پڕۆفیسۆر جەیسۆن ئوور: هەولێر لە یەكەم شارستانییەتە مێژووییەكانە

بەڕێوەبەرایەتیی شوێنەوارناسیی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، گرێبەستێكی پێنجساڵەی لەگەڵ زانكۆی “هارڤارد”ـی ئەمەریكی بۆ ڕووپێوكردنی دەشتی هەولێر بۆ دۆزینەوەی شوێنەوار واژۆ كردووە. سەرۆكی شاندی “هارڤارد” پڕۆفیسۆر (جەیسۆن ئوور) لە چاوپێكەوتنی “هەولێر”ـدا باسی گرنگیی ئەو شوێنەوارانە دەكات و پێی وایە هەولێر لە یەكەم شارستانییەتە مێژووییەكانە.

* ئێوە بۆ چەند ساڵ گرێبەستتان لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا كردووە و هۆكاری هەڵبژاردنی دەشتی هەولێریش بۆ چی دەگەڕێتەوە؟

– زۆر جاران هەولێر لە ناوەندە جیهانییەكان بەو پێشكەوتنانە دەناسرێتەوە كە لە دوای (2003)ـوە تێیدا كراوە، بەڵام ئەوەی منی لە هارڤاردەوە هێناوەتە ئێرە، هەبوونی ئەو شوێنەوارانەیە كە لە دەشتی هەولێر و دەوروبەری سەرسامی كردووم. هاوكات گرێبەستەكەی ئێمە لەگەڵ شوێنەواری حكوومەتی هەرێم بۆ (5) ساڵە، ڕووبەری كاركردنیشمان (3) هەزار و (200) مەتر سێجایە.

لە دەشتی هەولێر “ئاشوور”ـییەكنی لێ بووە، بە واتایەكی دیكە ناوەندی ئاشوورییەكان بووە، هەروەها گردی “خەزنە” شاری “ساسانی”ـیەكان بووە، ئەوەیش وای كردووە كە “هەولێر” بە كۆنترین شاری ناوچەكە بناسرێتەوە.

* لە ئێستادا ئێوە وەكوو شاندی زانستیی “هارڤارد”ـی ئەمەریكی چەند شوێنەوارتان دۆزیوەتەوە؟

– دەمێكە توێژینەوەی مرۆڤناسی و شوێنەوارناسیی ئەو بەشە لە عێراق دەكەم. هەولێر لە (1951) شارێكی یەكجار بچووك بووە، بەڵام لە (2011)ـدا بووەتە یەكێك لە گەورەترین شارەكانی عێراق، هەر بۆیەیش كاری ئێمە دژوارتر بووە، چونكە دەبێ بەر لە هەموو شتێك ئەو شوێنەوارانە بدۆزینەوە كە تێك دراون، یان جارێكی تر خەڵك دروستی كردوونەتەوە و تێیدا دەژین. بەڵام بە هەموو ئەوانەیشەوە (93) ناوچەی شوێنەواریمان دۆزیوەتەوە و لە داهاتوویشدا هەزار و (200) ناوچەی دیكەی شوێنەواری دەدۆزینەوە.

* مێژووی ئەو ناوچە شوێنەواریانەی دۆزراونەتەوە، بۆ چ سەردەمانێك دەگەڕێنەوە؟

– مێژووی ئەو شوێنەوارانە، بۆ چەندین سەردەمی جیاوازی كۆن دەگەڕێنەوە، یەكەم بۆ سەردەمی ئوری سێیەم لە (3600) بۆ (3300) ساڵ پێش لەدایكبوونی مەسیح. هەندێكیان بۆ سەردەمی ئاشووری نوێ و ئاشووری ناوەڕاست لە (1200) بۆ (1500) ساڵ پێش لەدایكبوونی مەسیح دەگەڕێنەوە.

هەروەها بەشێكیشیان بۆ سەردەمی میتانی برۆنزی (2000) بۆ (2500) ساڵ پێش لەدایكبوونی مەسیح دەگەڕێنەوە، جگە لەوانەیش بەشێك لە شوێنواری سەردەمی ئیسلامیش لەو ڕووپێوییەی دەشتی هەولێر دۆزراونەتەوە.

* ئەو شوێنەوارانەی لە هەولێر دۆزراونەتەوە، چ شتێكی نوێیان تێدایە، كە پێشتر ئەوان لە خوێندنەوە و دیراسەكردنەكانیاندا پێیان نەزانیبوو، یان بە گشتی بە شاراوەیی مابووەوە؟

– بە هیچ شێوەیەك چاوەڕێی ئەوە نەبووین، كە لە دەشتی هەولێر ڕووبەرێكی وەها گەورە لە شوێنەوار بدۆزینەوە، چونكە ئەوەی مانگی دەستكرد سەبارەت بە ڕووبەری شوێنەوارەكانی دەشتی هەولێر پێمان دەڵێت، ئەگەری دۆزینەوەی شارێكی گرنگی مێژوویی لە ژێر خاكی لێ دەكرێت.

* لەسەر بنەمای توێژینەوەكانتان كورد هەر لە سەرەتاوە لەو ناوچەیە بووە، یان بۆ ئەو ناوچەیە هاتووە؟

– خۆیشم سەرم لەوە سووڕماوە و تاكوو ئێستا بۆمان دەرنەكەوتووە كە كورد هەر لە سەرەتای مێژووەوە لەو ناوچەیە ژیاون، یان دواتر كۆچیان كردووە، بەڵام دوای ئەوەی بە كردەوە هەموو شوێنەوارەكانی دەشتی هەولێرمان بینییەوە و بە دیراسەكردنی پارچە شوێنەوارەكان بۆمان دەردەكەوێت، كە كورد لێرە ژیاوە، یان بۆ ئێرە هاتووە.

* بەڵێنی ئەوەتان داوە كە 1200 شوێنەوار بدۆزنەوە، لەو 5 ساڵەدا دەتوانن ئەو كارە بكەن؟

– بە مانگی دەستكرد لە ئێستادا سێ شوێنمان دیاری كردووە، ئەگەری ئەوەیش هەیە 1100 شوێنی دیكەیش بدۆزینەوە.
* پێوەری هاتنتان بۆ هەولێر تەنیا ناسینی قەڵای هەولێر بووە، یان زانیاریی دیكەیشتان هەبووە؟

– قەڵای هەولێر شوێنێكی بەناووبانگە، زۆر كەس بە قەڵاوە هەولێر دەناسێت، خۆیشم یەكەم جار كە ویستم دیراسەی شوێنەوارەكانی ئەو ناوچەیە بكەم، قەڵام ناسیوە، بەڵام جگە لەوەیش خۆم بە دیراسەكردنی، مێژوو و شوێنەوارەكانی میزۆپۆتامیا بۆم دەركەوت، كە دەشتی هەولێر دەتوانێ باشترین جێگە بێت بۆ ئەوەی بەشێكی زۆری مێژووی ناوچەكەی پێ بگەڕێنیتەوە.

* كورد زۆر لەمێژە دەزانێت كە نەتەوەیەكی یەكجار كۆنی ئەو ناوچەیە، بەڵام هۆكاری سیاسی وای كردووە كە هەرگیز نەیتوانیوە خاوەندارێتیی بەشی زۆری مێژووەكەی بكات، ئێوە وەكوو هارڤارد مرۆڤناس و كۆمەڵناستان هێناوە بۆ ئەوەی ئەو مێژووە لەرووی واقیعەوە بۆ كورد بگەڕێننەوە؟

– بە ئاوڕدانەوەیەكی هاكەزایی بۆمان دەردەكەوێت كە كورد لەو ناوچەیە مێژوویەكی دوورودرێژیان هەیە، بەڵام پاراستنی نەتەوەی كورد دەگەڕێتەوە سەر تاكی كورد و دەستەڵاتی كوردی، ئەگەر ئەوان توانییان توێژینەوەی زانستی لەسەر مێژووەكەیان بكەن و شوێنەوارەكانیان بپارێزن، دەتوانن خاوەندارێتیی مێژووی خۆیان بكەن.