ئاماژە بە کورد و کوردستان لە قورئان و ژیاننامەی پێغەمبەر

 

ئاماژە بە کورد و کوردستان لە قورئان و ژیاننامەی پێغەمبەر

د. عمر عبدالعزیز

ته‌وه‌ره‌ی بابه‌ته‌كان:

به‌شی یه‌كه‌م: ئاماژه‌كانی قورئان به‌ باسی كورد و كوردستان:

1-نوح‌ و جودی‌ و كوردستان.

2-نه‌ته‌وه‌ به‌ زه‌بره‌كه‌ (قوم أولی بأس شدید).

3-هه‌وڵی سووتاندنی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر(د.خ).

به‌شی دووه‌م: كورد و كوردستان له‌ ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ردا (د.خ):

1-(جابان)ی كوردیی یاوه‌ری پێغه‌مبه‌ر(د.خ).

2-مه‌یمونی كوڕی جابانی كوردیی.

3-جابان‌و مه‌یمونی كوڕی، له‌ سه‌رچاوه‌كانی فه‌رموده‌دا.

4-منداڵانی تری جابان.

5-پێغه‌مبه‌ر (د.خ)و پۆشینی جلوبه‌رگی كوردیی.

6-ئاماژه‌ به‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد و كڵاشی كوردیی له‌ فه‌رموده‌دا.

 

پێشه‌كی

نكۆڵی له‌و ڕاستییه‌ ناكرێت كه‌ قورئانی پیرۆز ڕاسته‌وخۆ وشه‌ی (كورد) وه‌ك نه‌ته‌وه‌ و (كوردستان) وه‌ك جوگرافیای تێدا نه‌هاتووه‌، هه‌رچه‌ند تاكه‌ كێوێك كه‌ له‌ قورئاندا ناوی برابێت، كێوی (جودی)یه‌، كه‌ ده‌كه‌وێته‌ باكووری كوردستانه‌وه‌، نزیك شاری جزیره‌. به‌ڵام به‌پێی هه‌ندێك خوێندنه‌وه‌ی جوگرافیی‌ و وته و بۆچوونی ژماره‌یه‌ك له‌ ڕاڤه‌كار و موفه‌سسیره‌كانی قورئانی پیرۆز، له‌ چه‌ند سوره‌تێكدا ئاماژه‌ به‌ كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌ و كوردستان وه‌ك جوگرافیا و ناوچه‌كه‌ كراوه‌. هه‌روه‌ها له‌ ناواخنی باسی به‌سه‌رهاتی چه‌ند پێغه‌مبه‌رێكدا-وه‌ك ئیبراهیم‌ و نوح (س)، له‌گه‌ڵ ئه‌و وڵاتانه‌دا كه‌ تێیدا ژیاون ئاماژه‌ به‌ كورد و كوردستان وه‌ك نه‌ته‌وه‌ و جوگرافیا كراوه‌.

هه‌روه‌ها به‌پێی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی كه‌ فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامیان كۆكردۆته‌وه‌ (د.خ)، ده‌قێكی فه‌رموده‌ له‌به‌رده‌ستدا نیه‌ كه‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ زاری پێغه‌مبه‌ره‌وه‌(د.خ) وشه‌ی (كورد)ی تێدا هاتبێت، وه‌لێ چه‌ند فه‌رموده‌یه‌ك له‌به‌رده‌ستدان كه‌ له ‌زمانی سه‌حابه‌وه‌ ئاماژه‌یان تێدایه‌ بۆ نه‌ته‌وه‌ی كورد.

به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌لمێنراو و زانراوه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر(د.خ) نه‌ته‌وه‌ی كوردی ناسیوه‌ و له‌نێو ماڵیاندا باسی كورد و كار و به‌رهه‌مه‌ ده‌ستییه‌كانی كورد كراوه‌، چونكه‌ عائیشه‌ی هاوسه‌ری، باسی جۆری پۆشاك‌ و جلوبه‌رگی كوردی كردووه‌، هه‌ندێك له‌ یارانیشی له‌ ته‌فسیری هه‌ندێك ئایه‌تدا ئاماژه‌یان به‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد كردووه‌، ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنێت كه‌ زانیارییه‌كانیان له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ (د.خ) وه‌رگرتووه‌.

ئه‌م زانیارییه‌ جێی گومان نیه‌، چونكه‌ له‌ سه‌رده‌می نه‌فامیدا و تاكاتی هاتنی په‌یامی ئیسلام، چه‌ندین كه‌س‌ و بنه‌ماڵه‌ له‌ نه‌ته‌وه‌ غه‌یره‌ عه‌ره‌به‌كان، له‌ فارس‌ و تورك‌ و كورد و حه‌به‌شییه‌كان، به‌مه‌به‌ستی بازرگانیی بووبێت، یان به‌ هه‌ر هۆكارێكی تر، چوونه‌ته‌ مه‌ككه‌ و مه‌دینه‌ و شاره‌كانی تری ئه‌وكاته‌ی حیجاز و عه‌ره‌بستان.

به‌نیسبه‌ت بوونی كه‌سانێكی كورده‌وه‌ له‌و شارانه‌دا، ئه‌وه‌ی گومانی تێدا نه‌ماوه‌، بوونی كه‌سێكه‌ به‌ناوی (جابان)، كه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلامدا مسوڵمان بووه‌ و بۆته‌ یه‌كێك له‌ یارانی نزیكی پێغه‌مبه‌ری خوا (د.خ)و فه‌رموده‌ی لێ گێڕدراوه‌ته‌وه‌، به‌هه‌مان شێوه‌ كوڕێكیشی به‌ناوی (مه‌یمون) له‌ جیلی په‌یڕه‌وان‌(تابعین) و، وه‌ك (ڕاوی)یه‌كی فه‌رموده‌ و بانگخوازێكی ئیسلامیی، ناوبانگی زۆری هه‌بووه‌. ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنێت كه‌ ئه‌گه‌ر له‌ سه‌رده‌می نه‌فامیشدا نه‌ته‌وه‌ی كورد لای عه‌ره‌به‌كانی نيمچه‌دورگه‌ زۆر نه‌ناسرابێت، له‌ سه‌رده‌می جێگیربوونی پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ له‌ شاری مه‌دینه‌، ئاشنایی له‌سه‌ر كورد زیاد بووه‌.

به‌هه‌رحاڵ، له‌م كورته‌ بابه‌ته‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م له‌به‌ر ڕۆشنایی چه‌ند ئایه‌تێكی قورئانی پیرۆز و سه‌رچاوه‌ ته‌فسیره‌كاندا، هه‌روه‌ها چه‌ند فه‌رمووده‌یه‌ك‌ و بۆچوونی ڕاڤه‌كارانی فه‌رمووده‌دا، له‌ چه‌ند بڕگه‌یه‌كدا، تیشك بخه‌مه‌ سه‌ر په‌یوه‌ندیی نێوان كورد و ئیسلام‌ و كورد و پێغه‌مبه‌ری ئیسلام (د.خ)، به‌هیوای كردنه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌ك به ‌ڕووی توێژه‌راندا.

به‌شی یه‌كه‌م: ئاماژه‌كانی قورئانی پیرۆز به‌ باسی كورد و كوردستان

یه‌كه‌م/ نوح‌ و جودی‌ كوردستان:

1 ــ خوای گه‌وره‌ له‌ ئاقاری باسی تۆفانه‌ گه‌وره‌كه‌‌ و چاره‌نووسی نوح پێغه‌مبه‌ر و هاوڕێكانیدا (سڵاوی خوایان له‌سه‌ر بێت)، ڕوو به‌ نوح ده‌فه‌رموێ: [فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَمَنْ مَعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ. وقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلا مُبَارَكًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ] المؤمنون/28، واته‌: هه‌ركات تۆ و ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ تۆن، له‌ سه‌ر كه‌شتییه‌كه‌ جێگیر بوون، بڵێ: ته‌واوی سوپاسی شایان بۆ ئه‌و خوایه‌ی ڕزگاری كردین له‌ نه‌ته‌وه‌ سته‌مكاره‌كان، هه‌روه‌ها بڵێ: ئه‌ی په‌روه‌ردگارم! له‌ شوێن‌ و نشینگه‌یه‌كی پیرۆز و به‌فه‌ڕ دامبه‌زێنه‌، تۆ باشترین كه‌سێكیت كه‌ داده‌به‌زێنی.

2ــ جا به‌پێی ده‌قی خودی قورئانی پیرۆز، ئه‌و كه‌شتییه‌ی كه‌ پاش دامركانه‌وه‌ی تۆفانه‌كه‌، له‌سه‌ر كێوی (جودی) له‌نگه‌ری گرت، هه‌مان كه‌شتی نووحه‌، ئه‌وه‌تا ده‌فه‌رموێ: [وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَقِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ] هود/44. واته‌: ئه‌ی زه‌وی! ئاوه‌كه‌ت هه‌ڵلوشه‌، ئه‌ی ئاسمان! تۆش كۆتایی بێنه‌ به‌ باران. ئاوه‌كه‌ ڕۆچوو و پێچرایه‌وه‌ و نه‌ما، كار ته‌واو بوو، كه‌شتییه‌كه‌ له‌سه‌ر (جودی) له‌نگه‌ری گرت، پاشان وترا: نه‌ته‌وه‌ سته‌مكاره‌كان له‌وه‌ولا تر چن..!

3ــ جا، به‌وپێیه‌ كه‌ ناوی هیچ كێوێكی تر له‌ناوچه‌كه‌ و ته‌نانه‌ت له‌ دوورتر له‌ ناوچه‌كه‌ش به‌ناوی (جودی) نه‌بیستراوه‌، دڵنیا ده‌بین كه‌ ئه‌و (جودی)یه‌ی قورئان باسی ده‌كات، هه‌مان كێوی (جودی)یه‌ كه‌ له‌ باكووری كوردستاندایه‌ و كه‌وتۆته‌ نزیك شاری (جه‌زیره‌).

جێی ئاماژه‌یه‌ كه‌ له‌ كتێبی ته‌ورات‌ و له‌ كۆنترین ده‌قه‌ به‌جێماوه‌كانی سۆمه‌رییه‌كانیشدا، هه‌ر به‌وجۆره‌ باسی تۆفانی نوح‌ و ناوچه‌ و شوێنه‌كه‌ و كاته‌كه‌ی كراوه‌، كه‌ قورئان باسی ده‌كات، به‌ كه‌مێك جیاوازییه‌وه‌.

4- له‌ زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌كاندا ئه‌وه‌ دووپات كراوه‌ته‌وه‌ كه‌ كه‌شتی نوح له‌ شوێنێك نیشته‌وه‌ كه‌ له‌ كێوی (جودی)یه‌ به‌ناوی (ثمانين) كه‌ به‌ كوردی پێی ده‌گوترێ (هیشتدانه‌)(1)، یان (هه‌شتیان)(2)، دواتر مێژوونوسانی عه‌ره‌ب وتیان: شوێنه‌كه‌ ناوی (ثمانين)ه(3)‌، به‌ گومانی ئه‌وه‌ی كه‌ (80) كه‌س له‌ كه‌شتییه‌كه‌دا بوون. دیاره‌ (هه‌شت) و (هه‌شتا)، واته‌:( ثمان)و (ثمانين)یان لا تێكه‌ڵ بووه‌. به‌ڵام ڕاستتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ (هه‌شت)ه‌ نه‌ك (هه‌شتا)، چونكه‌ له‌ ته‌ورات‌ و (كتاب المقدس)دا هاتووه‌ كه‌ نوح‌ و سێ كوڕه‌كه‌ی (سام) و (حام) و (يافث)و سێ ژنه‌كانیان‌ و خێزانی نوح (واته‌ هه‌شت كه‌س بوون). دواتریش ئه‌و شوێنه‌ به‌ كوردی له‌ به‌ر هه‌مان هۆ، ناونراوه‌ (هیشتدانه‌) (هه‌شت دانه‌)، كه‌ ئێسته‌ش له‌ بناری چیای (جودی)یه‌ له‌ ئارارات.

شایانی باسه‌ ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ ده‌سه‌لمێنێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سه‌رچاوه‌ ئه‌رمه‌نییه‌كان ئاماژه‌ به‌ناوی (تمنیس) له‌ بناری (كوردوق) ده‌كه‌ن لای (ئارارات)، كه‌ هه‌مان كێوی جودی لێیه‌. بۆیه‌ (ئه‌حمه‌د ئيبن رسته‌)ی جوگرافیناس ده‌ڵێت: “یه‌كه‌مین گوند له‌سه‌ر زه‌وی، كه‌ پاش تۆفانی نوح دروستكرا، گوندی (باقه‌ردێ) بوو، نوح پێغه‌مبه‌ر(علیه‌ السلام) دروستيكرد، هه‌ركه‌س له‌و بڕوادارانه‌ی له‌گه‌ڵی بوون، یه‌كی خانوویه‌كی بۆ دروستكردن، ئه‌و گونده‌ تا ئێسته‌ش پێی ده‌ڵێن: (سوق الثمانين)”(4).

5- به‌پێی ئایه‌تی یه‌كه‌م كه‌ نوح (علیه‌ السلام) تیایدا داوایه‌ك ده‌كات‌ و ده‌ڵێت:( خوایه‌! له‌ سه‌رزه‌وییه‌كی به‌پیت‌ و به‌فه‌ڕدا دامبه‌زێنه‌)، خوای گه‌وره‌ش كێوی (جودی) دیاری ده‌كات، كه‌واته‌ ئه‌و كێوه‌ و ئه‌و شوێنه‌ش كه‌ ئه‌و كێوه‌ی تێدایه‌، موباره‌ك‌ و به‌فه‌ڕ و به‌پیته‌، چونكه‌ دوعای پێغه‌مبه‌ران به‌تایبه‌تی نوح-كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ پێغه‌مبه‌رانی (أولو العزم) گیرایه‌ و ناگونجێت دوعا و پاڕانه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌رێكی كۆڵنه‌ده‌ری وا- كه‌ هه‌زار ساڵ له‌ پێناوی گه‌یاندنی ئاینی خوادا، ڕه‌نجی كێشا- گیرا نه‌بێت‌ و خوای میهره‌بان ئه‌و داوایه‌ی وه‌رنه‌گرێ‌ و پاداشتی نه‌داته‌وه‌.

بۆیه‌ له‌م پێشه‌كییه‌ مه‌نتقییه‌وه‌ دڵنیا ده‌بینه‌وه‌ كه‌ ئه‌و ئایه‌ته‌ی قورئانی پیرۆز، ئه‌و ته‌فسیره‌ هه‌ڵده‌گرێت، كه‌: كێوی(جودی)‌و ناوچه‌كه‌، به‌شێكه‌ له‌و شوێنانه‌ی كه‌ خوای گه‌وره‌ فه‌ڕو پیتی تێخستووه‌، چونكه‌ شوێنی تریش هه‌ن كه‌ باسكراون به‌ موباره‌ك، وه‌ك مه‌ككه‌ی پیرۆز و مزگه‌وتی (ئه‌قصا)و دۆڵی (طُوى)، كه‌ پێغه‌مبه‌ران ئیبراهیم‌ و عیسا و یوسف‌ و یه‌عقوب پێیدا تێپه‌ڕیون‌ و موسا و ئیلیاس تێیدا ژیاون.

6- سه‌باره‌ت به‌پیت‌ و فه‌ڕداریی كوردستانیش، ئه‌وه‌ی كه‌مێك به‌بێ ده‌مارگیریی له‌ جوگرافیا و واقعی كوردستان وردببێته‌وه‌، ده‌بینێت كه‌ خوای میهره‌بان به‌ چه‌ندین به‌هره‌ و نیعمه‌تی خۆی، ئه‌و سه‌رزه‌وییه‌ی موباره‌ك كردووه‌، هه‌ر له‌ ئاو و تاڤگه‌ و ده‌ریاچه‌ و شاخ‌ و ده‌شتی به‌پیت‌ و كه‌شوهه‌وای سازگاره‌وه‌، تا ده‌گاته‌ چه‌ندین جۆر كان‌و كانزای سروشتیی. بۆ نمونه‌ كوردستان به‌ناوبانگترین سێ‌ ڕووباری خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی تێدایه‌، كه‌ بریتین له‌ (دیجله‌)و (فورات)‌و (ئاراس). جگه‌ له‌ ده‌یان ده‌ریاچه‌و زێ‌و ڕووباری گه‌وره‌و بچووك. هه‌روه‌ك له‌م ساڵانه‌شدا له‌ ڕووی واقعیی‌و زانستییه‌وه‌ سه‌لمێنراوه‌ كه‌ به‌ سه‌دان كێڵگه‌و بیری نه‌وت‌و گازی سروشتی له‌ زۆربه‌ی به‌شه‌كانی كوردستاندا هه‌یه‌. هه‌روه‌ها خوا ئه‌و نیعمه‌ته‌ی پێداوه‌ كه‌ به‌رزترین شاخه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی تێدایه‌. وه‌ك زنجیره‌ شاخه‌كانی (زاگرۆس)‌و (ئارارات)، بێ گومان ئه‌م شاخانه‌و ده‌وروبه‌ریان، پڕن له‌ جۆره‌ها كانزای به‌نرخی ئاسن‌و یۆرانیۆم‌و مس‌و كبریت‌و فۆسفات‌و.. هتد. هه‌روه‌ها دۆخ‌و كه‌شوهه‌وایه‌كی سازگاری پێبه‌خشراوه‌، كه‌ گونجاوی كردووه‌ بۆ كشت‌و كاڵ‌و ڕه‌زداریی‌و باخداریی، بۆیه‌ ده‌یان جۆر میوه‌و به‌روبووم له‌ كوردستان هه‌ن، كه‌ له‌ كه‌م ناوچه‌ی جیهان به‌و چۆنیه‌تیی‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌وه‌ هه‌بن.

7- ئه‌گه‌ر بۆ میسداقیه‌تی فه‌ڕو به‌ره‌كه‌ت له‌ مێژووی نیشته‌جێ‌ و دانیشتووه‌كانی كوردستانیشدا بگه‌ڕێین، ئه‌وه‌ به‌ڵگه‌ی زۆری ناوێت، چونكه‌ هه‌م له‌ قورئاندا ئاماژه‌ به‌ هاوڕێ‌‌ و هاونشینانی نوح (علیه‌ السلام) كراوه‌، هه‌م كورد خۆی وه‌ك نه‌ته‌وه‌، سه‌لماندوویه‌تی كه‌ پشكی شێری هه‌بووه‌ له‌ خزمه‌تكردنی ئیسلام‌ و مرۆڤایه‌تیی‌ و ژیار و شارستانێتیدا، چ له‌ ڕووی زانا و پیتۆڵی بلیمه‌ته‌وه‌، چ له‌ ڕووی سه‌دان سه‌رباز و جه‌نگاوه‌ری قاره‌مانه‌وه‌، چ له‌ ڕووی چه‌ندین سه‌ركرده‌ و كه‌سایه‌تیی هه‌ڵكه‌وتووه‌وه‌، كه‌ جێپه‌نجه‌ی هه‌موویان له‌سه‌ر تابلۆی ژیانی شارستانیی‌ و مرۆڤایه‌تیی‌ و زانست‌ و زانياريدا دیاره‌.

ئه‌وه‌ی كه‌ به‌ڵگه‌ی قورئانییه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌فه‌رموێ‌: [قِيلَ يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلَامٍ مِنَّا وَبَرَكَاتٍ عَلَيْكَ وَعَلَى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ] هود /48. واته‌: وترا: ئه‌ی نوح! دابه‌زه‌ به‌ سڵامه‌تیی‌ و بێوه‌یی‌ و به‌ فه‌ڕ و به‌ره‌كه‌تگه‌لێكه‌وه‌ كه‌ له‌ لایه‌ن ئێمه‌وه‌ به‌سه‌ر تۆ و ئه‌و كۆمه‌ڵانه‌دا كه‌ له‌گه‌ڵتان، ڕژاندمان. ئه‌مه‌ ده‌ری ده‌خات كه‌ فه‌ڕ و به‌ره‌كه‌تی خوا ڕژاوه‌ به‌سه‌ر نوح‌ و ته‌واوی ئه‌وانه‌دا كه‌ له‌گه‌ڵ نوحدا بوون.

موفه‌سیری گه‌وره‌ی قورئان (طبرى) ده‌ڵێت: “خوا ڕێزی له‌ سێ كێو ناوه‌، به‌ هۆی سێ كه‌سه‌وه‌: جودی، به‌هۆی نوحه‌وه‌، (طور)ی سینا، به‌هۆی موساوه‌، (حراء) به‌ هۆی محه‌مه‌ده‌وه‌ (سه‌لامی خوا له‌سه‌ریان بێت)”(5).

خۆ ئه‌گه‌ر ته‌فسیری (به‌ره‌كه‌ت) كه‌مێك فراوانتر بكه‌ین‌ و بچینه‌ ڕه‌هه‌ند و مه‌ودا مه‌عنه‌وییه‌كه‌یه‌وه‌، ئه‌وه‌ ده‌كرێت ئاماژه‌ بكه‌ین به‌ سه‌دان زانای هه‌ڵكه‌وتووی نه‌ته‌وه‌ی كورد، له‌ هه‌موو بواره‌كانی ته‌فسیر و فه‌رموده‌ و شه‌ریعه‌ت‌ و زانسته‌ زمانه‌وانییه‌كان‌ و مێژوودا، كه‌ هه‌موو مرۆڤایه‌تی به‌ خزمه‌ته‌كانیان به‌هره‌مه‌ند بووه‌، نه‌ك ته‌نها كورد و ئوممه‌تی ئیسلامیی.

8- له‌ مانگی ئایاری ساڵی 1948دا شوانێكی كورد به‌ناوی (ڕه‌شید سه‌رحان) له‌ دانیشتووانی گوندی (نسار) ،(Nisi)  له‌ ناوچه‌ی جزیره‌ پاشماوه‌ی دارو ته‌خته‌ی كه‌شتییه‌كی له‌ لوتكه‌ی چیای (جودی) دۆزییه‌وه‌. سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ ناوی ئه‌و گونده‌ ناوی هه‌مان ئه‌و گونده‌یه‌ كه‌ له‌ ده‌قه‌ بابلییه‌كاندا هاتووه‌، كه‌ گوایه‌ نوح له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌ سه‌ركه‌شه‌كه‌ی تێیدا ژیاون‌ و تۆفانه‌كه‌ نغرۆی كردوون. له‌و ساڵه‌وه‌ شوێنه‌‌وارناسه‌ نێردراوه‌كان كه‌وتنه‌ خولیای گه‌ڕان‌و لێكۆڵینه‌وه‌ له‌و پارچه‌ ته‌خته‌و داره‌ دۆزراوانه‌. سه‌ره‌تا پاش پشكنینی فیزیایی‌و تاقیكرنه‌وه‌ی زانستیی، بۆیان ده‌ركه‌وت كه‌ ته‌مه‌نی ئه‌و كه‌شتییه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ نزیكه‌ی 4500 ساڵ، كه‌ هه‌مان سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌رایه‌تی (نوح)و ڕوودانی تۆفانه‌كه‌یه‌!. دواتر به‌ هه‌وڵی دوو توێژه‌ری بیانی به‌ ناوه‌كانی دیڤید فاسۆلد(David Fasold‌) و رۆن ویات (Ron Wyatt)و پڕۆفیسۆری توركی ناسراو (ئه‌حمه‌د ئه‌سلان) كه‌ له‌ ماوه‌ی چل ساڵدا په‌نجا جار به‌ كێوی (جودی)دا هه‌ڵكشا زۆرێك له‌ ڕاستییه‌كان ڕوونبوونه‌وه‌، كه‌ پارچه‌ ته‌خته‌كان پارچه‌ی هه‌مان كه‌شتييه‌كه‌ى نوحه‌و شوێنه‌كه‌ش هه‌مان شوێنه‌، ته‌نانه‌ت توانییان سه‌كۆی له‌نگه‌رگای كه‌شتییه‌كه‌ش بدۆزنه‌وه‌، كه‌ له‌وه‌وه‌ توانییان به‌ شێوه‌یه‌كی خه‌مڵاندن، له‌ قه‌باره‌ و درێژیی‌ و پانیی‌ و قووڵی كه‌شتییه‌كه‌ش نزیك ببنه‌وه‌!(6).

9- لێره‌دا گرنگه‌ ئاماژه‌ به‌وه‌ بكه‌م كه‌ له‌ سێ جێگه‌ی قورئانی پیرۆزدا ئاماژه‌ به‌وه‌ كراوه‌ كه‌ كه‌شتی نوح ئایه‌ت‌ و نیشانه‌ و به‌ڵگه‌یه‌ و خوای گه‌وره‌ بۆ په‌ند و عیبره‌ت ده‌یهێڵێته‌وه‌:

أــ له‌ باسی به‌سه‌رهات‌ و چاره‌نووسی كه‌شتییه‌كه‌دا، له‌ ئایه‌تی 14و 15ی سوره‌تی (القمر)دا ده‌فه‌رموێت:( تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا جَزَاءً لِّمَن كَانَ كُفِرَ * وَلَقَد تَّرَكْنَاهَا آيَةً فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ)، واته‌: كه‌شتییه‌كه‌ به‌ چاودێریی خۆمان ده‌ڕۆیشت، (ئه‌و كاره‌) سزا بوو بۆ بێ بڕوایان. به‌ دڵنیایی كه‌شتییه‌كه‌مان وه‌ك نیشانه‌ و به‌ڵگه‌ هێشته‌وه‌، جا، ئایا كه‌سانێك هه‌ن وردبنه‌وه‌ و یادبكه‌نه‌وه‌؟ بۆیه‌ (ابن كثير) له‌ ته‌فسیره‌كه‌یدا ده‌ڵێت:” خوا كه‌شتییه‌كه‌ی له‌ گوندی (باقه‌ردی) له‌سه‌ر زه‌وی جزیره‌، وه‌ك به‌ڵگه‌ و نیشانه‌یه‌ك هێشته‌وه‌، تا خه‌ڵكانی سه‌ره‌تاكانی ئوممه‌تی (ئیسلام)یش، كه‌شتییه‌كه‌یان بینی”(7).

موفه‌سیری هاوچه‌رخیش (محمد الطاهر بن عاشور) ده‌ڵێت: “واتای ئایه‌ته‌كه‌: ئێمه‌ كه‌شتی نوحمان هێشته‌وه‌ و نه‌مانهێشت بڕزێت‌ و بفه‌وتێت، تا ببێته‌ به‌ڵگه‌ و نیشانه‌یه‌ك‌ و هه‌ركه‌س له‌و نه‌ته‌وانه‌ی پێغه‌مبه‌رانیان بۆ هاتوون، ویستیان بیبینن، بچن سه‌یری بكه‌ن… دواتر كه‌م كه‌م كه‌شتییه‌كه‌ هه‌ڵوه‌شا، تاكو سه‌رده‌می سه‌ره‌تای ئوممه‌تی ئیسلام، پارچه‌كانی داروته‌خته‌كه‌یان بینی. به‌وجۆره‌ هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان بینییان‌ و (به‌سه‌رهاتی تۆفان‌ و نوح‌ و كه‌شتی)، پله‌ی متمانه‌یی‌و ته‌واتوری لای هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان وه‌رگرت”(8).

ب ــ ئه‌م باسی هێشتنه‌وه‌ی كه‌شتییه‌ی نوح بۆ وه‌رگرتنی په‌ند و عیبره‌ت، له‌ جێیه‌كی تری قورئانیشدا دووپات كراوه‌ته‌وه‌، كه‌ ئایه‌تی (15)ی سوره‌تی (العنكبوت)ه‌، ده‌فه‌رموێ:(فَأَنْجَيْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِينَةِ وَجَعَلْنَاهَا آيَةً لِلْعَالَمِينَ)، واته‌: نوح‌ و هاوڕێیانی ناو كه‌شتییه‌كه‌مان ڕزگاركرد، كه‌شتییه‌كه‌شمان كرده‌ نیشانه‌ و به‌ڵگه‌ بۆ هه‌موو جیهانییان.!

ج ــ له‌ ئایه‌تی (121)ی سوره‌تی (الشعرا‌ء)یشدا وه‌صفی كه‌شتییه‌كه‌ی به‌وه‌ كردووه‌ كه‌ ئایه‌ت‌و نیشانه‌و به‌ڵگه‌یه‌. ده‌فه‌رموێت:(إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَان أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ)، واته‌: له‌وه‌دا (واته‌: له‌ به‌سه‌رهاتی نوح‌ و كه‌شتی‌ و تۆفاندا)، نیشانه‌ و به‌ڵگه‌یه‌ك هه‌یه‌، به‌ڵام زۆربه‌یان بڕوادار نین.

ئه‌و دوپاتكردنه‌وه‌یه‌ی قورئان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌شتییه‌كه‌ بووه‌ته‌ نیشانه‌ و به‌ڵگه‌ بۆ هه‌موو جیهان، هه‌ڵوێسته‌ له‌سه‌ركردنی ده‌وێت، چونكه‌ زۆر ڕوونه‌ كه‌ ئاماژه‌یه‌ به‌و ڕاستییه‌ مێژووییه‌ و به‌و ته‌واتوره‌ی كه‌ ته‌واوی نه‌ته‌وه‌كانی سه‌ر زه‌وی‌ و كتێبه‌ ئاسمانییه‌كان به‌تایبه‌تی (ته‌ورات)‌و ژێده‌ر و سه‌رچاوه‌ مرۆییه‌كانیش له‌ سۆمه‌ری‌ و ئه‌كه‌دییه‌كانه‌وه‌ تا دواتر، ئاماژه‌یان پێكردووه‌و دووپاتیان كردووه‌ته‌وه‌.

بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌م ته‌فسیره‌ ڕاڤه‌ناسی ناسراو پێشه‌وا (بوخاری) له‌ (جامع الصحیح)ه‌كه‌یدا له‌ زمانی (قه‌تاده‌)وه‌ ده‌ڵێت”أبقى الله سفينة نوح، حتى أدركها أوائل هذه الأمة”، واته‌: خوا كه‌شتییه‌كه‌ی نوحی هێشته‌وه‌، تا ئه‌و كاته‌ی سه‌ره‌تاكانی ئه‌م ئوممه‌ته‌ بینییان(9).

وا دیاره‌ ئه‌م ده‌نگۆیه‌ی مانه‌وه‌ی شوێنه‌وارى كه‌شتییه‌كه‌ی نوح، تا سه‌ده‌ی دووه‌می كۆچیش ماوه‌، بۆیه‌ مێژوونووسان باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌:” ساڵی (174)ی كۆچیی، هارون ڕه‌شیدی خه‌لیفه‌ی عه‌باسی، سه‌ردانی ئه‌و گونده‌ی (باعه‌ردێ)ی كردووه‌ و چووه‌ته‌ سه‌ر كێوی(جودی) و گه‌ڕاوه‌ بۆ ئاسه‌واره‌كانی كه‌شتیی نوح”(10).

كه‌واته‌ ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ زۆر ته‌واوه‌، كه‌ بڵێین: كوردستان لانكی دووه‌می مرۆڤایه‌تییه‌، چونكه‌ پاش ئه‌و تۆفانه‌ سه‌راپاگیره‌ی نوح (س)، مرۆڤایه‌تی له‌وێوه‌ سه‌رله‌نوێ ده‌ستيكردووه‌ته‌وه‌ به‌ ژیانه‌وه‌.

 

دووه‌م/ نه‌ته‌وه‌ به‌ زه‌بره‌كه‌ (قوم أوليبأس شديد):

له‌ شوێنێكی تری قورئانی پیرۆزدا، باس له‌ ئازایه‌تیی نه‌ته‌وه‌یه‌كی به‌ زه‌بر كراوه‌، كه‌ هه‌ندێك له‌ ڕاڤه‌كارو موفه‌سیره‌كانی قورئان له ‌سه‌رده‌می (صه‌حابه‌) و (تابعین)دا، وایان لێكداوه‌ته‌وه‌، كه‌ مه‌به‌ست له‌و نه‌ته‌وه‌یه‌، نه‌ته‌وه‌ی كورده‌.

خوای گه‌وره‌ له‌ سوره‌تی (الفتح)دا ده‌فه‌رموێ:(قل للمخلفين من الاعراب ستدعون الى قوم اولى بأس شديد تقاتلونهم او يسلمون) الفتح/16، واته‌: ئه‌ی محمد! به‌وانه‌ی كه‌ (له‌ به‌شداریی حوده‌یبیه‌)، دواكه‌وتن، بڵێ‌: له‌ داهاتوویه‌كی نزیكدا، بانگ ده‌كرێن بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ خه‌ڵكێكی خاوه‌ن زه‌بری توند (واته‌ ئازاو جه‌نگاوه‌ر)، كه‌: یان شه‌ڕیان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن، یان ئه‌وان مسوڵمان ده‌بن، جا ئه‌گه‌ر گوێڕایه‌ڵیی بكه‌ن، خوا پاداشتێكی جوانتان ده‌داتێ، ئه‌گه‌ر پشتیش هه‌ڵكه‌ن وه‌ك پێشتر پشتتان هه‌ڵكرد ئه‌وه‌ سزایه‌كی پڕئێشتان ده‌دات.

موفه‌سیره‌كان بۆ دیاریكردنی ئه‌و خه‌ڵكه كه‌ له‌ ئایه‌ته‌كه‌دا به‌ (قوم أولي بأس شديد)، واته‌: نه‌ته‌وه‌یه‌كی خاوه‌ن زه‌بروزه‌نگی به‌هێز، ناوبراون ڕای جیاوازیان هه‌یه‌. هه‌ندێك وتوویانه‌: مه‌به‌ست له‌وانه‌ هۆزی (بنی حنیفه‌)یه‌، واته‌ تاقمی (موسه‌یله‌مه‌)ی درۆزن، ئه‌وانه‌ی له‌ كاتی كۆچی دوايی پێغه‌مبه‌ردا (د.خ) وه‌رگه‌ڕانه‌وه‌ و په‌لاماری مه‌دینه‌یان دا. هه‌ندێكی تر وتویانه‌: مه‌به‌ست فارسه‌كانن، هه‌ندێكی تر وتویانه‌: مه‌به‌ست هۆزی (هه‌وازن)ه‌، ئه‌وانه‌ی له‌ (حونه‌ین)دا له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ری خوادا جه‌نگیان كرد.

له‌ناو ئه‌م ڕاو بۆچونانه‌ (ابن أبي حاتم) له‌ (أبو هريرة)وه‌، ده‌گێڕێته‌وه‌ ده‌ڵێت:” مه‌به‌ست له‌وانه‌ (بارز)ه‌ واته‌: كورده‌كان”، وه‌ك له‌ ته‌فسیری (در المنثور)دا هاتووه‌. (ابن كثير)یش ده‌ڵێت:” أبو هريرة وتوویه‌تی: پێغه‌مبه‌ر فه‌رمووی: (تقاتلون قوما نعالهم الشعر)، واته‌: شه‌ڕ له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌یه‌ك ده‌كه‌ن، پێڵاوه‌كانیان له‌ مووه‌، ئه‌وانه‌ كورده‌كانن”(11).

هه‌روه‌ها (ابن المنذر)و (ته‌به‌رانی) له‌ (الكبیر)دا له‌ (موجاهید)ی گه‌وره‌ تابعی ده‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ وتویه‌تی: “مه‌به‌ست له‌و قه‌ومه‌ له‌ ئایه‌ته‌كه‌دا، عه‌ره‌به‌كانی فارس‌ و كوردانی عه‌جه‌من”(12). ئالوسی نووسه‌ری ته‌فسیری (روح المعانی) له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت: “ئه‌م پێكه‌وه‌گرێدانه‌ی (عه‌ره‌بی فارس‌ و كوردی عه‌جه‌م) وا ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌ناوی (كوردانی عه‌ره‌ب)یش هه‌بێ، به‌ڵام ئێمه‌ ئاوا دابه‌شكردنێك شك نابه‌ین، به‌ڵكو جیلێك له‌ خه‌ڵكیی هه‌ن كه‌ پێیان ده‌گوترێت: (كورد)، به‌بێ نیسبه‌تدانیان بۆ لای عه‌ره‌ب، یان عه‌جه‌م”(13).

پاش ئه‌وه‌ (ئالوسی) ئه‌و گومانه‌ ڕه‌تده‌كاته‌وه‌ كه‌ كورد نیسبه‌ت ده‌درێنه‌ لای هۆزه‌ عه‌ره‌به‌كان‌ و ئه‌سڵیان ده‌برێته‌وه‌ سه‌ر ئه‌وان‌ و ده‌ڵێت: “هیچ شتێك له‌مه‌ی وترا، به‌لای منه‌وه‌ ڕاست نیه‌”. پاشان بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ته‌فسیره‌ دووپات بكاته‌وه‌ كه‌ مه‌به‌ست له‌ (قوم أولي بأس شديد) له‌ ئایه‌ته‌كه‌ی سوره‌تی (فتح)دا كورده‌، ده‌ڵێت:” به‌گشتیی نه‌ته‌وه‌ی كورد به‌ ئازایه‌تیی‌ و نه‌به‌ردیی ناوبانگیان ده‌ركردووه‌. كورد كه‌سانی گه‌وره‌ی زۆریان تێدا هه‌ڵكه‌وت، هه‌ندێكیان فه‌زڵ‌ و گه‌وره‌یی صه‌حابه‌بوونیان به‌نسیب بووه‌، له‌وانه‌ (جابان)ی باوكی مه‌یمون، كه‌ (ابن حجر) له‌ كتێبی (الإصابة في تمييز الصحابة)و (الطبرانى) له (المعجم الصغير)، فه‌رموده‌یان لێ گێڕاوه‌نه‌ته‌وه‌(14).

سێیه‌م/ هه‌وڵی سووتاندنی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر د.خ:

1- له‌ ئاقاری گێڕانه‌وه‌ی به‌سه‌رهاتی دانانی مه‌نجه‌نیق بۆ سووتاندنی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر (علیه‌ السلام)، قورئانی پیرۆز ئاماژه‌ ده‌كات كه‌ كه‌سانێكی نه‌یار به‌و پێغه‌مبه‌ره‌، وتیان: زۆر به‌ خراپ بیسووتێنن‌ و پشتیوانیی له‌ (خواكانتان) بكه‌ن، ئه‌گه‌ر به‌ته‌مان شتی وا بكه‌ن. ئایه‌ته‌كه‌ به‌م جۆره‌یه‌:( قالوا: حرّقوة وانصروا آلهتكم ان كنتم فاعيلين). موفه‌سیره‌كان سه‌باره‌ت به‌و كه‌سه‌ی كه‌ ئه‌م فه‌رمانه‌ی داوه‌، ڕای جۆراو جۆریان هه‌یه‌. به‌ڵام زۆربه‌یان به‌ چاوكردن له‌ (ته‌به‌ری) كه‌ ساڵی (310) كۆچی دوایی كردووه‌و یه‌كه‌م ته‌فسیری فراوان‌ و گشتگیری نووسیوه‌، ده‌ڵێن:” ئه‌و كه‌سه‌ی وتی ئیبراهیم بسوتێنن، پیاوێك بوو له‌ كوردانی فارس”. پاشان ڕیوایه‌تێك له‌ (موجاهید)وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ گوایه‌ ئایه‌ته‌كه‌ی خوێندۆته‌وه‌ بۆ عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر، ئه‌ویش پرسیویه‌تی له‌ (موجاهید): ئایا ئه‌زانی كێ بوو ئه‌و كه‌سه‌ی ئاماژه‌ی كرد به‌ سووتاندنی ئیبراهیم؟ ده‌ڵێت: وتم نه‌خێر. وتی: پیاوێك بوو له‌ عه‌ره‌به‌كانی فارس. وتم مه‌گه‌ر فارس عه‌ره‌بیان هه‌یه‌؟ عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر وتی: به‌ڵێ‌. كوردان بریتین له‌ عه‌ره‌به‌كانی فارس‌ و پیاوێك له‌وان بوو، ئاماژه‌ی كرد به‌ سووتاندنی ئیبراهیم به‌ ئاگر”(15).

به‌ڵام دیاره‌ ئه‌م بۆچوونه‌ كه‌ له‌م ڕیوایه‌ته‌دایه‌، هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه‌، چونكه‌ له‌ ڕووی مێژوویی‌ و واقیعییه‌وه‌، نه‌ته‌وه‌یه‌ك، یان هۆز و كه‌سانێك نین پێیان بگوترێت: عه‌ره‌به‌كانی فارس. جگه‌ له‌و هه‌ڵه‌یه‌ش خودی ڕیوایه‌ته‌كه‌ له‌ ڕووی ئیسناده‌وه‌ لاوازه‌، چونكه‌ دوو كه‌سی تێدایه‌ به‌ناوه‌كانی (ليث) كوڕی (أبوسلیم)و (حه‌سه‌ن) كوڕی (دینار) كه‌ هه‌موو ڕیوایه‌ته‌كانیان لاواز‌ و ناپه‌سه‌ندن‌ و ته‌نانه‌ت دووه‌میان تۆمه‌تباره‌ به‌ درۆكردن(16).

له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ موفه‌سیری هاوچه‌رخ عه‌للامه‌ ئالوسی له‌ ته‌فسیره‌ نایابه‌كه‌یدا (روح المعانی)، ئه‌وه‌ ڕه‌تده‌كاته‌وه‌ كه‌ كه‌سانێك هه‌بن پێیان بگوترێت: عه‌ره‌به‌كانی فارس‌ و مه‌به‌ست كورد بێ، وه‌ك پێشتر وتمان ده‌ڵێت:” لێكدانی عه‌ره‌بی فارس‌ و كوردی عه‌جه‌م، واده‌گه‌یه‌نێت كه‌ كوردی عه‌ره‌بیشمان هه‌بێت، به‌ڵام ئێمه‌ ئاوا دابه‌شكردنێك شك نابه‌ین، به‌ڵكو جیلێك له‌ خه‌ڵكیی هه‌ن كه‌ پێیان ده‌گوترێت (كورد)، به‌بێ نیسبه‌تدانیان بۆ لای عه‌ره‌ب، یان عه‌جه‌م!”(17).

جا بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی فه‌رمانی سووتاندنی دا، ڕازی له‌ (مفاتیح الغیب)-هه‌رچه‌ند ڕیوایه‌ته‌كه‌ی عه‌بدوڵڵاى كوڕى عومه‌ر ده‌هێنێت، به‌ڵام ده‌ڵێت:” له‌ قورئاندا دیاری نه‌كراوه‌ كێیه‌، به‌ڵام وا مه‌شهوره‌ كه‌ (نه‌مرود) بووه‌”(18).

من پێم وایه‌ زۆر ئاساییه‌ كه‌ كوردێك یان یه‌كێك له‌وانه‌ هاواریان كردووه‌: “بیسووتێنن”، كورد بووبێت، چونكه‌ دانیشتووانه‌كه‌ كورد بوون، به‌ڵام به‌ڵگه‌ی به‌هێز بۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئایه‌ته‌كه‌ به‌ صیغه‌ی كۆ هێناویه‌تی. ده‌فه‌رموێ‌: (قالوا:حرّقوة وانصروا آلهتكم)، واته‌: وتیان بیسووتێنن‌ و پشتیوانیی له‌ خواكانتان بكه‌ن، ئیتر چۆن ئه‌م بێژه‌ره‌ بوو به‌ یه‌ك كه‌س‌ و كه‌سه‌كه‌ش كورد ده‌رچوو؟!

جگه‌ له‌وه‌ لێره‌دا پرسیارێكی زۆر مه‌نتیقیش سه‌رهه‌ڵده‌دات، كه‌: ئایا بۆچی ده‌بێت سووتێنه‌ر و فه‌رمانده‌ر به‌ سووتاندن، كوردبوو بن، به‌ڵام له‌و شوێنه‌ كوردستانیی‌ و كوردنشینه‌دا، ته‌نها ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر(علیه‌ السلام) كورد نه‌بووبێت؟! له‌كاتێكدا له‌ ته‌واوی كتێبه‌ ئاسمانییه‌كان‌ و گێڕانه‌وه‌ مێژووییه‌كاندا، نه‌بینراوه‌ كه‌ گوترابێت: ئیبراهیم خه‌ڵكی ئه‌و شوێنه‌ نه‌بووه‌ و كۆچه‌ری شوێنێكی تر بووه‌، به‌ڵكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ زۆربه‌ی گێڕانه‌وه‌كان ئه‌وه‌ دووپات ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ئیبراهیم له‌دایكبووی شاری (حه‌ڕان)ه‌ له‌ خۆرئاوای باكوری كوردستان (له‌سه‌ر مه‌رزی نێوان توركیا و سوریه‌)و دواتر كۆچی كردووه‌ به‌ره‌و شام‌ و ئوری باشووری عیراق‌ و نيه‌مچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌ب. له‌مباره‌یه‌وه‌ مێژوونووسی گه‌وره‌ (طبري) ده‌ڵێت:” هه‌ندێك له‌ مێژوونووسان وتوویانه‌: ئیبراهیم له‌ (حه‌ڕان) له‌دایكبووه‌و (تارخ)ی باوكی گواستوویه‌ته‌وه‌ بۆ سه‌ر زه‌وی بابل”(19).

جگه‌ له‌وه‌ ئایا مه‌عقول‌ و ڕه‌وایه‌ پێغه‌مبه‌ری نه‌ته‌وه‌كه‌ كورد نه‌بووبێت، به‌ڵام ئه‌و قه‌ومه‌ی بۆیان نێرراوه‌ كورد بووبن؟! له‌كاتێكدا خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت:(وما ارسلنا من رسول الى بلسان قومه‌ ليبين لهم)إبراهیم/٤، واته‌: هیچ پێغه‌مبه‌رێكمان نه‌ناردووه‌ به‌ زمانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی نه‌بێت، تا بۆیان ڕوون بكاته‌وه‌.

2- سه‌باره‌ت به‌ چاره‌نووسی ئیبراهیم، سێ ئایه‌ت پاش ئه‌و ئایه‌ته‌ی باسی سووتاندنه‌كه‌ی ده‌كات، ده‌فه‌رموێت: “(ئیبراهیم) و (لوط)مان ڕزگاركرد بۆ ئه‌و سه‌رزه‌وییه‌ی فه‌ڕو پیت‌ و به‌ره‌كه‌تمان تێخست بۆ جیهانییان)ونجينه ولوطا الى الارض التى بركنا فيها للعلمين) الأنبياء/71، سه‌باره‌ت به‌و سه‌رزه‌وییه‌، هه‌ندێك له‌ موفه‌سیره‌كان، ده‌ڵێن: مه‌به‌ست وڵاتی شامه‌، هه‌ندێك ده‌ڵێن: مه‌به‌ست مه‌ككه‌یه(20)‌، به‌ڵام هه‌ندێكی تر ده‌ڵێن: مه‌به‌ست ناوچه‌ی (حران)ه‌(21).

من پێموایه‌ ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ ئه‌م بۆچوونه‌ی دوایی دروستترین ته‌فسیر بێت، له‌به‌ر دوو هۆ:

یه‌كه‌م: ئیبراهيم له‌و ئاواره‌بوونه‌یدا خاتوو (ساره‌)ی خوازبێنی كرد، كه‌ كچی پاشای (حه‌ڕان) بووه‌ و ئامۆزای خۆیشی بووه‌، كه‌ دژی ئاینی نه‌ته‌وه‌كه‌ی بووه‌(22).

دووه‌م: پێشتر له‌ باسی دوعاكه‌ی نوحدا، گوتمان كه‌ فه‌رمووی: (ربّ أنزلني منزلا مباركا)، واته‌: په‌روه‌ردگارم! له‌ شوێنێكی به‌ فه‌ڕو پیرۆز دامبه‌زێنه‌، خوای گه‌وره‌ش له‌سه‌ر كێوی (جودی) دایبه‌زاند، كه‌واته‌ كاتێك له‌وێ كوردستان به‌ (منزلا مباركا) ناوبراوه‌و لێره‌ش به‌ (الأرض التي باركنا) هاتووه‌، من پێموایه‌ ئه‌م دوو ئایه‌ته‌ یه‌كتر ته‌فسیر ده‌كه‌ن‌ و ئه‌بێ‌ هه‌ر (حه‌ڕان) بێت، شاره‌كه‌ی زانای گه‌وره‌ی كورد و ئیسلام (ابن تيمية). ئه‌وه‌نده‌ش جێی گومان نیه‌ كه‌ جێی مانه‌وه‌ی ئیبراهیم حه‌ڕان بووه‌، چونكه‌ به‌پێی ته‌واوی سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌كان كاتێك چووه‌ته‌ سه‌رزه‌وی حیجاز، ته‌نها به‌یتی دروست كردووه‌و مه‌ككه‌ی نه‌كردووه‌ به‌ نیشتیمانی خۆی‌ و گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ حه‌ڕانی نیشتیمانی ئه‌سڵیی خۆی(23)، كه‌ له‌ مێژوودا گوتراوه‌ كه‌وتۆته‌ ناوچه‌ی شام‌ و له‌ پاش ڕووخانی ده‌وڵه‌تی عوسمانیی كه‌وتۆته‌ به‌شی توركیا له‌ كوردستانی به‌شكراو.

به‌شی دووه‌م: كوردو كوردستان له‌ ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ردا (د.خ)

یه‌كه‌م/ (جابان)ی كوردیی یاوه‌ری پێغه‌مبه‌ر(د.خ):

له‌ چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی فه‌رمووده‌ و ڕیوایاتدا باسی سه‌حابییه‌ك كراوه‌ به‌ناوی (جابانی كوردی)، كه‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر(د.خ)دا ژیاوه‌ و به‌شداریی كۆڕ و كۆبونه‌وه‌كانی كردووه‌ و فه‌رموده‌ی لێوه‌رگرتووه‌ و فه‌رموده‌ی گێڕاوه‌ته‌وه‌، له‌ كۆتایی ئه‌م به‌شه‌دا ئاماژه‌ به‌ زۆربه‌ی زۆری ئه‌و سه‌رچاوانه‌ ده‌كه‌م.

سه‌ره‌تا ده‌رباری ژیاننامه‌ی ئه‌و زاته‌، (إبن الأثير الجزرى) كه‌ مێژونووسێكی گه‌وره‌ی كورده‌ و هاوچه‌رخی ده‌وڵه‌تی سه‌لاحه‌دینی ئه‌یوبی بووه‌ و ساڵی (630) كۆچی له‌ دونیا ده‌رچووه‌، به‌م جۆره‌ باس له‌ (جابان) ده‌كات: “جابان، باوكی مه‌یمون، ده‌ڵێ: زیاتر له‌ جارێك، تا نزیكه‌ی ده‌جار له‌ پێغه‌مبه‌رم بیستووه‌ (د.خ)، ده‌یفه‌رموو: (أي رجل تزوج امرأة، وهو ينوي أن لا يعطيها صداقها، لقي الله زانيا)(24)، واته‌: هه‌ر پیاوێك ژنێك ماره‌ ببڕێ و نیازی ئه‌وه‌ بێ ماره‌ییه‌كه‌ی نه‌داتێ، ئه‌وه‌ وه‌ك زیناكارێك ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ لای خوا”.

باسی ئه‌م هاوه‌ڵه‌ی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) جگه‌ له‌ سه‌رچاوه‌كانی فه‌رمووده‌، له‌م سه‌رچاوه‌ مێژووییانه‌شدا هاتووه‌: 1ـــ أسد الغابة، ابن الأثير الجزرى 2- الإصابة في تمييز الصحابة، ابن حجر العسقلاني 3- تجريد اسماء الصحابة، الحافظ الذهبي.

 

دووه‌م/ مه‌یمونی كوڕی جابانی كوردیی:

له‌ سه‌رچاوه‌كانی فه‌رمووده‌دا به‌ ڕاده‌ی (جابان) باس له‌ (مه‌یمون)ی كوڕیشی كراوه‌، كه‌ كونیه‌كه‌ی (أبو بصیر)ه‌، له‌ ته‌واوی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی سه‌ره‌وه‌دا ناوى‌ (مه‌یمون)یش براوه‌، چونكه‌ به‌ناونیشانی (عن میمون عن جابان) یان (عن میمون، عن أبیه‌) هاتووه‌، بۆیه‌ ناوی سه‌رچاوه‌كان دووباره‌ ناكه‌مه‌وه‌.

(مه‌یمون) یه‌كێكه‌ له ‌په‌یڕه‌وان (تابعین)، پێشه‌وا (ذهبـي) باسی ده‌كات‌ و فه‌رموده‌ی لێ ده‌گێڕێته‌وه‌، یه‌كێك له‌وانه‌ ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌یه‌ كه‌ ده‌فه‌رموێت:” الجراد من صيد البحر”، هه‌روه‌ها زاهيدی گه‌وره‌ ماليكى كوڕی دینار فه‌رموده‌ له‌م كوڕه‌ی جابانه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌.

پێشه‌وا ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌لیش ده‌ڵێت: یه‌زیدی كوڕی ده‌یله‌م بۆی گێڕامه‌وه‌ كه‌ مه‌یمون كوڕی (أبو عثمان) گوێی له‌ عومه‌ر بووه‌ وتاری داوه‌و، گوتویه‌تی: گوێم له‌ پێغه‌مبه‌ر(د.خ)بوو ده‌یفه‌رموو: (إن أخوف ما أخاف على هذه الأمة كل منافق عليهم اللسان)(25)، واته‌: خراپترین شتێك كه‌ لێی ئه‌ترسم تووشی ئه‌م ئوممه‌ته‌ ببێت، هه‌موو كه‌سێكی دووڕووی زمانزانه‌!.

هه‌روه‌ها له‌ سه‌رچاوه‌كاندا هاتووه‌ كه‌ ماليكى كوڕی دینار پرسیاری كردووه‌ له‌ (مه‌یمونی كوردی)، وتویه‌تی: باوكت واته‌ (جابان) پێغه‌مبه‌ری دیوه‌و، فه‌رموده‌ی لێ بیستووه‌، هه‌ندێك فه‌رموده‌مان بۆ بگێڕه‌ره‌وه‌، مه‌یمون وتویه‌تی: “باوكم فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر(د.خ)ی بۆ نه‌ده‌گێڕاینه‌وه‌، له‌ ترسی ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ك كه‌م و زیادیان تێدا بكات!”. ئه‌مه‌ش شایه‌تیدانێكه‌ له‌سه‌ر ڕاده‌ی خواناسیی و وه‌رعی ئه‌و سه‌حابییه‌ به‌ڕێزه‌، كه‌ خۆی لاداوه‌ له‌ گێڕانه‌وه‌ی زۆری فه‌رمووده‌، بۆئه‌وه‌ی نه‌كه‌وێته‌ هه‌ڵه‌وه‌ و شتێك زیادوكه‌م نه‌كات له‌سه‌ر فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر(د.خ).

سێیه‌م/ ناوبردن‌ و باسكردنی جابان‌ و مه‌یمونی كوڕی، له‌ سه‌رچاوه‌كانی فه‌رموده‌دا:

جابانی سه‌حابی و مه‌یمونی كوڕی له‌م سه‌رچاوانه‌دا ناویان هاتووه‌:

1ــ موسنه‌دی ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل، به‌ ژماره‌كانی: 137، له‌: 1/141، هه‌روه‌ها ژماره‌: 293، له‌ 1/237، 6598، له‌: 14/136، 19635، له‌: 41/498، 6251، له‌: 13/298، 6587، له‌: 14/125.

2ــ سونه‌نی ئه‌بو داود، به‌ ژماره‌كانی: 1579، له‌: 5/194. هه‌روه‌ها: 1581، له‌: 5/196.

3ــ سونه‌نی نه‌سائی، به‌ ژماره‌: 4953، له‌: 3/175، 5182، له‌: 3/131، 5577، له‌: 17/151.

4 ــ السنن الكبرى للبيهقي، 2/113، 5/207، 10/58.

5ــ المستدرك على الصحيحين، للحاكم، به‌ ژماره‌كانی: 3739، له‌: 8/465، 4655، له‌: 10/476.

6ــ شعب الإيمان للبيهقي، به‌ ژماره‌كانی: 1730، له‌: 4/95 ، 1731، له‌: 4/296.

7ــ المعجم الكبير، للطبراني، به‌ ژماره‌كانی: 4144، له‌: 3/175، 7234، له‌: 7/62، 7840، 7841، 7842، 7913، 7937، 7938، 10152، 10990، 1099، 10992، 11113. جگه‌ له‌م شوێنانه‌ له‌ 18 جێگه‌ى تری ئه‌م سه‌رچاوه‌یه‌دا باسی هاتووه‌، له‌به‌ر زۆریی نه‌قڵم نه‌كردوون.

8ــ المعجم الأوسط للطبراني، به‌ ژماره‌كانی: 1920، له‌: 4/380، 1921، له‌: 4/381، 6393، له‌: 13/471، 6394، له‌: 13/472.

9ــ المعجم الصغير، للطبرانى، به‌ ژماره‌: 111، له‌: 1/114.

10ــ معرفة الصحابة، لأبي نعيم، به‌ ژماره‌كانی: 21/252، 6374، له‌: 21/83، 21/253.

11ــ مسند أبو یعلی، به‌ ژماره‌: 542، له‌: 2/46،

12ــ مسند عبد بن حمید، به‌ ژماره‌: 11، 1/14.

13ــ الإبانة، لإبن بطة، به‌ ژماره‌: 942، له‌: 2/464.

14ــ مصنف عبد الرزاق، به‌ ژماره‌كانی: 4053، له‌: 2/452، 13859، له‌: 7/454.

15ــ مصنف ابن أبي شيبة، به‌ ژماره‌كانی: 6/100، 6/151.

16ــ بغية الحارث، به‌ ژماره‌كانی: 819، له‌: 1/255، 837، له‌: 1/259، 852، له‌: 1/261.

چواره‌م/ منداڵانی تری جابان:

له‌و سه‌رچاوانه‌دا كه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێ كردن، له‌ سه‌نه‌دی هه‌ندێك ڕیوایه‌تدا، جگه‌ له‌ مه‌یمونی كوڕی جابان، باس له‌ چه‌ند كه‌سێكی تر كراوه‌ به‌ناوی كوڕانی (جابان)، كه‌ پێویستیان به‌ڕاستكردنه‌وه‌ هه‌یه‌، ئاخۆ كوڕانی هه‌مان (جابان)ی سه‌حابین، یان كه‌سێكی تر. ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ ناوه‌كانیانه‌، له‌گه‌ڵ جێگه‌ى باسكردنیان:

1ــ أبو طالب بن جابان القاري، له‌: (موسنه‌دی ئه‌حمه‌د)، به‌ ژماره‌: 19635.

2ــ بشر بن جابان الصنغاني، له‌: (السنن الكبرى للبيهقي)، 2/213.

3ــ موسی بن جابان، له‌: (بغية الحارث)، به‌ ژماره‌: 822، 1/ 255 و، 834، له‌:  1/258، 852، له‌: 1/261.

4ــ شداد بن جابان، له‌: (مصنف عبدالرزاق)، به‌ ژماره‌: 4053، له‌: 2/452.

5ــ محمد بن جابان الجنديسابوري، له‌: (المعجم الكبير للطبراني)، به‌ ژماره‌: 4144، له‌: 4/325.

پێنجه‌م/ پێغه‌مبه‌ر(د.خ)و پۆشینی جلوبه‌رگی كوردی:

له‌ كۆكردنه‌وه‌ی چه‌ند فه‌رموده‌یه‌كدا ئه‌و زانیارییه‌مان دێته‌ ده‌ست كه‌ پێغه‌مبه‌(د.خ) جلوبه‌رگی كوردی پێ باشتر بووه‌ له‌ هه‌ر جلێكی ترو له‌به‌ری كردووه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شێوه‌كه‌ی ساده‌ و ساكار بووه‌و گوڵدار نه‌بووه‌، تا له‌ نوێژدا خه‌یاڵی دوور نه‌خاته‌وه‌. به‌پێی پێناسی زاناكانی ڕاڤه‌كاری فه‌رمووده‌ش وادیاره‌ ئه‌و پۆشاكه‌ كوردییه‌ له‌ جۆری (شاڵ) بووه‌، چونكه‌ به‌ ڕوونیی ئه‌م ناونیشانانه‌یان بۆ وتووه‌:

1-جۆری قوماشه‌كه‌ زبر بووه‌.

2-ڕه‌نگه‌كه‌ی ساكار بووه‌ و ڕستنه‌كه‌ی له‌ یه‌ك جۆر مه‌ره‌ز بووه‌ و نه‌خش و نیگاری تێدا نه‌بووه‌.

3 له‌ مه‌ره‌زی ئاژه‌ڵ دروستكراوه‌..

دیاره‌ ئه‌م ناونیشانانه‌ش ته‌نها له‌ قوماشی (شاڵ)ی خۆماڵیی كورداندا هه‌یه‌ و له‌ ناوچه‌ نزیكه‌كانی نزیك به‌ نيمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بیی، ته‌نها كورده‌كان به‌ دروستكردنی ئه‌و جۆره‌ قوماشه‌وه‌ ناسراون. جگه‌ له‌وه‌ش وه‌ك دواتر ڕوونی ده‌كه‌مه‌وه‌ له‌نێو بازاڕی مه‌دینه‌دا ئه‌و قوماشی (شاڵ)ه‌ی كورد فرۆشراوه‌و سه‌حابه‌كان‌و دانیشتووانی مه‌دینه‌ پێی ئاشنا بوون!

ده‌قی فه‌رمووده‌كان

فه‌رموده‌ی یه‌كه‌م له‌ (صه‌حیحی بوخاری)دایه‌، عائیشه‌ی دایكی موسوڵمانان ده‌یگێڕێته‌وه‌، ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ر(د.خ) (خه‌میصه‌)یه‌كی گوڵداری له‌به‌ر ده‌كرد، له‌كاتی نوێژه‌كانیدا سه‌یری نه‌خش و نیگاره‌كانی ده‌كرد. كاتێ له‌ نوێژه‌كه‌ی بووه‌وه‌، فه‌رمووی: ئه‌م (خه‌میصه‌)یه‌ به‌رنه‌وه‌ بۆ (ئه‌بو جه‌هم)، له‌ جێگه‌ى ئه‌مه‌ (ئینبیجانیه‌)كه‌ی بێنن، چونكه‌ (خه‌میصه‌)كه‌ پێش كه‌مێك خه‌یاڵی بردم (واته‌ له‌ نوێژه‌كه‌مدا داڵغه‌ی بۆ دروست كردم).

هیشام كوڕی عوروه‌ له‌ باوكییه‌وه‌ ده‌گێڕته‌وه‌، كه‌ عائیشه‌ وتوویه‌تی: پێغه‌مبه‌ر (د.خ) فه‌رمووی: له‌ نوێژه‌كه‌مدا سه‌یری نیگاری سه‌ر قوماشه‌كه‌م كرد، بۆیه‌ ئه‌ترسم داڵغه‌م ببات. عوروه‌ی كوڕی زوبێر (خوا لێی ڕازی بێت) ده‌ڵێت: (وأخذ (صلى الله عليه وسلم) كرديا كان لأبي جهم. فقيل: يا رسول الله! الخميصة كانت خيرا من الكردي) واته‌: (پێغه‌مبه‌ر(د.خ) پۆشاكێكی كوردیی (ئه‌بو جه‌هم)ی وه‌رگرت، دواتر یارانی وتیان: (خه‌میصه‌)كه‌ باشتر بوو له‌ (ئینبیجانیه‌)كه(26)‌. له‌به‌رئه‌وه‌ ئه‌مه‌یان وتووه‌، چونكه‌ یه‌كه‌میان كه‌ (خه‌میصه‌)كه‌ بووه‌ نه‌رم بووه‌، به‌ڵام دووه‌میان كه‌ جله‌ كوردییه‌كه‌ بووه‌و پێیان وتووه‌ (ئینبیجانیه‌) زبر بووه‌، هه‌رواش ناساندوویانه‌ كه‌: ئه‌و جۆره‌یان قوماشێكی زبر بووه‌و ئه‌گه‌ری زۆره‌ كه‌ (شاڵ) بووبێ.

واتای (خه‌میصه‌) و (ئینبیجانیه‌)

(خه‌میصه‌) ناوی جۆره‌ جلوبه‌رگێكه‌، له‌ خوری دروستكراوه‌ و نه‌خش‌ و نیگاری له‌سه‌ر بووه‌(27).  ئه‌م پۆشاكه‌ له‌لایه‌ن سه‌حابه‌یه‌كه‌وه‌ به‌ناوی (ئه‌بوجه‌هم) به‌ دیاریی دراوه‌ به‌ پێغه‌مبه‌ر(د.خ)، به‌ڵام وه‌ك گوتمان پێغه‌مبه‌ر(د.خ) زانیویه‌تی كه‌ (ئه‌بو جه‌هم) پۆشاكێكی تری هه‌یه‌ به‌ناوی (ئینبیجانیه‌ی كوردی)، بۆیه‌ فه‌رموویه‌تی: (خه‌میصه‌)كه‌ی بۆ به‌رنه‌وه‌و (ئینبیجانیه‌) كه‌ی بێنن بۆم.

(ئینبیجانیه‌) به‌ پێی پێناسی زمانزانان: جلێكی زبره‌و نه‌خش‌و نیگاری تێدا نیه‌ و له‌ مه‌ره‌زی حه‌یوان دروست ده‌كرێت، دیاره‌ نیسبه‌تدانه‌ بۆ شوێنێك یان ‌وه‌زێك به‌ ناوی (انبیجان). مێژوونووسی عێراقی به‌ توانا عه‌باس عه‌زاوی، وشه‌ی (انبیجان)ی له‌ ڕیزی هۆزه‌ عیراقییه‌كاندا هێناوه‌، گوایه‌ لقێكه‌ ئه‌چنه‌وه‌ سه‌ر هۆزی گه‌وره‌ی (ئه‌سله‌م)، كه‌ له‌ سه‌ردمێكی دێرینه‌وه‌ هاتوونه‌ته‌ عیراق(28).

(ابن حجر العسقلاني) له‌ ڕاڤه‌ی فه‌رموده‌كه‌دا گوتویه‌تی: “(ئینبیجانیه‌)كه‌یان هێناو پێغه‌مبه‌ر(د.خ) كردییه‌ به‌ری. ئه‌و پۆشاكه‌ له‌ مه‌ره‌زی زبری حه‌یوان دروست ده‌كرێت و له‌ وڵاتی كوردانه‌وه‌، له‌ گوندێك به‌ناوی (ئینبیجان) ده‌یانهێنا”(29).  پێشه‌وا(نه‌وه‌وی)ش ده‌ڵێت: “(ئینبیجانیه‌) جۆره‌ جلوبه‌رگێكی زبره‌، كه‌ نه‌خش‌و نیگاری تێدا نیه‌”(30).

له‌ فه‌رموده‌یه‌كی تردا عائیشه‌ی هاوسه‌ری پێغه‌مبه‌ر(د.خ) به‌سه‌رهاته‌كه‌ ته‌واو ده‌كات‌ و ده‌ڵێت: (وأخذ كرديا كان لأبي جهم، فقيل: يا رسول الله! الخميصة خيرا من الكردي)(31)، واته‌: پێغه‌مبه‌ر(د.خ) جله‌ كوردییه‌كه‌ی (ئه‌بو جه‌هم)ی وه‌رگرت، هه‌ندێك وتیان ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر! (خه‌میصه‌)كه‌ باشتر بوو له‌ كوردییه‌كه‌.

من پێم وایه‌ له‌وێوه‌ ئه‌و تێبینییه‌یان داوه‌ كه‌ جله‌ كوردییه‌كه‌ چۆغه‌ی چنراوی ده‌ستی كورده‌واری بووه‌و، شاڵ بووه‌، دیاره‌ له‌به‌ر زبرییه‌كه‌ی حه‌زیان كردووه‌ (خه‌میصه‌)كه‌ له‌به‌ر بكات!، به‌ڵام پێغه‌مبه‌ری خوا وه‌ڵامی دانه‌وه‌و، جیاوازى‌ ئه‌و جله‌ی له‌گه‌ڵ جله‌ كوردییه‌كه‌ بۆ ڕوونكردنه‌وه‌و، فه‌رموی: (ئه‌وی تریان (واته‌ خه‌میصه‌كه‌) له‌ نوێژه‌كه‌مدا سه‌یری نه‌خش و گوڵه‌كانیم ده‌كرد)(32).

بانگخوازی ناسراوی عێراقی (محمد أحمد الراشد)(33)  ده‌ڵێت:” ئه‌و (ئینبیجانیه‌)ى كوردیان بردووه‌ بۆ پێغه‌مبه‌ری خواو له‌به‌ری كردووه‌. ئه‌مه‌ش شه‌ره‌ف و سه‌ربه‌رزییه‌ بۆ هه‌موو كوردێكی هاوچه‌رخ”(34).

ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌ فه‌رموده‌یه‌كی پێغه‌مبه‌ری خوایه‌ كه‌ (أبو هریره‌‌) بۆمان ده‌گێڕێته‌وه‌، ده‌ڵێت:” ڕۆژێكیان له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر(د.خ) چووینه‌ بازاڕ، پێغه‌مبه‌ر (د.خ) لای كوتاڵفرۆشه‌كان دانیشت و چه‌ند شه‌رواڵێكی كڕی به‌ چوار درهه‌م… عه‌رزم كرد ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (د.خ)! جه‌نابت شه‌رواڵ له‌پێ ده‌كه‌ی؟ فه‌رمووی: به‌ڵێ، له‌ سه‌فه‌رو، له‌ ماڵه‌وه‌، شه‌وو ڕۆژ، چونكه‌ من فه‌رمانم پێكراوه‌ كه‌ پۆشته‌ بم، شتێكیشم نه‌دی له‌م شه‌رواڵه‌ باشتر مرۆڤ دابپۆشێت(35).

لێره‌دا سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی وشه‌ی (سروال) له‌ناو عه‌ره‌بیدا زۆر به‌كار ده‌برێ‌و بۆ جۆری جلوبه‌رگی عه‌ره‌بیش ده‌گوترێ، به‌ڵام له‌ بنه‌ڕه‌تدا وشه‌كه‌ كوردییه‌، جا له‌به‌رئه‌وه‌ی كورد زۆر نه‌ناسراوه‌و له‌به‌رئه‌وه‌ی فارس خاوه‌نی ئیمپراتۆریه‌ت بوون، هه‌ر وشه‌یه‌كی عه‌جه‌می غه‌یره‌ عه‌ره‌بییان به‌رگوێ كه‌وتبێ، وتویانه‌: ئه‌و وشه‌یه‌ فارسییه‌ و كراوه‌ به‌ عه‌ره‌بی. عه‌سقه‌لانی له‌ شه‌رحی وشه‌ی (سروال)دا ده‌ڵێت:” (سروال) وشه‌یه‌كی فارسییه‌ و كراوه‌ته‌ عه‌ره‌بی، له‌ زمانێكی تریشدا پێی ده‌ڵێن: شه‌رواڵ(36).

سه‌رچاوه‌ زمانه‌وانیه‌كان ده‌ڵێن:” (سراویل) جلوبه‌رگی نیوه‌ی خواره‌وه‌ی جه‌سته‌یه‌، ناوك هه‌تا هه‌ردوو پێ داده‌پۆشێ”. هه‌روه‌ها ده‌ڵێن: “شه‌رواڵ جلوبه‌رگێكی فراوانه‌، بۆ به‌شی خواره‌وه‌ی جه‌سته‌، بۆ زیاده‌ ئیسراحه‌ت گوشاد و فراوانه‌، له‌ به‌شی نزیك قاچدا ته‌سك ده‌بێته‌وه‌. له‌ سه‌روو ناوك به‌ ته‌نافێك ده‌به‌سترێ”(37).

دیاره‌ به‌م تایبه‌تمه‌ندیی‌ و ناونیشانانه‌دا تێده‌گه‌ین مه‌به‌ست له‌ (سروال) هه‌مان شه‌رواڵی كوردییه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر(د.خ) له‌ بازاڕی مه‌دینه‌ چه‌ند دانه‌یه‌كی لێ‌ كڕیوه‌، به‌شه‌كانی تری فه‌رمووده‌ پێشووه‌كه‌ش ده‌یسه‌لمێنێت‌ كه‌ جۆری قوماشه‌كه‌ش (شاڵ)ی كوردیی بووه‌.

به‌ڵگه‌یه‌كی تر كه‌ گومان زیاد ده‌كات كه‌ كوتاڵفرۆشه‌كه‌ كورد بووبێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ هه‌مان ڕیوایه‌تدا هاتووه‌، ئه‌بو هوره‌يره‌ ده‌ڵێت: كاتێ كه‌ كوتاڵفرۆشه‌كه‌ بۆی ده‌ركه‌وت كه‌ كڕیاره‌كه‌ پێغه‌مبه‌ری خوایه‌ (د.خ)، په‌لاماریدا كه‌ ده‌ستی ماچ بكات، پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ده‌ستی ڕاپسكاندو فه‌رمووی: ئه‌م كاره‌ عه‌جه‌مه‌كان له‌گه‌ڵ پادشاكانیان ده‌یكه‌ن، من پیاوێكم له‌ ئێوه‌!(38).

ئه‌مه‌ ئه‌و گومانه‌ به‌هێز ده‌كات كه‌ فرۆشیاره‌كه‌ عه‌ره‌ب نه‌بووه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر عه‌ره‌ب بووایه‌ ده‌یزانی كه‌ ده‌ست ماچكردن له‌ناو عه‌ره‌باندا باو نیه‌ و په‌لاماری ده‌ستی پێغه‌مبه‌ری نه‌ده‌دا بۆ ماچكردنی.

هه‌روه‌ها له‌م ڕووداوه‌وه‌ له‌وه‌ تێده‌گه‌ین كه‌ دانیشتووانی مه‌دینه‌ی پایته‌ختی ئیسلام، هه‌موو جۆره‌ جلوبه‌رگێكی تێدا فرۆشراوه‌و هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كیش پارێزگاریی له‌ نه‌ریت‌ و پۆشاكی نه‌ته‌وه‌ی خۆی كردووه‌ و پێغه‌مبه‌ریش جیاوازیی نه‌خستووه‌ و هه‌ركامیانی به‌دڵ بووبێ، له‌به‌ری كردووه‌.

بۆ سه‌لماندنی ئه‌م ڕاستییه‌ گه‌ڕام به‌ سه‌رچاوه‌كانی فه‌رموده‌دا، بۆم ده‌ركه‌وت كه‌ له‌ جلوبه‌رگدا هه‌موو ڕه‌نگێكی له‌به‌ر كردووه‌، له‌ ڕه‌نگی سپی،(39) ڕه‌ش،40) سوور،(41) زه‌رد(42). دیاره‌ له‌به‌ر ئه‌م دیارده‌یه‌ كه‌ له‌ مێژوودا هاتووه‌:” نه‌بینراوه‌و نه‌بیستراوه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر (د.خ) قه‌ده‌غه‌ی كه‌سێكی كردبێ له‌و عه‌جه‌مه‌ (غه‌یره‌ عه‌ره‌ب)انه‌ی كه‌ چوونه‌ته‌ لای به‌ جلی خۆیانه‌وه‌، یان هانیان بدات بۆ له‌به‌ركردنی جل‌و به‌رگی عه‌ره‌بی”(43). دیاره‌ ئه‌و به‌شه‌ی ئاساییه‌ كه‌ جلوبه‌گی نه‌ته‌وه‌كان ئازاد بووبێ، یان كه‌سه‌ غه‌یره‌ عه‌ره‌به‌كانی دانیشتووی مه‌ككه‌ و مه‌دینه‌ و شاره‌كانی تر، ئازاد بووبن به‌ له‌به‌ركردنی جلوبه‌رگی خۆیان.

تا ئێره‌ گومانی تێدا نیه‌، چونكه‌ ئیسلام زۆر دژی تواندنه‌وه‌ی نه‌ریت‌ و كولتووری په‌سه‌ندی نه‌ته‌وه‌كان بووه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌م به‌سه‌رهاته‌دا ده‌رده‌هێنرێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ بازاڕدا فرۆشیاری كورد هه‌بووه‌، جلوبه‌رگی كوردی به‌تایبه‌تی شاڵى فرۆشتووه‌ و پێغه‌مبه‌ر(د.خ) كڕیاری ئه‌و جله‌ بووه‌. دوپاتیشی كردۆته‌وه‌ كه‌ شه‌و و ڕۆژ و له‌ سه‌فه‌رو له‌ ماڵی خۆیدا له‌به‌ری كردووه‌و به‌ باشترین جلوبه‌رگی زانیوه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ كه‌ وه‌ك جلی شامی‌ و یه‌مه‌نی‌ و وڵاتانی تری نزیكی حیجاز، نه‌خش‌و نیگاری تێدا نه‌بووه‌و ساده‌و ساكار بووه‌، چونكه‌ شاڵی كوردیی وه‌ك دیاره‌ هیچ جۆره‌ وێنه‌ و نیگارێكی تێدا دانانرێت.

هه‌روه‌ها له‌مه‌وه‌ ئه‌وه‌ش ده‌سه‌لمێت كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی ئه‌وكاته‌، ئاشنا بوون به‌ جلوبه‌رگێك كه‌ پێی وتراوه‌ جلوبه‌رگی كوردی (الإنبيجانية الكردية). ئه‌م ئاشناییه‌ به‌ جلوبه‌رگی كوردیی ته‌نها بۆ جل‌و به‌رگی پیاوان – واته‌ شاڵ نه‌بووه‌، به‌ڵكو جل‌و به‌رگی كوردیی ژنانه‌ش ناوو ناوبانگی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بیدا هه‌بووه‌. به‌ڕاده‌یه‌كیش ئه‌و جلانه‌ سه‌رنجی ڕاكێشاون كه‌ جلوبه‌رگی ژنه‌ حۆرییه‌كانی به‌هه‌شتتیان به‌جلی ژنانی كورد شوبهاندووه‌. (ابن الراوندي) ده‌ڵێت:” جلوبه‌رگی ئه‌هلی به‌هه‌شت له‌ سوندوس‌و (ئیسته‌بره‌ق)و ئاوریشمه‌ و بازن‌ و ده‌ستبه‌ندی زێڕ و زیو ده‌پۆشن، به‌ڕاده‌یه‌ك كه‌ له‌ به‌رگی ژنانی كورد ده‌چن”(44).

شه‌شه‌م/ ئاماژه‌ به‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد و كڵاشی كوردیی له‌ هه‌ندێك فه‌رموده‌دا:

وه‌ك پێشتر گوتمان جێی گومان نیه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر و یارانی تا ڕاده‌یه‌ك ئاشنابوون به‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌ناوی كورد، هیچ نه‌بێ به‌بوونی یاوه‌رێكی وه‌ك (جابان)ی كوردیی، یان له‌ ڕێی هاتوچۆو ئاڵوگۆڕی بازرگانییه‌وه‌ له‌ نێوان وڵاتانی شام‌ و عێراقی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا، كه‌ ده‌روازه‌یه‌ك بووه‌ بۆ كرانه‌وه‌ به‌سه‌ر وڵاتی فارسدا. بۆیه‌ جگه‌ له‌و فه‌رموده‌ و ڕیوایه‌تانه‌ی باسمان كردن، له‌كاتی تریشدا پێغه‌مبه‌ری خوا ئاماژه‌ی كردووه‌ بۆ نه‌ته‌وه‌ی كورد و هه‌ندێك ناونیشانی وتووه‌ كه‌ ئه‌وان ده‌گرێته‌وه‌، یان یارانی له‌ ڕاڤه‌ی فه‌رموده‌كانیدا گه‌یادوویانه‌ كه‌ مه‌به‌ستی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) له‌ باسی هه‌ندێك نه‌ته‌وه‌ و ناونیشانیان، نه‌ته‌وه‌ی كورده‌.

یه‌كێك له‌و فه‌رمودانه‌ فه‌رموده‌یه‌كی (صه‌حیح)و دروسته‌، ده‌فه‌رموێ: (لا تقوم الساعة حتى تقاتلوا قوما نعالهم الشعر)، له‌ ڕیوایه‌تێكی تردا فه‌رمووی: (وهو هذا البارز)(45)، واته‌: ڕۆژی دوایی نایه‌ت تا له‌گه‌ڵ قه‌ومێكدا شه‌ڕ نه‌كه‌ن، كه‌ پێڵاوه‌كانیان له‌ موو دروستكراون.. ئه‌وانیش ئه‌م نه‌ته‌وه‌ (بارز)ه‌یه‌.

من به‌پێی سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌كان بۆم ڕوون بۆته‌وه‌ كه‌ جگه‌ له‌ كورد هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌كی تر له‌وانه‌ی له‌ ناوچه‌كه‌دان‌ و نزیكی عه‌ره‌بن، پێڵاویان له‌ موو دروست نه‌كردووه‌. دیاره‌ ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌ به‌ (كڵاش)ی كوردی، كه‌ دیاره‌ له‌وكاته‌شدا وه‌ك به‌رهه‌مێكی خۆماڵیی كورد ناسراوه‌ و بۆته‌ ناونیشان بۆ كوردان‌ و نمونه‌شیان به‌ وڵاتاندا چووه‌.

بۆیه‌ سه‌حابی ناسراو ئه‌بو هوره‌یره‌ له‌ ڕاڤه‌ی ئه‌م فه‌رموده‌یه‌دا وتویه‌تی: “مه‌به‌ست له‌ (البارز) له‌ فه‌رموده‌كه‌ی پێشه‌وه‌دا كورده‌كانن”(46). هه‌روه‌ها چه‌ندین زانای تریش دووپاتیان كردۆته‌وه‌ ئه‌و قه‌ومه‌ی كه‌ له‌و فه‌رموده‌یه‌دا پێغه‌مبه‌ر (د.خ) ئاماژه‌ی پێكردوون، قه‌ومی كورده(47)‌. (ابن الأثير)یش ده‌ڵێت:” (بارز): ناوچه‌یه‌كی نزیكه‌ له‌ (كرمان)و ناوچه‌یه‌كی شاخاوییه‌، له‌ هه‌ندێ ڕیوایه‌تدا وتراوه‌: ئه‌وانه‌ كوردن”(48).

ماوه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌ بڵێین كه‌ ناوی زۆربه‌ی شار و شارۆچكه‌ و گوند و ناوچه‌كان به‌ تێپه‌ڕبوونی كات ئاڵوگۆڕی زۆریان به‌سه‌ردا دێت، به‌جۆرێك كه‌ هه‌ندێك جار زۆربه‌ی پیته‌كانی وشه‌یه‌ك ده‌گۆڕێن‌ و كه‌مێك له‌ پیته‌ ئه‌سڵییه‌كان ده‌مێننه‌وه‌. بۆ نمونه‌: شارێكی وه‌ك (هه‌مه‌دان) كه‌ پایته‌ختی ده‌وڵه‌تی كورده‌ ماده‌كان بووه‌، له‌ بنه‌ڕه‌تدا (ئه‌كباتان) بووه‌، به‌ڵام به‌تێپه‌ڕبوونی كات بۆته‌ هه‌مه‌دان(49). مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‌ ناتوانرێت به‌ دڵنیایی ئه‌و شوێنه‌ بناسرێته‌وه‌ كه‌ له‌وكاته‌دا به‌ (بارز) ناسراوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ی سه‌لماوه‌ كه‌ ناوچه‌یه‌ك بووه‌ له‌سه‌ر زه‌ویی كوردستان.

 

په‌راوێزه‌كان:

1 أرمينيا حسب دليل العالم، س. يراميان، 1963، ص53. ئه‌ویش له كتێبی: الأكراد، أرشاك، ص127، وه‌ریگرتووه‌.

2 یاقوت حه‌مه‌وی له‌ بڕگه‌ی باسی (باقه‌ردێ)، ده‌ڵێت: “هه‌شتیان یه‌كێكه‌ له‌ گونده‌كانی نزیك باقه‌ردێ”.

3 ابن حوقل، ص: 157، الأصطخري، ص: 87. أخبار الزمان، المسعودى،  ص: 60. المقدسي، ص: 60.

4 الأعلاق النفيسة، ابن رسته‌، ، ب7، چاپی لیدن، 1895، ل195.

5 ناوی ئه‌م گونده‌ی كوردستان (باقه‌ردێ) له‌ ده‌یان سه‌رچاوه‌ی تردا هاتووه‌، له‌وانه‌: تاريخ الطبري، ڕوداوه‌كانی ساڵی 174. الكامل في التاريخ، ابن الأثير الجزري، 5/ 287. تاريخ مختصر الدول، ابن العبري، لا: 13. معجم البلدان، ياقوت الحموي، 4/337. الأخبار الطوال، أبو حنيفة الدينوري و.. هتد.

6 الجامع لأحكام القرآن، الطبري، 9/42.

7 سايتى (شبكة النبأ المعلوماتية) له 25/ جمادي الآخرة/1428، به‌رامبه‌ر10/7/2007، بابه‌ته‌كه‌و ته‌نانه‌ت وێنه‌ی پارچه‌ دۆزراوه‌كانیشی دابه‌زاندووه‌. بۆ بینینی وێنه‌كان سه‌یری ئه‌م دوو سایته‌ بكه‌: www.anchorstone.com،www.noahs-ark-anchors.com له‌كۆتایی ئه‌م كتێبه‌شدا ده‌توانیت نمونه‌ له‌و وێنانه‌ ببینیت. جێی باسه‌ كه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ كراوه‌ته‌ فلیمێكی دیكۆمێنتاریی به‌ناونیشانی Noah‌s ark The Discovery of، واته‌: (دۆزینه‌وه‌ی كه‌شتییه‌كه‌ی نوح). فلیمه‌كه‌ له‌ ده‌رهێنانی: Knowledge 2020، ساڵی 1997ز.

8 ته‌فسیری (ابن كثير)، له‌ ڕاڤه‌ی ئایه‌كانی سوره‌تی (القمر)دا.. جگه‌ له‌ (ابن كثير) ئه‌م ته‌فسیرانه‌ی خواره‌وه‌م سه‌یر كرد، هه‌موو له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌و ئایه‌ته‌ی سه‌ره‌وه‌دا، ئه‌وه‌ دووپات ده‌كه‌نه‌وه‌، كه‌ خوای گه‌وره‌ كه‌شتییه‌كه‌ی له‌سه‌ر كێوی (جودی) بۆ په‌ندو عیبره‌ت هێشتۆته‌وه‌: (جامع البیان)ی (طبري)، ته‌فسیری به‌غه‌وی، (فتح القدیر)ی شه‌وكانی، (تفسير القرآن)ی ئالوسی، (الدر المنثور)ی (سيوطى)، (التحرير والتنوير)ی (محمد الطاهر بن عاشور)، ته‌فسیری (أبو السعود)، ته‌فسیری نه‌سه‌فی.

9 تفسير التحرير والتنوير، محمد الطاهر ابن عاشور، ج 15، سورة القمر ، ئایه‌تی 14و15.

10 صحيح البخاري، كتاب تفسير القرآن، باب تفسير: اقتربت الساعة وانشق القمر.

11 الكامل في التاريخ، ابن الاثير الجزري، 5/ 287.

12 ته‌فسیری (ابن كثير)، له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی (16)ی سوره‌تی (الفتح)دا.

13 بۆ ئه‌م بۆچوونانه‌ بڕوانه‌: ته‌فسیری (روح المعانی)، (الآلوسي)، 26/103.

14 ته‌فسیری (روح المعانی، الآلوسي)، له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی (16) سوره‌تی (الفتح)دا، 17/67.

15 هه‌مان سه‌رچاوه‌، 17/67

16 سه‌یری (جامع البيان في تفسير القرآن) ی (ابن جرير الطبري) له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی (68)ی سوره‌تی (الأنبياء)، هه‌روه‌ها ته‌فسیری (ابن كثير)و ته‌فسیری (فتح القدیر)ی (شه‌وكانی)و (النكت والعیون)ی (ماوه‌ردی)و (معالم التنزیل)ی (به‌غه‌وی).

17 بڕوانه‌: سيرأعلام النبلاء، الذهبـي، 6/179، وتهذيب التهذيب، ابن حجر العسقلاني، 9/111.

18 ته‌فسیری (روح المعانی)، (الآلوسي) له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی (16)ی سوره‌تی (الفتح)دا.

19 ته‌فسیری (مفاتح الغیب) ی رازی له‌ ئایه‌تی (16) (الفتح) دا.

20 بڕوانه‌: تاريخ الأمم والملوك، الطبري، 1/233.

21 بڕوانه‌: ته‌فسیری (زاد المسير)ی (ابن الجوزي)، له‌ ڕاڤه‌ی ئایه‌تی (71)ی (الأنبياء).

22 (ابن كثير) له‌ ته‌فسیری ئایه‌ته‌كه‌دا ئه‌مه‌ی گوتووه‌. دیاره‌ (حران) به‌ پێی هه‌موو مێژوونووسان‌ و جوگرافیناسان، به‌شێكه‌ له‌ كوردستان، چونكه‌ كه‌وتووه‌ته‌ باكووری خۆرهه‌ڵاتی توركیا، نزیك ڕووباری (بلیخ) له‌ سه‌رووی شاری (جزیره‌)ه‌وه‌.

23 زۆربه‌ی مێژوونووسان ئه‌مه‌یان دووپات كردۆته‌وه‌. بۆ نمونه‌ بڕوانه‌: (تاريخ الرسل والملوك، الطبري، 1/ 244).

24 بڕوانه‌: ته‌فسیری (الطبري)، 18/470.

25 أسد الغابة في معرفة الصحابة، ابن الأثير الجزرى، هه‌روه‌ها له‌: (الإصابة في تمييز الصحابة، ابن حجر العسقلاني).

26 موسنه‌دی ئه‌حمه‌د، ژماره‌ 134، 1/303.

27 ده‌قه‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ی فه‌رموده‌كه‌ به‌م جۆره‌یه‌: (عن عائشة (رضي الله عنها) أن النبي (ص) كان له خميصة لها أعلام. فقال: شغلتني أعلام هذه، إذهبوا بها إلى أبي جهم، وأتوني بإنبيجانيته)، ئه‌م فه‌رموده‌یه‌ چوار جار له‌ صه‌حیحی بوخاری، به‌ ژماره‌كانی: 360، 373، 710، 5369)،  سێ‌ جار له‌ صه‌حیحی موسلیم، به‌ ژماره‌كانی: 863، 864، 865)، چوار جار له‌ موسنه‌دی ئه‌حمه‌د، به‌ ژماره‌كانی: 22958، 23-60، 24273، 24454)، هه‌روه‌ها له‌ (ابن ماجه‌، به‌ ژماره‌: 3540)، (نه‌سائی، به‌ ژماره‌: 763)، (موگأ مالك، به‌ ژماره‌: 24 و 205) یش هاتووه‌. قسه‌كه‌ی (عوروه‌)ش لای (أبوداود) به‌ ژماره‌(915) هاتووه‌و، سه‌نه‌دی (صحیح)ه‌.

28 معجم المعانی،  پیتی خ.

29 بڕوانه‌: عشائر العراق، عباس العزاوي، 1/65.

30 عبير الوعي،  محمد أحمد الراشد، الرياض، 2009، ص: 79. له (فتح الباري، ابن حجر العسقلاني) وه‌ری گرتووه‌.

31 شرح النووي على صحيح مسلم، كتاب المساجد، باب كراهة الصلاة في ثوب له أعلام. هه‌روه‌ها: عون المعبود، العظيم آبادى، 2/409.

32 سنن أبی داود، به‌ ژماره‌: 10915 ، ته‌حقیقی ئه‌لبانی،  سه‌نه‌دی فه‌رموده‌كه‌ش (حه‌سه‌ن)ه‌.

33 ده‌قی عه‌ره‌بیی ئه‌م به‌شه‌ی فه‌رموده‌كه‌ به‌م جۆره‌یه‌: (إني كنت أنظر إليها في الصلاة). (صحیح أبی داود، بسند حسن، الرقم: 915).

34 ئه‌وه‌ ناوی خوازراویه‌تی، ناوه‌ ئه‌سڵییه‌كه‌ی بریتییه‌ له‌: عبدالمنعم صالح العلی.

35 عبير الوعي،  محمد أحمد الراشد، الرياض، 2009، ص: 79.

36 ده‌قه‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ی به‌م جۆره‌یه‌: (قال ابوهريرة: دخلت يوما السوق مع رسول الله (د.خ)،  فجلس إلى البزازين،  فاشترى سراويل بأربع درهم… فقلت: يا رسول الله! إنك لتلبس السراويل؟ قال: أجل في السفر والحضر، والليل والنهار، فإني  أمرت بالستر، فلم أجد شيئا أستر منه)، ئه‌م فه‌رموده‌یه‌: (بوخارى و ترمذى) گێڕاویانه‌ته‌وه‌و، له‌م سه‌رچاوانه‌شدا هاتووه‌: (الفوائد المجموعة، الشوكانى (419)، (مجمع الزوائد، الهيثمي، 2/142)و زۆر سه‌رچاوه‌ی تریش.

37 إرشاد الساري، شرح صحيح البخاري، ابن حجر العسقلاني، (3/109).هه‌روه‌ها له‌ چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی تردا هاتووه‌.

38 قاموسی (معجم المعانی الجامع)،  پیتی (س).

39 به‌شێكه‌ له‌ هه‌مان فه‌رموده‌ی پێشه‌وه‌ كه‌ ده‌قه‌كه‌یمان هێنا. عه‌ره‌بییه‌كه‌ی به‌م جۆره‌یه‌: (وَثَبَ إِلَى يَدِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُقَبِّلُهَا، فَجَذَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَدَهُ مِنْه. وَقَالَ: هَذَا إِنَّمَا يَفْعَلُهُ الأَعَاجِمُ بِمُلُوكِهَا، إِنَّمَا أَنَا رَجُلٌ مِنْكُمْ… وَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ السَّرَاوِيلَ.. قُلْتُ : يَا رَسُولَ اللَّهِ ، وَإِنَّكَ لَتَلْبَسُ السَّرَاوِيلَ ؟ قَالَ: ” نَعَمْ، وَبِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ، وَفِي السَّفَرِ وَالْحَضَرِ، فَإِنِّي أُمِرْتُ بِالتَّسَتُّرِ، فَلَمْ أَجِدْ شَيْئًا أَسْتَرَ مِنْهُ..)

40 له‌ فه‌رموده‌ی ژماره‌ (3036)ی (موسنه‌دی ئه‌حمه‌د)دا ئاماژه‌ی پێ كراوه‌.

41 له‌ فه‌رموده‌ی ژماره‌ (3376)ی (صه‌حیحی موسلم)دا ئاماژه‌ی پێ كراوه‌.

42 له‌ فه‌رموده‌ی ژماره‌ (3065)ی (ابو داود)و، ژماره‌ (1137)ی (موسنه‌دی ئه‌حمه‌د)دا هاتووه‌.

43 له‌ فه‌رموده‌ی ژماره‌ (137)ی (ترمذى)دا هاتووه‌.

44 التراتيب الإدارية (نظام الحكومة النبوية)، عبد الحي الكتاني، (1/442). كورد له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا (د.خ)،  محمد مه‌لا محمود تاوگۆزیی ، لا: 55. ده‌قه‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ی ده‌ڵێ:” ملابس أهل الجنة من السندس والإستبرق وأساور الفضة والذهب … إنها تجعلهم يشبهون عروس الأكراد..”

45 صه‌حیحی بوخاری، به‌ ژماره‌: (3587، 3591). هه‌روه‌ها: صه‌حیحی موسلم، به‌ ژماره‌: (7494).

46 فتح الباري، ابن حجرالعسقلاني، 2/299. هه‌روه‌ها: البداية والنهاية، ابن كثير، (25016).

47 له‌وانه‌: (عه‌سقلانی) له‌ (ارشاد الساری 4916)، (العینی) له (عمدة القاري في شرح البخاري)، (24/194) أبو نعیم، له (المستدرك) (1/87)

48 النهاية في غريب الحديث والأثر ، وشه‌ی (برز).

49 ئه‌مه‌ زۆربه‌ی مێژونوسان دوپاتیان كردۆته‌وه‌. له‌وانه‌: یاقوتی حه‌مه‌وی له‌ (معجم البلدان). بڕوانه‌: سایتی ویكیپیدیا، دانشنامه‌ی ئازاد.