‌، له‌سه‌رده‌می عوسماندا، واته‌ دوای 25 ساڵ.. هاوه‌لاَن له‌ ژیانی پێغه‌مبه‌ردا  ئایه‌تیان نوسیوه‌ته‌وه‌ كه‌ بریتی بووه‌ له‌ چه‌ند نوسخه‌یه‌كی جوزئی. {له‌ كتێبی: إتقان البرهان، 2/ 371.}

* ئه‌ركۆن ده‌ڵێت: (با ئه‌و ئه‌ركه‌ هه‌نوكه‌ییانه‌ بیری خۆمان بێنینه‌وه‌ كه‌ پێویسته‌ بۆ پێداچونه‌وه‌ی ده‌قی قورئانی، واته‌ ڕه‌خنه‌گرتن له‌و چیرۆكه‌ فه‌ڕمییه‌ی كه‌ پێی ده‌وترێت سه‌رو بۆركردن بۆ قورئان، ئه‌مه‌ وامان لێ ده‌كات بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ هه‌موو به‌ڵگه‌ مێژوییه‌كان، له‌ سه‌رچاوه‌ شیعیه‌كان بێت، یان خاریجیه‌كان، یان سوننیه‌كان، به‌و شێوه‌یه‌ به‌رگری ده‌كه‌ین له‌ هه‌موو كه‌مكردنه‌وه‌یه‌كی لاهوتی بۆ خاتری لایه‌نێك دژی لایه‌نێك، دوای ئه‌مه‌ ڕووبه‌ڕوی پرسی دووباره‌ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و به‌ڵگانه‌، به‌ڵكو هه‌وڵدان بۆ گه‌ڕان به‌ دووای به‌ڵگه‌ی تر گه‌ر بگونجێت وه‌ك به‌ڵگه‌كانی ده‌ریای مردوو كه‌ له‌م دوواییه‌دا دۆزرانه‌وه‌). {(لنذكر الآن المهام العاجلة‌ التي تتطلبها أیة‌ مراجعة‌ نقدیة‌ للنص القرآ‌ني.. أي نقد القصة‌ الرسمیة‌ لتشكیل القرآ‌ن، هذا یتطلب منا الرجوع إلی‌ كل الوثائق التاریخیة‌ سوا‌ءً كانت ذات أصل شیعي أم خارجي أم سني، هكذا نتجنب كل حذف تیولوجي لطرف ضد آ‌خر، بعدها نواجه لیس فقط مسألة‌ إعادة‌ قرا‌ءة‌ هذه الوثائق، وإنما أیضاً محاولة‌ البحث عن وثائق أخری‌ ممكنة‌ الوجود كوثائق البحر المیت التی اكتشفت مؤخراً) له‌ كتێبی: تأریخیة‌ الفكر العربي الإسلامي/ محمد أركون/ ترجمة‌: هاشم صالح، مركز الإنما‌ء القومي والمركز الثقافي العربي، الدار البیضا‌ء- المغرب ، ط2، 1996م: 290- 291.}

* نه‌سر ئه‌بو زه‌ید ده‌ڵێت: (.. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش زیادبكه‌ین بۆ ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ زۆرانه‌ی كه‌ باسی ون بوونی چه‌ند به‌شێك له‌ قورئان ده‌كه‌ن و بیرچونه‌وه‌یان له‌ یادو هۆشی موسڵمانان، بۆته‌ زیادكردنی توندی ئه‌و كێشه‌یه‌ی كه‌ ده‌بوایه‌ زانا كۆنه‌كان و شوێنكه‌وتوانیان به‌ره‌نگاری ببونایه‌وه‌).{مفهوم النص، دراسة‌ في علوم القرآ‌ن/ د. نصر حامد أبو زید، المركز الثقافي العربي، الدار البیضا‌ء- المغرب، ط7، 2008: 131.}

* كتێبی (ڕیشه‌ی قورئان) نوسینی ته‌ها حه‌مه‌ حه‌مه‌ئه‌مین هه‌ڵه‌دنی، ساڵی 1999، ئه‌م كتێبه‌ له‌ پێگه‌ی (الرد علی‌ الاسلام –الحوار المسیحي الاسلامي) بلاَوكراوه‌ته‌وه‌، كه‌ پێگه‌یه‌كی مه‌سیحیه‌!

5- شیعه‌:

هه‌ندێك له‌ شیعه‌ پێیان وایه‌ كه‌ قورئان (تحریف) كراوه‌و هه‌ندێك ئایه‌تی سڕراوه‌ته‌وه‌ له‌لایه‌ن هه‌ندێك له‌ هاوه‌لاَنی پێغه‌مبه‌ره‌وه‌. بۆ نمونه‌:

– هه‌ندێك له‌ شیعه‌ بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ عوسمان -پێشتریش ئه‌بوبه‌كرو عومه‌ر- هه‌ندێ ئایه‌ت و سوره‌تیان له‌ قورئان پچڕاندووه‌.. وه‌ك ده‌گێڕنه‌وه‌ له‌ هیشامی كوڕی سالمه‌وه‌ له‌ ئه‌بو عه‌بدوللاَوه‌، كه‌ گوایه‌ وتوویه‌تی: (إنَّ القرآ‌نَ الذي جا‌ءَ به جِبریلُ الی‌ محمدٍ  كانَ سَبْعَة‌َ عَشَرَ أَلْفَ آ‌یة‌ٍ){كافی له‌ صادقه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: الوشیعة‌ فی نقد عقائد الشیعة‌، موسی‌ جاد الله: له‌ كتێبی: التفسیر والمفسرون، الذهبي، 2/ 35.}. واته‌: (ئه‌و قورئانه‌ی كه‌ جبریل هێناویه‌تی بۆ موحه‌ممه‌د  حه‌ڤده‌ هه‌زار ئایه‌ت بووه‌). هه‌روه‌ها موحه‌ممه‌دی كوڕی نه‌صر لێی ئه‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ وتوویه‌تی: (كانَ في سُورة‌ِ (لَمْ يَكُن) اسمُ سَبعینَ رَجُلاً مِنْ قُرَیشٍ بِأَسْمائِهِمْ وَأَسْما‌ءِ آ‌بَاِئِهِمْ). واته‌: (له‌ سوره‌تی (لَمْ يَكُن)دا ناوی حه‌فتا پیاوی له‌ قوڕه‌یش تیا بووه‌، به‌ ناوی خۆیان و باوكیشیانه‌وه‌).. هه‌روه‌ها موحه‌ممه‌دی كوڕی جه‌هه‌ننه‌می هیلالی له‌ ئه‌بو عه‌بدوللاَوه‌ ئه‌یگێڕته‌وه‌ كه‌ وتوویه‌تی: (إِنَّ لَفْظَ (أُمَّة‌ٌ هيَ أرْبی‌ مِن أُمَّة‌) فی سُورةِ النَّحْلِ لَیسَ كَلامَ اللهِ بَلْ هُوَ مُحَرَّفٌ عَنْ مَوْضِعِهِ، وَحَقیقَةُ المنزَلِ: أَئِمَّةٌ هِيَ أَزْكَی‌ مِنْ أَئِمَّتِكُمْ). واته‌: (له‌فزی (أُمَّةٌ هيَ أرْبی‌ مِن أُمَّة‌) كه‌ له‌ سوره‌تی (النحل)دایه‌ قسه‌ی خودا نییه‌و ته‌حریف كراوه‌، له‌ڕاستیدا ئایه‌ته‌كه‌ به‌م شێوه‌یه‌ دابه‌زیوه‌ (أئمة‌ هي أزكی‌ من أئمتكم)).. وه‌ هه‌ندێكیان وتوویانه‌ له‌ قورئاندا سوره‌تێك هه‌بووه‌ ناوی (الولایة‌) بووه‌ به‌ ته‌واوه‌تی ونبووه‌و، زۆربه‌ی سوره‌تی (الأ‌حزاب) دیار نه‌ماوه‌ كه‌ هاوتای سوره‌تی (الأ‌نعام) بووه‌و چاكه‌كان (مناقب)ی (آ‌ل البیت)ی لێ ده‌رهێنراوه‌.. هه‌روه‌ها ئیدعای ئه‌وه‌یان كردووه‌ كه‌ له‌فزی (وَیْلَكَ) پێش (لا تَحْزَنْ إنَّ اللهَ مَعَنا) هه‌بووه‌، هاوه‌ڵه‌كان لایان بردووه‌.. هه‌روه‌ها ڕسته‌ی (عَنْ ولايَة‌ِ علّي) له‌ دوای ئایه‌تی (وَقِفُهُم إنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ –الصافات 24) لابراوه‌و، ڕسته‌ی (بعلّيِ بنِ أّبي طَالِبٍ) له‌ دوای ئایه‌تی (وَكَفی‌ الله المؤمنینَ القِتالَ – الآ‌حزاب 25) لابراوه‌.. هه‌روه‌ها له‌فزی (آ‌لَ مُحَمَّدٍ) له‌ دوای (وَسَيَعلَمُ الذینَ ظَلمُوا –الشعرا‌ء 227) لابراوه‌. {زه‌رقانی له‌ (مناهل العرفان 1/ 200- 201)دا هێناویه‌تی. هه‌روه‌ها: إعجاز القرآ‌ن، الباقلاني، 24.. له‌ كتێبی القرآ‌ن الكریم والقرا‌ءة‌ الحداثیة‌، 134.}

به‌لاَم شیعه‌ خۆیان كۆك نین له‌سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌و هه‌ندێكیان ڕه‌تی ده‌كه‌نه‌وه‌، وه‌ك ته‌بره‌سی له‌ (مجمع البیان)دا ده‌ڵێت: ئیدیعای زیادكردن له‌ قورئاندا كۆكین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ڵه‌یه‌. ئه‌مما ئه‌گه‌ر بڵێین قورئان نوقستانه‌ ئه‌وه‌ له‌و موسته‌حیل تره‌. {مناهل العرفان، 1/ 202.}

عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب خۆی كاره‌كانی ئه‌بوبه‌كرو عوسمانی –له‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئاندا- به‌رز نرخاندووه‌و باسی كۆك بوونی هاوه‌لاَنی له‌سه‌ر باس ده‌كات.. به‌ عه‌قڵیش: باشه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و مافانه‌ی عه‌لی و ئالوبه‌یت –كه‌ گوایه‌ له‌ قورئاندا باسكراوه‌- كه‌ زه‌وت كرابوو، بۆچی عه‌لی خۆی كه‌ بوو به‌ خه‌لیفه‌ ئه‌و مافانه‌ی نه‌گه‌ڕانده‌وه‌و ئه‌و ئایه‌تانه‌ی چاك نه‌كرد؟! شیعه‌ خۆیان له‌ صادقه‌وه‌ ده‌گێڕته‌وه‌ كه‌ پێیان وتووه‌: ئایا عه‌لی له‌ دیندا به‌هێز نه‌بووه‌؟ وتی: با. پێیان وت: ئه‌ی چۆن نه‌یتوانی سه‌ربكه‌وێت به‌سه‌ریاندا؟ چ شتێك به‌رگری كرد؟ صادق وتی: ئه‌وه‌ی به‌رگری كرد ئایه‌تێكه‌. پێیان وت: كام ئایه‌ت؟ وتی: (لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذینَ كَفَرُوا مِنْهُم عَذَاباً أَلِیماً)، خوای گه‌وره‌ هه‌ندێك موسڵمانی به‌ ئه‌مانه‌ت له‌ پشتی قه‌ومێكی كافرو دووڕوو دانابوو، نه‌ئه‌بووایه‌ عه‌لی باوكه‌كان بكوژێت تا ئه‌و سپاردانه‌ نه‌یه‌نه‌ ده‌ره‌وه‌، كاتێكیش هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌ عه‌لی سه‌ركه‌وت به‌سه‌ریاناو كوشتنی! {الوشیعة‌ في نقد عقائد الشیعة‌، موسی‌ جادالله: له‌ كتێبی: التفسیر والمفسرون/ د. محمد حسین الذهبي، دار الكتب الحدیثة‌، ط2، 1976م، 1396هـ: 2/ 36- 37.}

– موحه‌ممه‌دی كوڕی یه‌عقوبی كوله‌ینی له‌ (أصول الكافي)دا له‌ ژێر ناونیشانی (أنه لم یجمع القرآ‌نَ إلاّ الأ‌ئمة‌) ده‌گێڕێته‌وه‌: (عن جابرٍ قاڵ سَمِعْتُ أبا جَعْفَرٍ يَقُولُ: ما ادَّعَی‌ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ أَنَّهُ جَمَعَ القُرآ‌نَ كُلَّهُ إِلاّ كَذَّابٌ، وَمَا جَمَعَهُ وَما حَفِظَهُ كَمَا أُنْزِّلَ إلاّ عَليُ بنُ أبي طالِبٍ، وَالأ‌َئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ). واته‌: (جابیر ده‌ڵێت گوێم له‌ ئه‌بو جه‌عفه‌ر بووه‌ ده‌یوت: هه‌ر كه‌سێك بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ بكات كه‌ هه‌موو قورئانی كۆكردۆته‌وه‌ –له‌به‌ری كردووه‌ یان نوسیویه‌تیه‌وه‌- درۆده‌كات، چونكه‌ ته‌نها عه‌لی و پێشه‌واكانی دووای خۆی ئه‌وه‌یان زانیوه‌).{الشیعة‌ في میزان علما‌ء الأمة‌/ جمع وترتیب: سامي بن سالم السید علي، الدار العالمیة‌، مصر، الإسكندریة‌، ط1، 2010م، 1431هـ: 50.}

– ئه‌حمه‌د ته‌بره‌سی له‌ (الإحتجاج)داو، مه‌لا حه‌سه‌ن له‌ ته‌فسیری (الصافي)دا ده‌گێڕنه‌وه‌: (عومه‌ر به‌ زه‌یدی كوڕی سابتی وتووه‌: عه‌لی قورئانی بۆ هێناوین و فه‌زیحه‌تی كۆچكردووه‌كان و پشتیوانانی تیایه‌، جا ئێمه‌ به‌ته‌ماین قورئان بنوسین و ئه‌و فه‌زیحه‌تانه‌ی لێ لابه‌رین و، زه‌یدیش ڕه‌زامه‌ندی خۆی ده‌ربڕی، جا وتی: باشه‌ ئه‌گه‌ر من قورئانم نوسیه‌وه‌ به‌و شێوه‌یه‌ی ئێوه‌ ئه‌تانه‌وێ و پاشان عه‌لی قورئانه‌كه‌ی خۆی ده‌رخست ئایا چیتان كردووه‌ تا هه‌ڵنه‌وه‌شێته‌وه‌؟ عومه‌ر وتی: چاره‌ چییه‌؟ زه‌ید وتی: خۆتان چاره‌ی بۆ بدۆزنه‌وه‌، جا عومه‌ر وتی: ته‌نها چاره‌ ئه‌وه‌یه‌ بیكوژین و له‌كۆڵمان بێته‌وه‌، جا ویستی بیكوژێت له‌سه‌ر ده‌ستی خالیدی كوڕی وه‌لید به‌لاَم نه‌یتوانی. كاتێك عومه‌ر بوو به‌ خه‌لیفه‌ داوایان له‌ عه‌لی كرد قورئانه‌كه‌یان بۆ بێنێت تا بیگۆڕن، عومه‌ر پێی وت: ئه‌بولحه‌سه‌ن بۆ ئه‌و قورئانه‌مان بۆ ناهێنیت كه‌ كاتی خۆی هێنات بۆ ئه‌بوبه‌كر تا له‌سه‌ری كۆبینه‌وه‌؟ عه‌لی وتی: به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك نایگه‌نێ، كاتی خۆیشی بۆیه‌ هێناومه‌ بۆ ئه‌بوبه‌كر تا ببێته‌ به‌ڵگه‌ به‌ سه‌ریه‌وه‌و ڕۆژی دووایی نه‌ڵێن: (إنّا كُنّا عَن هَذا غَافِلین)، یان بڵێن: (مَا جِئْتَنَا)، ئه‌م قورئانه‌ ته‌نها پاكان و واریسه‌كانم له‌ نه‌وه‌كانم ئه‌توانن ده‌ستی لێبده‌ن، عومه‌ر وتی: كاتی خۆی هه‌یه‌ ده‌ربكه‌وێت؟ عه‌لی وتی: به‌ڵێ كاتێ كه‌ مه‌هدی په‌یدا ئه‌بێت ده‌ریده‌خات و خه‌ڵكی شوێن ئه‌خات).{الإحتجاج للطبرسي، 225، هه‌روه‌ها فصل الخطاب، 7، له‌ كتێبی: الشیعة‌ في میزان علما‌ء الأ‌مة‌، 50- 51.. الصافي فی تفسیر القرآ‌ن الكریم لملا محسن الكاشي1/ 10- 11،  له‌ كتێبی: التفسیر والمفسرون، 2/ 157- 158. }

– كوله‌ینی له‌ (الكافی)دا له‌ جه‌عفه‌ری صادقه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: (وإنّ عِنْدَنا لمصْحَفَ فاطمة‌ علیها السلام، قال: قلتُ: وما مُصْحَفُ فَاطِمَة‌؟ قال: مُصْحَفٌ فیه مِثلُ قُرآ‌نِكُم هذا ثلاثَ مراتٍ، وَاللهِ ما فیهِ حَرْفٌ وَاحِدٌ مِنْ قَرآ‌نِكُم).{الكافي، ص57، ط 1278هـ. له‌ كتێبی: الموسوعة‌ المیسرة‌ في الأ‌دیان والمذاهب والأ‌حزاب المعاصرة‌، 1/ 55.} واته‌: (ئه‌و موصحه‌فه‌ی كه‌ لامانه‌ –لای پێشه‌واكانیان و پێی ده‌ڵێن موصحه‌فی فاتیمه‌- سێ ئه‌وه‌نده‌ی قورئانه‌كه‌ی ئێوه‌یه‌، سوێند به‌ خوا پیتێكی تیا نیه‌ له‌ قورئانه‌كه‌ی ئێوه‌).

ته‌وه‌ره‌ی دووه‌م: ئه‌و ده‌قانه‌ی كه‌ كراوه‌ته‌ به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر زیادكردن و كه‌مكردن له‌ قورئاندا:

هه‌ندێك ده‌ق، له‌ فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ر  و وته‌ی هاوه‌لاَن، كه‌ له‌ كتێبی پێشیناندا هاتووه‌، نه‌یارانی قورئان كردوویانه‌ به‌ به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر ده‌ستكاری كردنی قورئان به‌ كه‌مكردن و زیادكردن.. هه‌ندێك له‌و ده‌قانه‌:

1- (القرآ‌نُ ألفُ ألفِ حَرْفٍ وَسَبعَةٌ وَعِشرونَ أَلفَ حَرْفٍ فَمَنْ قَرَأَهُ صَابِراً مُحْتَسِباً فَلَهُ بِكُلِ حَرْفٍ زَوجةٌ مِنَ الحورِ العِینِ) {خوئی ده‌ڵێت: أخرج الطبراني بسند موثق عن عمر بن الخطاب مرفوعا: “القرآ‌ن ألف ألف وسبعة وعشرون ألف حرف”، له‌ میانه‌ی تۆمه‌تباركردنی ئه‌هلی سوننه‌ به‌ سڕینه‌وه‌ی هه‌ندێك له‌ قورئان! ( البیان ل202، له‌ ئه‌نته‌رنێته‌وه‌).}:

* ته‌به‌رانی ده‌ڵێت: لا یروي‌ هذا الحدیث عن عمر (رضي الله عنه) إلا بهذا الاسناد. تفرد به حفص بن میسرة‌. {حدثنا محمد بن عبید بن آ‌دم بن أبي إیاس العسقلاني حدثني أبي عن جدي آ‌دم بن أبي إیاس ثنا حفص بن میسرة‌ عن زید بن أسلم عن أبیه عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول الله صلی‌ الله علیه وسلم: (القرآ‌ن ألف ألف حرف.. الحدیث). المعجم الأ‌وسط للطبراني، ج6، ل361.}

* زه‌هه‌بی ده‌ڵێت: محمد بن عبید بن آ‌دم بن أبي إیاس العسقلاني  تفرد بخبر باطل. {میزان الاعتدال للذهبي، 3/ 639.}

* هه‌یسه‌می ده‌ڵێت: رواه الطبراني فی الأ‌وسط عن شیخه محمد بن عبید بن آ‌دم بن أبي إیاس ذكره الذهبي فی المیزان لهذا الحدیث ولم أجد لغیره فی ذلك كلاماً وبقیة‌ رجاله ثقات. {مجمع الزوائد للهیثمي، 7/ 163.}

* ئه‌لبانی ده‌ڵێت: (القرآ‌ن ألف ألف حرف.. الحدیث).. باطل! قال الطبراني في “معجمه الأوسط” : حدثنا محمد بن عبید قال: حدثنا أبي، عن جدي، عن حفص بن میسرة‌، عن زید بن أسلم، عن أبیه، عن عمر رضي الله عنه مرفوعاً. وقال: “لا یروي‌ عن عمر إلا بهذا الإسناد”. كذا في ترجمة‌ محمد بن عبید بن آ‌دم بن أبي إیاس العسقلاني من “المیزان”، وقال: “تفرد بخبر باطل”. ثم ساق هذا، وأقره الحافظ فی “اللسان”. وأشار إلیه الهیثمي في “المجمع” (7/ 163) وقال: “ولم أجد لغیره فی ذلك كلاماً، وبقیة‌ رجاله ثقات”. قلت: لوائح الوضع علی‌ حدیثه ظاهرة‌، فمثله لا یحتاج إلی‌ كلام ینقل في تجریحه بأكثر مما أشار إلیه الحافظ الذهبي ثم العسقلاني؛ من روایته لمثل هذا الحدیث وتفرده به.. السلسلة‌ الضعیفة‌ والموضوعة‌، ج5، ل70.}

2- له‌ عومه‌ره‌وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌: (إنَّ اللهَ عَزَ وَجَلَ بَعَثَ مُحمَداً بِالحَقِّ، وَأَنْزَلَ مَعَهُ الكِتابَ، فَكانَ مِمِّا أُنْزِلَ إلیهِ آ‌يَةُ الرَّجْمِ، فَرَجَمَ رسولُ اللهِ  وَرَجَمْنا بَعْدَهُ، ثُمَّ قَالَ: كُنَّا نَقْرَأُ: (وَلا تَرْغَبُوا عَنْ آ‌بائِكُمْ فَإِنَّهُ كُفْرٌ بِكُمْ)، أو: (إِنْ كُفْراً بِكُمْ أَنْ تَرَغَبُوا عَنْ آ‌بائِكُم).

* البخاري (6830) ومسلم (1691) {عن ابن عباس رضي الله عنهما: أن عمر بن الخطاب صعد المنبر فخطب الجمعة، وكان مما قال رضي الله عنه فقال: (إِنَّ اللهَ بَعَثَ مُحَمَّدًا صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بِالْحَقِّ، وَأَنْزَلَ عَلَیْهِ الْكِتَابَ، فَكَانَ مِمَّا أَنْزَلَ اللهُ آ‌يَةُ الرَّجْمِ، فَقَرَأْنَاهَا، وَعَقَلْنَاهَا، وَوَعَیْنَاهَا، رَجَمَ رَسُولُ اللهِ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَرَجَمْنَا بَعْدَهُ، فَأَخْشَی‌ إِنْ طَالَ بِالنَّاسِ زَمَانٌ أَنْ يَقُولَ قَائِلٌ: وَاللهِ مَا نَجِدُ آ‌يَةَ الرَّجْمِ فِی كِتَابِ اللهِ، فَيَضِلُّوا بِتَرْكِ فَرِیضَه‌ٍ أَنْزَلَهَا اللهُ، وَالرَّجْمُ فِی كِتَابِ اللهِ حَقٌّ عَلی‌ مَنْ زَنَی‌ إِذَا أُحْصِنَ مِنْ الرِّجَالِ وَالنِّسَا‌ءِ، إِذَا قَامَتْ الْبَیِّنَةُ، أَوْ كَانَ الْحَبَلُ، أَوْ الِاعْتِرَافُ).}. زاد أبو داود (4418): (وَایْمُ اللهِ، لَوْلا أَنْ يَقُوڵ النَّاسُ: زَادَ عُمَرُ فِی كِتَابِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ، لَكَتَبْتُهَا). وصححه الألباني في صحیح أبي داود.

– ئه‌بو ئومامه‌ی كوڕی سه‌هل ده‌ڵێت: كه‌ پوری وتوویه‌تی: لقد أَقْرَأَنا رَسولُ اللهِ  آ‌يَةَ الرَّجْمِ: (الشَّیخُ وَالشَّیخَةُ فَارْجُمُوهُما أَلْبَتَةَ بِما قَضَیا مِنَ اللَّذَة‌ِ).. ضعیف. {قال أبو عبید: حدثنا عبدالله بن صالح، عن اللیث، عن خالد بن یزید، عن سعید بن أبي هلال، عن مروان بن عثمان، عن أبي أمامة‌ بن سهل: أن خالته قالت: لقد أقرأنا رسول الله (صلی‌ الله علیه وسلم) آ‌یة‌ الرجم: (الشیخ والشیخة‌ فارجموهما ألبتة‌ بما قضیا من اللذة‌). رواه أبوعبید فی الفضائل ص191: وفی سنده: 1- عبدالله بن صالح: صدوق، كثیر الغلط، ثبت في كتابه، وكانت فیه غفلة‌ (تهذیب الكمال 1/ 98- 109، وتهذیب التهذیب 5/ 256- 261، والتقریب 1/ 423). 2- مروان بن عثمان: قال أبو حاتم: ضعیف (التهذیب 10/ 95، والتقریب 2/ 239: الاتقان، ل 530.}

3- ئه‌بو موسای ئه‌شعه‌ری ده‌ڵێت: (وَإنّا كُنّا نَقْرأُ سورةً كُنّا نُشَبِهُها فی الطُولِ وَالشِّدَة‌ِ بِبَرا‌ءَةَ فَاُنْسیتُها، غَیرَ أَنّي قَدْ حَفِظْتُ مِنْها: (لَوْ كَان لابْنِ آ‌دمَ وادیانِ مِنْ مَالٍ لابْتَغي‌ وادیاً ثالِثاً وَلا يَمْلَأُ جَوْفَ ابنِ آ‌دمَ إِلّا التُراب). وَكُنّا نَقْرَأُ سُورةً كُنّا نَشَبِهُها بِإحْدی‌ المسَبِحاتِ فَاُنْسیتُها، غَیرَ أَنّي حَفِظْتُ مِنها: (يا أَیُّها الّذینَ آ‌مَنُوا لِمَ تَقُولونَ ما لا تَفْعَلونَ، فَتُكْتَبُ شَهادَةً في أَعْناقِكُم، فَتُسْأَلونَ عَنها يَومَ القِیامة‌ِ).

* صحیح مسلم -كتاب الزكاة‌- حدیث رقم 1739. بعث أبو موسی‌ الأشعري الی‌ قرا‌ء أهل البصرة‌، فدخل علیه ثلاثمائة‌ رجل، قد قرأوا القرآ‌ن. فقال: أنتم خیار أهل البصرة‌ وقراؤهم، فاتلوه ولا یطولن علیكم الأ‌مد فتقسو قلوبكم كما قست قلوب العرب من كان قبلكم، وإنا كنا نقرأ سورة‌ كنا نشبهها فی الطول والشدة‌ ببرا‌ءة‌ فانسیتها، غیر أني قد حفظت منها: (لو كان لابن آ‌دم وادیان من مال لابتغی‌ وادیاً ثالثاً ولا یملأ‌ جوف ابن آ‌دم إلا التراب. وكنا نقرأ سورة‌ كنا نشبهها بإحدی‌ المسبحات فانسیتها، غیر أني حفظت منها: یا أیها الذین آ‌منوا لم تقولون ما لا تفعلون، فتكتب شهادة‌ في أعناقكم، فتسألون عنها یوم القیامة‌). حدثنی زهیر بن حرب وهارون بن عبد الله، قالا: حدثنا حجاج بن محمد عن ابن جریج قال: سمعت عطا‌ء یقول: سمعت ابن عباس: یقول سمعت رسول الله صلی‌ الله علیه وسلم یقول: لو أن لابن آ‌دم ملأ واد مالا لأ‌حب أن یكون إلیه مثله، ولا یملأ‌ نفس ابن آ‌دم إلا التراب، والله یتوب علی‌ من تاب. قال ابن عباس: فلا أدري أمن القرآ‌ن هو أم لا. وفي روایة‌ زهیر قال: فلا أدري أمن القرآ‌ن. لم یذكر ابن عباس. هه‌روه‌ها سه‌یری الاتقان ل530.}

4- له‌ عائیشه‌وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌: (كانتْ سوره‌ُ الأ‌َحْزابِ تُقْرَأُ فی زَمَنِ النَّبي  مِئَتی آ‌یة‌ٍ، فَلَمَّا كَتَبَ عُثمانُ المصاحِفَ لَمْ نَقدِرْ مِنها إلّا ما هُوَ الآنَ”.

* له‌ (مسند أحمد ج5/ 132)دا{21244 – حدثنا عبد الله حدثني وهب بن بقیة‌ أنا خالد بن عبد الله الطحان عن یزید بن أبي زیاد عن زر بن حبیش عن أبي بن كعب: قال: كم تقرؤون سورة‌ الأ‌حزاب؟ قال: بضعا وسبعین آ‌یة‌. قال لقد قرأتها مع رسول الله صلی‌ الله علیه و سلم مثل البقرة‌ أو أكثر منها وان فیها آ‌یة‌ الرجم.}: تعلیق شعیب الأ‌رنؤوط: إسناده ضعیف لضعف یزید بن أبي زیاد.

* له‌ كتێبی (الإتقان فی علوم القرآ‌ن): وفی سنده ابن أبي لهیعة‌: ضعیف. {وقال –یعنی أبا عبید-: حدثنا ابن أبي مریم، عن ابن لهیعة‌، عن أبي الأ‌سود، عن عروة‌ بن الزبیر، عن عائشة، قالت: كانت سورة‌ الأ‌حزاب تقرأ فی زمن النبي صلی‌ الله علیه وسلم مائتي آ‌یة‌، فلما كتب عثمان المصاحف لم یقدر منها إلاّ علی‌ ما هو الآن.. رواه أبو عبید فی فضائله ص10. وفي سنده ابن لهیعة‌: ضعیف… الإتقان، 529.}

5- ئوبه‌ی كوڕی كه‌عب له‌ زیڕی پرسیوه‌: (كَأَیِّنْ تَقْرأُ سورةَ الأ‌َحْزابِ؟ قُلْتُ: ثَلاثاً وَسَبعینَ آ‌یةً. قالَ: إِنْ كانَت لَتُضاهي سورةَ البَقَرة‌ِ، أَو هِي أَطْوَلُ مِنْ سُورة‌ِ البقرة‌ ..”.

* روی عن أبي بن كعب، من طریقین: أحدهما: ضعیف، والثاني: حسن. {روی عن أبي بن كعب، من طریقین: أحدهما: من طریق یزید بن أبي الزناد عن زر بن حبیش عن أبي بن كعب – رضي الله عنه-، وقد أخرجه أحمد فی مسنده (20701)، ویزید بن أبي زیاد ضعیف، قال عنه ابن معین: لا یحتج به. والثاني: من طریق عاصم بن بهدلة‌ عن زر بن حبیش عن أبي بن كعب- رضي الله عنه-، وقد أخرجه ابن حبان فی صحیحه (4428) والحاكم فی المستدرك (2/415) وصححه والنسائي فی الكبری‌ (7150) والبیهقي (8/211) وأحمد (21206) وعبد الرزاق (13363)، وعاصم بن بهدلة‌ صدوق له أوهام، والحدیث بهذا حسن، ومن أهل العلم من قال: تفرد عاصم بن بهدلة‌ فی مثل هذا مما لا یحتمل.}

6- روی‌ أبو سفیان الكلاعي: أن مسلمة‌ بن مخلد الأ‌نصاري قال لهم ذات یوم: (أَخْبِرونی بِآ‌يَتَینِ فی القُرآ‌نِ لَمْ یُكْتَبا في المصحَفِ، فَلَمْ یُخْبِروهُ، وَعِنْدَهُم أبو الكنود سعدُ بنُ مالِكٍ، فَقَالَ ابنُ مَسلَمةَ: إِنَّ الّذینَ آ‌مَنوا وَهاجَروا وَجاهَدوا فی سَبیلِ اللهِ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِم أَلا أَبْشِروا أَنْتُم المفْلِحونَ، وَالّذینَ آ‌وَوهُم وَنَصَروهُم وَجَادَلوا عَنهمُ القَومَ الّذینَ غَضِبَ اللهُ عَلیهِم أُولئِكَ لا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ‌ لَهُم مِنْ قُرَّة‌ِ أَعْیُنٍ جَزا‌ءً بِما كَانوا يَعْمَلون).

* رواه أبو عبید فی الفضائل، ص173، سنده ضعیف، فیه: ابن لهیعة‌.{ الاتقان، 531.}

7- له‌ موصحه‌فی عائیشه‌دا هاتووه‌: (إِنَّ اللهَ وَمَلائِكَتَهُ یُصَلُّونَ عَلی‌ النَّبّي یا أیُّها الّذینَ آ‌مَنُوا صَلُّوا عَلیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلیماً، وَعَلی‌ الّذینَ يَصِلوُنَ الصُّفُوفَ الأ‌ُوَّلَ. قَالتْ: قَبْڵ أَنْ یُغَیّرَ عُثْمانُ المصاحِفَ).

* رواه أبو عبید فی فضائل القرآ‌ن، ص193. وفی سنده محمد ابن أبي حمید: ضعیف. {روت حمیدهة بنت أبي یونس، قالت: “قرأ علی أبي -وهو ابن ثمانین سنة- فی مصحف عائشة‌: إن الله وملائكته یصلون علی‌ النبي یا أیها الذین آ‌منوا صلوا علیه وسلموا تسلیماً، وعلی‌ الذین یصلون الصفوف الاول. قالت: قبل أن یغیر عثمان المصاحف. الاتقان، 530.}

8- ئه‌وه‌ی له‌ سوره‌تی (الخلع والحفد)دا هاتووه‌ له‌ موصحه‌فی ئیبن عه‌بباس و ئوبه‌ی كوڕی كه‌عب: (اللّهُمَّ إِنّا نَسْتَعینُكَ وَنَسْتَغْفِرُكَ وَنُثْنی عَلیْكَ وَلا نَكْفُرُكَ وَنَخْلَعُ وَنَتْرُكُ مَنْ يَفْجُرُكَ، اللّهُمَّ إیّاكَ نَعْبُدُ وَلَكَ نُصَلّي وَنَسْجُدُ وَإلیْكَ نَسْعَی‌ وَنَحْفدُ، نَرْجُو رَحْمَتَكَ وَنَخْشی‌ عَذابَكَ إِنَّ عَذابَكَ الجِدَّ بِالكافرینَ مُلْحِقٌ).

خاوه‌نی كتێبی (الإنتصار) ده‌ڵێت: ئه‌و دوعای قنوته‌ی كه‌ له‌ ئوبه‌ی كوڕی كه‌عبه‌وه‌ ده‌یگێڕنه‌وه‌، كه‌ له‌ موصحه‌فه‌كه‌یدا نوسیبووی، به‌ڵگه‌ نییه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ قورئانه‌، به‌ڵكو ته‌نها دوعایه‌. ئه‌گه‌ر قورئان بووایه‌ به‌ ته‌واتر پێمان ده‌گه‌یشت و، زانیاریمان ده‌بوو به‌ ڕاستێتی قورئانیه‌تی.. ده‌بێت قورئانیش بووبێت له‌سه‌ره‌تاداو نه‌سخ كراوه‌ته‌وه‌و مۆڵه‌ت درابێت وه‌ك دوعا بخوێنرێته‌وه‌.. ئه‌وه‌ی لێی ده‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ له‌ موصحه‌فه‌كه‌یدا نوسیبێتیه‌وه‌، ئه‌وه‌ شتی تریشی له‌ موصحه‌فه‌كه‌یدا تۆمار كردبوو كه‌ قورئان نه‌بوو، وه‌ك دوعاو ته‌فسیر.. {مناهل العرفان، 1/ 195.}

9- ئیبن عومه‌ر وتوویه‌تی: (لايَقُولَنَّ أَحَدُكُم: قَدْ أَخَذْتُ القرآ‌نَ كُلَّهُ، وَما یُدریهِ مَا كُلُّهُ. قَدْ ذَهَبَ مِنْهُ قرآ‌نٌ كثیرٌ، وَلكِنْ لِيَقُلْ: قَدْ أَخَذْتُ مِنْهُ مَا ظَهَرَ).

* لای سیوتی: رواه أبو عبید فی فضائله، ص 190 عن ابن عمر مرفوعاً. وسنده صحیح. {قال أبو عبید: حدثنا اسماعیل بن إبراهیم، عن أیوب، عن نافع عن ابن عمر قال: لایقولن أحدكم: قد أخذت القرآ‌ن كله، وما یدریه ما كله قد ذهب منه قرآ‌ن كثیر، ولكن لیقل: قد أخذت منه ما ظهر. الاتقان، ل 529.}

* خاوه‌نی (روح المعاني) ده‌ڵێت: إما موضوع أو مؤول.{ روح المعاني، الآلوسي، 21/ 142.}

* زه‌رقانی ده‌ڵێت: نیسبه‌ت كردنی ئه‌م قسه‌یه‌ بۆ ئیبن عومه‌ر ڕاست نییه‌و درۆیه‌و، ئه‌گه‌ر گریمان ڕاستیشه‌، ئه‌مه‌ فه‌رمووده‌یه‌كی (موقوف)ه ‌{الموقوف: هو ما روي عن الصحابي من قول له أو فعل أو تقریر، متصلاً كان أو منقطعاً. له‌ كتێبی: دراسة‌ فی مصطلح الحدیث/ إبراهیم النعمة‌، مطبعة‌ الزهرا‌ء، الموصل، ط1، 1985م، 1405هـ: 64.} –واته‌ نه‌گێڕدراوه‌ته‌وه‌ بۆ پێغه‌مبه‌ر - گریمان گێڕدرابێتیشه‌وه‌ بۆ پێغه‌مبه‌ر  –واته‌ ئه‌گه‌ر (مرفوع) {المرفوع: هو ما أضیف إلی‌ النبي (صلی‌ الله علیه وسلم) من قول أو فعل أو تقریر أو صفة‌، سوا‌ء كان متصل الإسناد أم منقطعاً، وسوا‌ء كان الناسب صحابیاً أم تابعیاً أم غیرهما. له‌ كتێبی:: دراسة‌ في مصطلح الحدیث، إبراهیم النعمة‌ 59.}یش بێت- ئه‌وه‌ دژی به‌ڵگه‌ ڕاسته‌كانه‌ (الأ‌دلة‌ القاطع‌) كه‌ به‌ ته‌واتور پێمان گه‌یشتووه‌ به‌بێ زیادو كه‌م ، وه‌ دیاره‌ موعاره‌زه‌كردنی به‌ڵگه‌ی (قطعي)ی حیسابی بۆ ناكرێت له‌ فه‌رمووده‌ی (آ‌حاد)دا قیمه‌تی سه‌نه‌ده‌كه‌شی چه‌ند به‌رز بێت. {مناهل العرفان، 1/ 206.}

10- ئیبن مه‌سعود (المعوذتین)ی له‌ موصحه‌فه‌كیدا سڕیوه‌ته‌وه‌و وتویه‌تی: إنَّهُمَا لَیْسَتَا مِنْ كِتابِ اللهِ. {رواه أحمد في المسند 5/129 والطبراني فی المعجم) من طریق أبي إسحاق السبیعي والأ‌عمش وهو سلیمان بن مهران وكلاهما ثقة‌ مدلس من رجال الصحیحین وقد اختلط السبیعی بأخره‌. فإذا أتیا بالروایة‌ معنعنة‌ تصیر معلولة (العلل للدارقطني). وهذه الروایة‌ معلولة‌ بالعنعنة‌. وحكي عن كلیهما المیل إلی‌ التشیع.}

عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أُبَيَّ بْنَ كَعْبٍ عَنِ الْمُعَوِّذَتَیْنِ ؟ فَقُلْتُ: يا أَبَا الْمُنْذِرِ، إِنَّ أَخَاكَ ابْنَ مَسْعُودٍ يَحُكُّهُمَا مِنَ الْمُصْحَفِ، قَالَ: إِنِّی سَأَلْتُ رَسُولَ اللهِ ، قَالَ: قِیلَ لِي: قُلْ. فَقُلْتُ. فَنَحْنُ نُقُولُ كَمَا قَالَ رَسُولُ اللهِ . {وفی روایة: عَنْ زِرٍّ، قَالَ: سَأَلْتُ أُبَیًّا عَنِ الْمُعَوِّذَتَیْنِ، فَقَالَ: إِنِّي سَأَلْتُ عَنْهُمَا رَسُولَ اللهِ صلی‌ الله علیه وسلم، قَالَ: فَقِیلَ لِي، فَقُلْتُ، فَأَمَرَنَا رَسُولُ اللهِ صلی‌ الله علیه وسلم، فَنَحْنُ نَقُولُ.}

نه‌وه‌وی له‌ (شرح المهذب) دا ده‌ڵێت: موسڵمانان كۆكن (إجماع) له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ر سێ سوره‌تی (الفاتحة‌ والمعوذتان) له‌ قورئانه‌و هه‌ركه‌س ئینكاری شتێك بكات تیایاندا كافر ده‌بێت، و ئه‌وه‌ی له‌ ئیبن مه‌سعودی ده‌گێڕنه‌وه‌ (باطل)ه‌و ڕاست نییه‌. هه‌روه‌ها ئیبن حه‌زم له‌ كتێبی (القدح المعلی‌)دا ده‌ڵێت: (ئه‌مه‌ درۆیه‌ به‌ ناوی ئیبن مه‌سعوده‌وه‌ كراوه‌). به‌ڵكو (قرا‌ءة‌)ه‌ی (عاصم) به‌ ڕیوایه‌ت ده‌چێته‌وه‌ سه‌ر ئیبن مه‌سعودو هه‌ر سێ سوره‌تی (الفاتحة‌ والمعوذتان)ی تێدا ڕیوایه‌ت كراوه‌، وه‌ك له‌ سه‌حیحی موسلیمدا هاتووه‌: له‌ عوقبه‌ی كوڕی عامیره‌وه‌، ده‌ڵێت: (أنّهُ قَرأَهُما فی الصلاةِ). واته‌: (پێغه‌مبه‌ر  له‌ نوێژدا هه‌ردووكیانی خوێندووه‌ته‌وه‌) و ئیبن حیببان له‌ ڕێگه‌یه‌كی تره‌وه‌ ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: پێغه‌مبه‌ر  فه‌رموویه‌تی: (فَإن استَطَعتَ ألاّ تَفُوتَكَ قِرا‌ءَتُهما فی صَلاة‌ٍ فَافْعَلْ). واته‌: (ئه‌گه‌ر پێتكرا له‌ نوێژدا بیانخوێنیته‌وه‌ ئه‌وه‌ باشه‌) {مناهل العرفان، 1/ 197. هه‌روه‌ها: تأریخ القرا‌ءات والقُرّا‌ء وجهودهم فی القرا‌ءة‌ والتألیف في القرا‌ءات وعلومها منذ العهد النبوي وحتی‌ الیوم/ د. محمود أحمد سعید الأ‌طرش، دار الإیمان، الإسكندریة‌، ط1، 2011م: 56.}. زانراوه‌ كه‌ جگه‌ له‌ قورئان –له‌ دووای فاتیحه‌- نابێت بخوێنرێته‌وه‌ له‌ نوێژدا، واته‌ هه‌ر ڕیوایه‌تێك نه‌گه‌یشتبێته‌ ڕادده‌ی ته‌واتر نابێت له‌ نوێژدا –وه‌ك قورئان- بخوێنرێته‌وه‌.

ئه‌گه‌ر ئه‌م ڕیوایه‌ته‌ش له‌ ئیبن مه‌سعوده‌وه‌ ڕاست بێت ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ لای ئیبن مه‌سعود ئه‌م دوو سوره‌ته‌ به‌ ته‌واتور پێی نه‌گه‌یشتووه‌ به‌لاَم دووای لێكۆڵینه‌وه‌ دانی پیاناوه‌ و به‌ڵگه‌ش –وه‌ك باسمان كرد- خوێندنه‌وه‌ی قورئان به‌ (قرا‌ءة‌ عاصم) له‌ ئیبن مه‌سعوده‌وه‌ هه‌ر سێ سوره‌ته‌كه‌ی تێدایه ‌{مناهل العرفان، 1/ 198.}. وه‌ ئه‌گه‌ر له‌ موصحه‌فه‌كه‌ی خۆشیدا نه‌ینوسیبێت ئه‌وه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ زۆر ئاشكرا بووه‌ لای كه‌ ئه‌مانه‌ سێ سوره‌تی قورئانن و پاشانیش دووای نوسینه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می عوسماندا جگه‌ له‌و موصحه‌فانه‌ی كه‌ بڕیاری له‌سه‌ر درا ئه‌وانی تر هه‌موویان سوتێنران، له‌وانه‌ش موصحه‌فه‌كه‌ی ئیبن مه‌سعود.. له‌ حاڵه‌تێكیشدا ئینكاركردنی ئیبن مه‌سعود نابێته‌ گۆڕینی (إجماع)ی موسڵمانان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ پێمان گه‌یشتووه‌ به‌ ته‌واتور.. كه‌سیش نه‌یوتووه‌ مه‌رجه‌ له‌ ته‌واتوردا كه‌س نه‌بێت ئینكاری بكات.

11- له‌ عائیشه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌: (كانَ فِیما اُنْزِلَ مِنَ القرآ‌ن: عَشْرُ رَضعَاتٍ مَعْلُوماتٍ یُحَرِّمْنَ ثُمَّ نُسِخْنَ بِخَمْسٍ مَعلوماتٍ، فَتُوفيَ رَسولُ الله  وُهُنَّ فیما یُقْرَأُ مِنَ القُرآ‌نِ). {مسلم 1402، وأبو داود 2062، والترمذي 1150، والنسائي 6/ 100، وابن ماجة 1942، ومالك فی الموطأ 2/ 608، والدارمي 2253، والشافعي فی مسنده 2/ 21، وابن حبان فی صحیحه 4221- 4222، والنحاس فی ناسخه ص12، وابن الجوزي فی نواسخ القرآ‌ن ص37، والبیهقي فی سننه 7/ 454. هامش الإتقان 520.}

وا ده‌رده‌كه‌وێت له‌ ڕسته‌ی (وهن فیما یقرأ من القرآ‌ن) كه‌ له‌ قورئاندا مابێت، كه‌ ئه‌مه‌ ڕاست نیه‌. به‌وه‌ وه‌لاَم ده‌درێته‌وه‌ كه‌ مه‌به‌ست پێی: تا نزیكی وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  مابێت و هه‌ندێك پێیان نه‌زانیبێت كه‌ نه‌سخ كراوه‌ته‌وه‌، بۆ كه‌ پێغه‌مبه‌ر  وه‌فاتی كردووه‌ هه‌ندێك خوێندوویانه‌ته‌وه‌.{ الإتقان، 521.}

12- له‌ عائیشه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌: (لَقَد أُنْزِلَتْ آ‌يَةُ الرَّجْمِ وَرَضعَاتِ الكَبیرِ عَشْراً، فَكانَتْ في وَرَقَة‌ٍ تَحْتَ سَریرٍ فی بَیْتي، فَلَمَّا اشْتَكَی‌ رَسولُ اللهِ  تَشَاغَلْنا بَأَمْرِهِ وَدَخَلَتْ دُوَیْبَةٌ لَنا فَأَكَلَتْها.. {أحمد 25112، ابن ماجة 1/625، والدارقطني: 4/179، وأبو یعلی‌ فی مسنده 8/64، والطبراني فی معجمه الأ‌وسط 8/12، وابن قتیبة‌ في تأویل مختلف الحدیث، وأصله في الصحیحین، وأورده ابن حزم فی المحلی‌ 11/236 وقال: هذا حدیث صحیح.} صحیح.

13- ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ی كه‌ ئه‌نه‌س ده‌یگێڕێته‌وه‌ له‌ چیرۆكی كوژراوانی بیری مه‌عونه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر  له‌ قنوتدا دوعای لێ كردوون: قال أنس: ونزل فیهم قرآ‌نٌ قَرَأْناهُ حتی‌ رُفِعَ: (أَن بَلِّغُوا عَنَّا قَوْمَنَا أَنَّا لَقِینا رَبَّنَا فَرَضِيَ عَنَّا وَأَرْضَانَا). صحیح. {البخاري 2814، ومسلم 677. هه‌روه‌ها: البخاري (2591): حَدَّثَنَا حَفْصُ بْنُ عُمَرُ الْحَوْضِيُّ حَدَّثَنَا هَمَّامٌ عَنْ إِسْحَاقَ عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ بَعَثَ النَّبِيُّ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَقْوَامًا مِنْ بَنِي سُڵیْمٍ إِلی‌ بَنِي عَامِرٍ فِی سَبْعِینَ فَلَمَّا قَدِمُوا قَالَ لَهُمْ خَالِي أَتَقَدَّمُكُمْ فَإِنْ أَمَّنُونِي حَتَّی‌ أُبَلِّغَهُمْ عَنْ رَسُولِ الله صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَإِلَّا كُنْتُمْ مِنِّي قَرِیبًا فَتَقَدَّمَ فَأَمَّنُوهُ فَبَیْنَمَا یُحَدِّثُهُمْ عَنْ النَّبِيِّ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ إِذْ أَوْمَئُوا إِلی‌ رَجُلٍ مِنْهُمْ فَطَعَنَهُ فَأَنْفَذَهُ فَقَالَ اللهُ أَكْبَرُ فُزْتُ وَرَبِّ الْكَعْبَة‌ِ ثُمَّ مَالُوا عَلی‌ بَقِیَّة‌ِ أَصْحَابِهِ فَقَتَلُوهُمْ إِلَّا رَجُلًا أَعْرَجَ صَعِدَ الْجَبَلَ قَالَ هَمَّامٌ فَأُرَاهُ آ‌خَرَ مَعَهُ فَأَخْبَرَ جِبْرِیلُ عَلَیْهِ السَّلام النَّبِيَّ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُمْ قَدْ لَقُوا رَبَّهُمْ فَرَضِيَ عَنْهُمْ وَأَرْضَاهُمْ فَكُنَّا نَقْرَأُ أَنْ بَلِّغُوا قَوْمَنَا أَنْ قَدْ لَقِینَا رَبَّنَا فَرَضِيَ عَنَّا وَأَرْضَانَا ثُمَّ نُسِخَ بَعْدُ فَدَعَا عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ صَبَاحًا عَلی‌ رِعْلٍ وَذَكْوَانَ وَبَنِي لَحْيَانَ وَبَنِي عُصَیَّةَ الَّذِینَ عَصَوْا اللهَ وَرَسُولَهُ صَلَّی‌ اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ.}

ته‌وه‌ره‌ی سێیه‌م: شیكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌كان:

دوای هێنانه‌وه‌ی هه‌ندێك له‌و ده‌قانه‌ی كه‌ ڕه‌خنه‌گرانی قورئان به‌كاری ده‌هێنن بۆ تۆمه‌تباركردنی هاوه‌لاَن به‌ كه‌م كردن و زیاد كردن له‌ قورئاندا بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت:

* ئه‌م هێرشه‌ له‌سه‌ر قورئان تازه‌ نییه‌ و نزیكی چوارده‌ سه‌ده‌یه‌ به‌رده‌وامه‌و، جارجار كز ده‌بێت –دووای پوچه‌ڵكردنی-و جارجار هه‌ڵده‌داته‌وه‌، به‌لاَم هه‌مان به‌ڵگه‌ –به‌ حیسابی خۆیان- دووباره‌ ده‌كه‌نه‌وه‌، به‌شێوه‌یه‌كی تر، یان به‌ زمانێكی تر، له‌ شێوه‌ی هێرش كردن و دان نه‌نان به‌ قورئان، یان له‌ شێوه‌ی -گوایه‌- گه‌ڕان به‌ دوای ڕاستیدا! به‌ڵگه‌ش وه‌لاَمدانه‌وه‌ی زانایانی ئیسلامه‌ له‌ كتێبه‌ كۆنه‌كاندا بۆ ئه‌و گومانانه‌.

* قۆستنه‌وه‌ی نه‌یارانی قورئان بۆ ئه‌و ده‌قانه‌ی كه‌ له‌ كتێبه‌ كۆنه‌كاندا نوسراوه‌و ڕیوایه‌ت كراوه‌ –ڕاست و نادرووست- كه‌ زۆر جار نووسه‌ری ئه‌و كتێبانه‌ ئاماژه‌ی به‌ نادروستی ڕیوایه‌ته‌كان كردووه‌، یان زنجیره‌ی ڕاوییه‌كانی نوسیوه‌، به‌لاَم نه‌یاران ته‌نها ده‌قه‌كان ده‌گێڕنه‌وه‌ بێ باسكردنی ڕای نووسه‌ر خۆی له‌سه‌ر ڕاستی و درووستی ئه‌و ده‌قانه‌!

* پڕكردنی كتێبه‌ كۆنه‌كانی زانسته‌كانی قورئان و فه‌رمووده‌و مێژوو له‌و ڕیوایه‌ته‌ زۆرو بۆرانه‌ی كه‌ هه‌ندێكیان –له‌ ڕاستیدا- ناچێته‌ ئه‌قڵی كه‌سه‌وه‌، بۆته‌ هۆی ئیستیغلال كردنیان له‌ لایه‌ن نه‌یارانی قورئانه‌وه‌.

* له‌و ده‌قانه‌ی كه‌ هێناومانه‌ته‌وه‌ به‌ نموونه‌ –ڕیوایه‌ته‌كانی تریش كه‌ باس نه‌كراون به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی له‌و شێوازانه‌ن- بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ زۆربه‌یان نادروستن: درۆن –واته‌ داهێنراون (موضوع)، یان لاوازن وه‌ك نمونه‌كانی (1، 4، 6، 7) و نمونه‌كانی (5و 9)ش له‌ نێوان ئه‌وه‌دان لاوازن یان (حسن). دیاره‌ له‌م بابه‌ته‌ (عقیدی)یه‌ گرنگه‌دا كار به‌ ڕیوایه‌تی (موضوع) و (ضعیف) ناكرێت. {بنواڕه‌: علوم الحدیث، زیدان و عبدالقهّار، 48- 49.}

* ئه‌وانه‌شی كه‌ ڕیوایه‌ته‌كه‌یان دروسته‌ (صحیح)ه‌ یان (حسن)ه‌ ئه‌وا هه‌ر ده‌قێك زانایان وه‌لاَمیان داوه‌ته‌وه‌:

– نمونه‌ی 2: ڕیوایه‌ته‌كه‌ی له‌ عومه‌ره‌وه‌ دروسته‌ ده‌رباره‌ی سزای ڕه‌جمی (محصن)، كه‌ ئه‌مه‌ له‌ جۆری نه‌سخی خوێندنه‌وه‌و مانه‌وه‌ی حوكمه‌كه‌یه‌تی له‌ قورئاندا. به‌لاَم ڕیوایه‌تی (الشیخ والشیخة فارجموهما ألبتة‌ بما قضیا من اللذة‌) لاوازه‌و كاری پێ ناكرێت.

– نمونه‌ی 3: ئه‌مه‌ له‌ جۆری نه‌سخی حوكم و مانه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌یه‌تی له‌ قورئاندا.

– نمونه‌ی 8: حوسه‌ینی كوڕی مونادی له‌ كتێبی (الناسخ والمنسوخ)دا ده‌ڵێت: له‌وانه‌ی كه‌ ڕه‌سمه‌كه‌ی -نوسینه‌كه‌ی- له‌ قورئاندا هه‌ڵگیراوه‌و، به‌لاَم له‌ دڵه‌كاندا ماوه‌ته‌وه‌، دوو سوره‌تی قنوتی نوێژی وه‌ترن، پێیان ده‌وترێت سوره‌تی (الخَلع) و (الحفْد). {الإتقان، 532: له‌ په‌ڕاوێزه‌كه‌یدا ده‌ڵێت: له‌ (البرهان)دا هاتووه‌ 2/ 37.}

– نمونه‌ی 10: له‌ ته‌وه‌ره‌ی دووه‌مدا به‌ درێژی باسمان لێوه‌ كردووه‌: كه‌ ئیبن مه‌سعود بڕوای هه‌بووه‌ به‌وه‌ی هه‌ر سێ سوره‌تی (الفاتحة‌ والمعوذتان) به‌شێكن له‌ قورئان و، موسڵمانان به‌ سه‌نه‌دی موته‌واتیر ئه‌و سێ سوره‌ته‌ له‌وه‌وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌.. لای خواره‌وه‌ سه‌نه‌دی سیان له‌ حه‌وت خوێنه‌ره‌كان (القرا‌ء السبعة‌) دێنین، كه‌ به‌ ڕێگه‌ی ته‌واتور پێمان گه‌یشتووه‌و، به‌ سه‌نه‌دی دروست ده‌گاته‌وه‌ به‌ پێغه‌مبه‌ر :

1- سه‌نه‌دی (قرا‌ءة‌)ی عاصم:

وقرأ عاصم علی‌ أبي عبدالرحمن عبدالله بن حبیب السُّڵميِّ، وعلیه تعلَّم القرآ‌ن، وقرأ أبو عبدالرحمن علی‌ عليِّ بن أبي طالب، وعلی‌ عثمان بن عفان، وعبدالله بن عَبَّاس، وأُبيِّ بن كعب، وأبي عبدالله زید بن ثابت. وقرأ عاصم أیضاً علی‌ أبي مریم زِرِّ بن حُبَیش، وقرأ زِرٌ علی‌ أبي عبدالرحمن عبدالله بن مسعود. وقرأ عليٌّ وعثمان وعبدالله بن العبَّاس وأُبيُّ بن كعب، وزید بن ثابت، وعبدالله بن مسعود علی‌ النِّبيِّ . {المستنیر فی القرا‌ءات العشر/ للإمام أبی طاهر أحمد بن علي بن عُبیدالله بن عمر بن سِوار البغدادي (ت496ه)، تحقیق ودراسة‌ د. عمّار أمین الدّدو، دار البحوث والدراسات الإسلامیة‌ وإحیا‌ء التراث، الإمارات العربیة‌ المتحدة‌، ط1، 2005م، 1426هـ: 1/ 336. هه‌روه‌ها: التذكرة‌ فی القرا‌ءات/ أبو الحسن طاهر بن عبدالمنعم بن غَلبون، تحقیق ومراجعة‌ د. سعید صالح زعیمة‌، دار الكتب العلمیة‌، بیروت، ط1، 2001م، 1422هـ: 16. هه‌روه‌ها: كتاب التیسیر فی القرا‌ءات السبع/ الإمام أبو عمرو عثمان بن سعید الدّاني، تصحیح أوتو پرتزل، المعهد الأ‌لماني للأ‌بحاث الشرقیة‌، بیروت، 2009م: 9.}

2- سه‌نه‌دی (قرا‌ءة‌)ی حه‌مزه‌:

وقرأ حمزةُ علی‌ أبي محمد سُلیمان بن مِهران الأ‌عمش، وقرأ الأ‌عمش علی‌ یحیی‌ بن وَثَّاب، وقرأ یحیی‌ علی‌ عَبیدَة‌ السَّلْمانيِّ وعلقمة‌ والأ‌سود ومسروق، وقرأ هؤلا‌ء علی‌ عبدالله بن مسعود، وقرأ ابن مسعود علی‌ النِّبيِّ . {المستنیر في القرا‌ءات العشر، 1/ 359- 360. هه‌روه‌ها: كتاب التیسیر فی القرا‌ءات السبع، 9.}

3- سه‌نه‌دی (قرا‌ءة‌)ی (الكسائي):

وقرأ الكسائي علی‌ حمزة بن حبیب الزیّات وزائدة‌ بن قُدامة‌، وقرأا جمیعاً علی‌ أبي محمد سُلیمان بن مِهران الأ‌عمش، وقرأ الأ‌عمش علی‌ حُمران بن أعین وابن أبي لیلی‌ أصحاب عبدالله بن مسعود، وقرأ حُمران علی‌ عبید بن نُضیلَة‌، وقرأ عُبید علی‌ عَلقَمة‌، وقرأ علقمةُ علی‌ عبدالله بن مسعود، وقرأ ابن عبدالله علی‌ النِّبيِّ . {المستنیر فی القرا‌ءات العشر، 1/ 386.}

– نمونه‌ی 11: ئه‌مه‌ له‌ جۆری نه‌سخی هه‌ردوو خوێندنه‌وه‌و حوكمه‌ له‌ قورئاندا، كه‌ جیاوازی له‌سه‌ر نیه‌ له‌ نێوان زانایاندا.

– نمونه‌ی 12: سه‌باره‌ت به‌ (رضاعه‌ الكبیر عشراَ): ئه‌میش له‌ جۆری نه‌سخی هه‌ردوو خوێندنه‌وه‌و حوكمه‌ له‌ قورئاندا.. سه‌باره‌ت به‌ (آ‌یة‌ الرجم): وه‌ك باسكرا، كه‌ بریتیه‌ له‌ ڕیوایه‌تی (الشیخ والشیخة‌ فارجموهما ألبتة‌ بما قضیا من اللذة‌): لاوازه‌و كاری پێ ناكرێت.. سه‌باره‌ت له‌وه‌ی كه‌ له‌ په‌ڕه‌یه‌كدا نوسرابووه‌وه‌و، ئاژه‌ڵێكی ناو ماڵ خواردوویه‌تی: هیچ له‌ بابه‌ته‌كه‌ ناگۆڕێت، چونكه‌ ته‌نها ڕیوایه‌تێكی نه‌سخكراو ون بووه‌.

نمونه‌ی 13: ئه‌مه‌ش له‌ جۆری خوێندنه‌وه‌یه‌تی له‌ قورئاندا هه‌ڵگیراوه‌و، به‌لاَم له‌ دڵه‌كاندا ماوه‌ته‌وه‌، واته‌: نه‌سخی خوێندنه‌وه‌ی و مانه‌وه‌ی حوكم.

* به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی بۆ وه‌لاَمدانه‌وه‌ی له‌م جۆره‌ ڕیوایه‌ت و گومانانه‌ –دوای وه‌لاخستنی ڕیوایه‌ته‌ نادروسته‌كان- ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و قورئانه‌ی كه‌ له‌به‌ر ده‌ستماندایه‌ ئێستا، له‌ دووتوێی په‌ڕتوكێكدا نووسراوه‌ته‌وه‌ (إجماع)ی هه‌موو موسوڵمانانی له‌سه‌ره‌ –مه‌گه‌ر هه‌ندێ گروپی لاده‌ر- كه‌ ئه‌و قورئانه‌یه‌ عوسمان كۆی كردۆته‌وه‌و، ئه‌ویش له‌به‌ر موصحه‌فه‌كه‌ی ئه‌بوبه‌كر نوسیویه‌تییه‌وه‌و، خوێندنه‌وه‌ی به‌ ڕیوایه‌تی موته‌واتیر پێمان گه‌یشتووه‌ كه‌ تا ئه‌مڕۆش ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ ده‌گوێزرێته‌وه‌ بۆ خواره‌وه‌و، ته‌نها 10 (قرا‌ءة‌)ه‌ی وه‌رگیراوه‌ له‌ لایه‌ن موسوڵمانانه‌وه ‌{أجمع الأ‌صولیون والفقها‌ء علی‌ أنه لم یتواترشئ مما زاد علی‌ القرا‌ءات العشرة‌، وكذلك أجمع علیه القرا‌ء أیضاً إلاّ من لا یعتد بخلافه: شرح طیبة‌ النشر فی القرا‌ءات العشر/ أبو القاسم محمد بن محمد بن محمد بن علي النویري، تحقیق: د. مجدي محمد سرور سعد باسلوم، دار الكتب العلمیة‌، بیروت، لبنان، ط1، 2003م، 1424هـ: 1/ 127.}، كه‌ ئه‌وانیش ده‌بێت مه‌رجه‌كانی ڕاستی خوێندنه‌وه‌ (صحة التلاوة‌)ی له‌سه‌ر بێت ئینجا وه‌رده‌گیرێت، كه‌ بریتین له‌ سێ مه‌رج {قطر من غیث النفع في أصول وكلمات القرا‌ءات السبع/ د. محمد نبهان مصري، دار ابن حزم، بیروت، لبنان، ط1، 2010م، 1431هـ: 10.}:

1. بوونی سه‌نه‌دی دروستی نه‌پچڕاوی موته‌واتیر بۆ پێغه‌مبه‌ر .

2. گونجانی له‌گه‌ڵ شێوازێك له‌ شێوازی زمانی عه‌ره‌بی.

3. به‌پێی خه‌تی موصحه‌ف بێت.

به‌لاَم گرنگترینیان بوونی سه‌نه‌دێكی نه‌پچڕاوی ڕاستی موته‌واتیره‌ تا ده‌گاته‌ پێغه‌مبه‌ر ، له‌ویشه‌وه‌ بۆ جبریل و پاشانیش بۆ خوای گه‌وره ‌{ئیبن جه‌زه‌ری ده‌ڵێت: وأجمع الأ‌صولیون والفقها‌ء والقرا‌ء وغیرهم علی‌ القطع بأن الشاذ لیس بقرآ‌ن؛ لعدم صدق حد القرآ‌ن علیه بشرطه: وهو التواتر، صرح بذلك الغزالي، وابن حاجب فی كتابیه، والقاضي عضدالدین وابن الساعاتي والنووي، وغیره ممن لا فائدة‌ فی عدّه لكثرته، وكذلك السخّاوي فی (جمال القرّا‌ء): شرح طیبة‌ النشر فی القرا‌ءات العشر، النویري، 1/ 126- 127.}.. زانراوه‌ ئه‌گه‌ر هه‌واڵێك (خبر)ێكی پێچه‌وانه‌ی موته‌واتیر هه‌بێت نابێته‌ ڕه‌تدانه‌وه‌ی یان سڕینه‌وه‌و به‌ڕه‌نگاری (معارضه‌)ی ده‌قه‌ موته‌واتیره‌كه‌، كه‌ به‌ڵگه‌یه‌كی (قطعي)یه‌و، هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی تری (ظني) با دروستیش بێت، وه‌رناگیرێت له‌ به‌رامبه‌ریدا.

قازی ئه‌بو به‌كر له‌ (الإنتصار)دا له‌ هه‌ندێك ئه‌هلی عیلمه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: (..نابێت شتێك له‌ قورئان بنوسرێته‌وه‌ به‌ هه‌واڵ (خبر)ی (آ‌حاد)، چونكه‌ (آ‌حاد) نابێته‌ به‌ڵگه‌). {الإتقان، 532.}

* له‌كاتی گه‌ڕان به‌ دوای ئه‌م به‌ناو به‌ڵگانه‌ی (تحریف)ی قورئان بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت هه‌موویان باسی كه‌مكردن (نقص) له‌ قورئاندا ده‌كه‌ن، نه‌مان بینیوه‌ –به‌ پێی زانیاری من- به‌ڵگه‌ بهێننه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئایه‌تێك هه‌یه‌ زیاد بێت له‌ناو ئه‌و موصحه‌فه‌ی كه‌ له‌به‌ر ده‌ستماندایه‌. ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ هیچ كام له‌و لایه‌نانه‌ –ئه‌گه‌ر ڕێزی خۆیان لابێت- ناتوانێت ئینكاری ئایه‌تێك بكات، چونكه‌ (نَظْم)ی قورئان تایبه‌ته‌و، هه‌ركه‌س سه‌لیقه‌ی عه‌ره‌بی هه‌بێت ناتوانێت بڵێت ئه‌مه‌ قورئان نییه‌. ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی هه‌موو كتێبه‌ ئاسمانییه‌كانی تره‌ كه‌ تۆمه‌تبار ده‌كرێن به‌وه‌ی چه‌ندین شتی بۆ زیاد كراوه‌ كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا تێیدا نه‌بووه‌.. ئه‌مه‌ش ڕاستی گوتاری خوا ده‌رده‌خات (قُلْ لَئِن اجْتَمَعَت الإنْسُ وَالجِنُّ عَلی‌ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذا القُرآ‌نِ لا يَأَتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیرَاً – الإسرا‌ء 88).. لێره‌دا باسی ئه‌و هه‌وڵه‌ منداڵه‌ نازانستییانه‌ ناكه‌ین كه‌ ویستویانه‌ شتێك وه‌ك قورئان بڵێن كه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ به‌ درۆخراونه‌ته‌وه‌.

ئه‌نجامه‌كان:

* قورئان پارێزراوه‌ له‌ ڕێگه‌ی له‌به‌ركردن و گێڕانه‌وه‌ی به‌ ڕیوایه‌تی نه‌پچڕاو.. هه‌روه‌ها له‌ ڕێگه‌ی نووسینه‌وه‌ی هه‌ر له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ .

* ئه‌وانه‌ی قورئانیان له‌به‌ربووه‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا ژماره‌یان زۆر بووه‌.

* نوسینه‌وه‌ی قورئان له‌ قۆناغی مه‌ككییه‌وه‌ ده‌ستی پێ كردووه‌.

* كۆكردنه‌وه‌ی قورئان به‌ 3 قۆناغدا تێپه‌ڕیوه‌: سه‌ره‌تا له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا له‌سه‌ر شتی سه‌ره‌تایی و به‌ په‌رته‌وازه‌یی نوسراوه‌ته‌وه‌.. پاشان له‌ سه‌رده‌می ئه‌بوبه‌كردا له‌ دووتوێی په‌ڕتوكێكدا له‌سه‌ر كاغه‌ز نوسراوه‌ته‌وه‌.. دوایی له‌ سه‌رده‌می عوسماندا له‌ دووتوێی په‌ڕتوكێكدا و له‌سه‌ر كاغه‌ز و چاككردنی پیته‌كان (رسم المصحف) ڕه‌چاو كراوه‌و (بسم الله الرحمن الرحیم) له‌ سه‌ره‌تای سووره‌ته‌كاندا نوسراوه‌و ڕه‌چاوی هه‌موو قیرائاته‌كان كراوه‌ به‌ پێی گونجانی له‌گه‌ڵ (ڕه‌سمی موصحه‌فدا).

* بوونی چه‌ندین ڕیوایه‌تی هه‌ڵبه‌ستراوو لاواز له‌ كتێبه‌كانی زانسته‌كانی قورئان و فه‌رمووده‌و مێژوو، كه‌ نه‌یارانی قورئان قۆستویانه‌ته‌وه‌ بۆ هێرشكردنه‌ سه‌ر قورئان.

* ئه‌و ده‌قانه‌ی كه‌ نه‌یارانی قورئان به‌كاری ده‌هێنن بۆ لێدانی قورئان، یان هه‌ڵبه‌ستراوو لاوازن كه‌ كاریان پێناكرێت، یان هه‌ر له‌ زووه‌وه‌ زانایان وه‌لاَمیان داوه‌ته‌وه‌ به‌وه‌ی كه‌ نه‌سخ كراونه‌ته‌وه‌؛ یان حوكم بێ نووسینه‌وه‌ی، یان نووسینه‌وه‌ی بێ حوكمه‌كه‌ی، یان هه‌ردووكیان.

* بانگه‌شه‌ی (تحریف) له‌ قورئاندا نزیكی 14 سه‌ده‌ ته‌مه‌نێتی و جارجاره‌ كز ده‌بێت و جارجاره‌ هه‌ڵده‌داته‌وه‌و، سه‌رچاوه‌ی ئه‌م بانگه‌شانه‌ش یان خاوه‌ن دینه‌ ئاسمانییه‌كانن، یان عه‌لمانی و بێ دینه‌كانن، یان گرووپه‌ لاده‌ره‌كانی ئیسلامن.

* هه‌میشه‌ له‌ لایه‌ن نه‌یارانی قورئانه‌وه‌ بانگه‌شه‌ی كه‌مكردنه‌وه‌ی قورئان ده‌كرێت كه‌ گوایه‌ هه‌ندێك ئایه‌ت و سووره‌ت له‌ قورئان ده‌رهێنراوه‌.. به‌لاَم تێبینی ناكرێت بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ بكه‌ن كه‌ ئایه‌تێك یان سووره‌تێك هه‌بێت له‌ قورئاندا و زیاده‌بێت.

راسپارده‌كان:

1- له‌ كاتی وه‌لاَمدانه‌وه‌ی نه‌یارانی قورئان باشتره‌ بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر بنه‌ماكان؛ ئه‌گه‌ر كۆكبین له‌سه‌ر ته‌واوبوونی كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو قورئان به‌ به‌ڵگه‌ی (قطعي) موته‌واتیر، ئه‌و ڕیوایه‌تانه‌ی كه‌ ڕوكه‌شه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی لێ ده‌خوێنرێته‌وه‌ كه‌ دژی بێت حیسابی بۆ ناكرێت.

2- تۆماركردنی چه‌ند زنجیره‌ به‌رنامه‌یه‌ك له‌ كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندنی بینراوو بیستراو، بۆ ڕه‌تدانه‌وه‌ی گومانه‌كان، به‌لاَم بێ ناوهێنانی ئه‌وانه‌ی ئه‌م گومانانه‌ بلاَوده‌كه‌نه‌وه‌. بۆ دروستكردنی بناغه‌یه‌كی پته‌و بۆ هاولاَتیان.

3- هه‌ڵوێست وه‌رگرتن له‌و كه‌ناڵ و پێگانه‌ی كه‌ هێرش ده‌كه‌نه‌ سه‌ر قورئان، ئه‌گه‌ر بشگاته‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی ده‌عوا له‌سه‌ریان، چونكه‌ ئه‌وان سوكایه‌تی به‌ ئایینی خه‌ڵكی ده‌كه‌ن.

4- نوسین و وه‌رگێڕانی چه‌ند كتێب و نامیلكه‌ێك به‌ زمانی كوردی ده‌رباره‌ی وه‌لاَمدانه‌وه‌ی گومانه‌كان.

5- دروستكردنی لیژنه‌یه‌ك بۆ وه‌رگێڕانی زاراوه‌ ئیسلامیه‌كان (بۆ نمونه‌ زاراوه‌ فیقهیه‌كان) بۆ زمانی كوردی.

سه‌رچاوه‌كان:

1-         تفسیر النسفي: مدارك التنزیل وحقائق التأویل/ عبدالله بن أحمد بن محمود النّسفي، إعتنی‌ به: عبدالمجید طعمة‌ حلبي، دار المعرفة‌، بیروت، ط2، 1429هـ، 2008م.

2-         تفسیر الكشّاف عن حقائق التنزیل وعیون الأ‌قاویل في وجوه التأویل/ أبو القاسم جارالله محمود بن عمر الزَّمخشري الخوارزمي، إعتنی‌ به وخرَّج أحادیثه وعلّق علیه: خلیل مأمون شِیخا، دار المعرفهة، بیروت، ط2، 1426هـ، 2005م.

3-         ته‌فسیری قورئانی پیرۆز/ عثمان عبدالعزیز، ط2، بیروت، لبنان، 2010.

4-         موسوعة الحدیث الشریف/ قرص حاسوبي، مؤسسة‌ سلیمان بن عبدالعزیز الراجحي الخیریة‌، 1428هـ.

5-         مناهل العرفان في علوم القرآ‌ن/ محمد عبدالعظیم الزرقاني، دار إحیا‌ء التراث العربي، بیروت، لبنان، ط2.

6-         تأریخ القرآ‌ن وغرائب رسمه وحكمه/ محمد طاهر بن عبدالقادر الكردي المكي الخطاط، شركة‌ ومطبعة‌ مصطفی‌ البابي الجلبي وأولاده بمصر، ط2، 1953م، 1372هـ.

7-         إتقان البرهان فی علوم القرآ‌ن/ د. فضل حسن عباس، دار النفائس، الأ‌ردن، ط2، 2010م، 1430هـ.

8-         البرهان في علوم القرآ‌ن/ الإمام بدرالدین محمد بن عبدالله الزّركشي، تحقیق: محمد أبو الفضل ابراهیم، دار المعرفة، بیروت، لبنان، 1972م، 1391هـ.

9-         الإتقان في علوم القرآ‌ن/ جلال الدین عبدالرحمن بن أبي بكر السیوطي، حققه وعلّق علیه وخرّج أحادیثه: فوّاز أحمد زمرلي، دار الكتاب العربي، بیروت، لبنان، 1427هـ، 2007م.

10-       مباحث في علوم القرآ‌ن/ د.صبحي صالح، دار العلم للملایین، بیروت، لبنان، ط10، 1977.

11-       الجامع لأ‌حكام القرآ‌ن/ محمد بن أحمد الأ‌نصاري القرطبي، تحقیق: د. عبدالحمید هنداوي، المكتبة العصریة‌، صیدا، بیروت،لبنان، 2011م، 1432هـ.

12-       التبیان لرفع غموض النسخ في القرآ‌ن/ د. مصطفی‌ ابراهیم الزلمي، مكتب التفسیر، أربیل، ط1، 2000م.

13-       مباحث في علوم القرآ‌ن/ د. منّاع القطان، مؤسسة‌ الرسالة‌، بیروت، ط19، 1983م، 1406هـ.

14-       السراج المنیر في ترتیب أحادیث صحیح الجامع الصغیر/ الحافظ جلال الدین السیوطي والعلامة‌ محمد ناصر الدین الأ‌لباني، ترتیب وتعلیق: عصام موسی‌ هادي، مؤسسة‌ الریّان، بیروت، لبنان، ط3، 2009م، 1430هـ.

15-       الإبانة‌ عن معاني القرا‌ءات/ أبي محمد مكي بن أبي طالب القیسي القیرواني ثمّ الأ‌ندلسي القرطبي، تحقیق: فرغلي سید عرباوي، لبنان، ط1، 2011.

16-       جمع القرآ‌ن الكریـم  حفظـًا وكتابـةً/ أ. د. علي بن سلیمان العبیـد، جامعة‌ الإمام محمد بن سعود الإسلامیة‌.

17-       معجم مصطلحات الحدیث النبوي/ أ. د. رشید عبدالرحمن العبیدي، دیوان الوقف السني، بغداد، 2006م، 1427هـ.

18-       علوم الحدیث/ د. عبدالكریم زیدان ود. عبدالقهّار داود عبدالله، مطبعة‌ عصام، بغداد، ط2، 1990م.

19-       الغارة التنصیریة‌ علی‌ أصالة‌ القرآ‌ن الكریم/ د . عبد الراضي محمد عبد المحسن، له‌ ئه‌نته‌رنێنه‌وه‌.

20-       القرآ‌ن الكریم والقرا‌ءة‌ الحداثیة‌، دراسة‌ تحلیلیة‌ نقدیة‌ لإشكالیة‌ النص عند محمد أركون/ د. الحسن العبّاقي، دار صفحات للدراسات والنشر، سوریة‌، ط1، 2009م.

21-       الموسوعة‌ المیسرة‌ في الأ‌دیان والمذاهب والأ‌حزاب المعاصرة‌/ اشراف وتخطیط ومراجعة‌: د. مانع بن حمّاد الجهني، دار الندوة‌ العالمیة‌ للطباعة والنشر والتوزیع، ط5، 2003م، 1424هـ.

22-       تأریخیة‌ الفكر العربي الإسلامي/ محمد أركون/ ترجمة‌: هاشم صالح، مركز الإنما‌ء القومي والمركز الثقافي العربي، الدار البیضا‌ء- المغرب ، ط2، 1996.

23-       مفهوم النص، دراسة‌ في علوم القرآ‌ن/ د. نصر حامد أبو زید، المركز الثقافي العربي، الدار البیضا‌ء- المغرب، ط7، 2008.

24-       التفسیر والمفسرون/ د. محمد حسین الذهبي، دار الكتب الحدیثة‌، ط2، 1976م، 1396هـ.

25-       الشیعة في میزان علما‌ء الأ‌مة‌/ جمع وترتیب: سامي بن سالم السید علي، الدار العالمیة‌، مصر، الإسكندریة‌، ط1، 2010م، 1431هـ.

26-       دراسة في مصطلح الحدیث/ إبراهیم النعمة‌، مطبعة‌ الزهرا‌ء، الموصل، ط1، 1985م، 1405هـ.

27-       تأریخ القرا‌ءات والقُرّا‌ء وجهودهم في القرا‌ءة‌ والتألیف في القرا‌ءات وعلومها منذ العهد النبوي وحتی‌ الیوم/ د. محمود أحمد سعید الأ‌طرش، دار الإیمان، الإسكندریة‌،ط1، 2011م.

28-       المستنیر في القرا‌ءات العشر/ للإمام أبي طاهر أحمد بن علي بن عُبیدالله بن عمر بن سِوار البغدادي (ت496ه)، تحقیق ودراسة‌ الدكتور عمّار أمین الدّدو، دار البحوث والدراسات الإسلامیة‌ وإحیا‌ء التراث، الإمارات العربیة‌ المتحدة‌، ط1، 2005م، 1426هـ.

29-       التذكرة‌ في القرا‌ءات/ أبو الحسن طاهر بن عبدالمنعم بن غَلبون، تحقیق ومراجعة‌ الدكتور سعید صالح زعیمة‌، دار الكتب العلمیة‌، بیروت، ط1، 2001م، 1422هـ.

30-       كتاب التیسیر فی القرا‌ءات السبع/ الإمام أبو عمرو عثمان بن سعید الدّاني، تصحیح أوتو پرتزل، المعهد الأ‌لماني للأ‌بحاث الشرقیة‌، بیروت، 2009م.

31-       شرح طیبة‌ النشر في القرا‌ءات العشر/ أبو القاسم محمد بن محمد بن محمد بن علي النویري، تحقیق: د. مجدي محمد سرور سعد باسلوم، دار الكتب العلمیة‌، بیروت، لبنان، ط1، 2003م، 1424هـ.

32-       قطر من غیث النفع في أصول وكلمات القرا‌ءات السبع/ د. محمد نبهان بن حسین مصري، دار ابن حزم، بیروت، لبنان، ط1، 2010م، 1431هـ.

33-       میزان الإعتدال في نقد الرجال، أبو عبدالله محمد بن أحمد بن عثمان، تحقيق محمد البجاري، دار المعرفة‌ للطباعة‌ والنشر، بیروت. له‌ ئه‌نته‌رنێنه‌وه‌.

 

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …