Home / مێژووى جیهان / وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و جەنگی دووەمی جیهانی

وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و جەنگی دووەمی جیهانی

1392107389997

توێژینەوەیەكە لەنوسینی
عبدالخالد صابر

بەسەرپەرشتی
د. عپمان علی

2011

ئەم تویژینەوەیە لەم چەند باسانە پێَكهاتووە.

1- باسی یەكەم/ كورتەیەك لە بارودوخی سیاسی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەر لە هەڵایسانی جەنگی دووەمی جیهانی.
2-باسی دووەم/ بەشداریكردنی ئەمریكا لە جەنگی دووەمی جیهانی هەڵوێست‌و هۆ كارەكانی
3-باسێ‌ سێیەم/وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەسەر وبەندی جەنگی دووەمی جیهانی دا
– سیاسی و ئابوری. –
4-باسی چوارەم/ئەمریكا و كۆتایی جەنگەكە لە نێوان قازانج و قەیراندا.

باسی یەكەم
كورتەیەك لە بارودوخی سیاسی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەر لە هەڵایسانی جەنگی دووەمی جیهانی.

پێش چوونە ناوەوەی ئەم بەشە دەكرێت ئەوە بخریتە روو كە چۆن جەنگی دووەمی جیهانی هەڵگیرسا (( لە ساڵانی بیستەكانی سەدەی بیسەمدا،ژاپۆن هەستی بەوەكرد كە كۆمەڵەی گەلان بەتوندی رێگە لە فراوانخوازانەی ژاپۆن دەگرێت، بەڵام لەلایەكی دیكەوە خۆی لەفراوانخوازی بەریتانیا وڵاتە یەكگرتووە كانی ئەمریكا كەڕكردووە.لەلایەكی دیكەشەوە ئیتاڵیا رازی نەبوو لە بەرهەمی بەشداریكردنی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا كە لە پاڵ وڵاتانی سوێند خواردووەكاندا ئەو چوونە بۆ سەرۆكەكەی دەگەڕێتەوە ( بنیتۆ مۆسۆلینی) برسی‌و تینووی بەدەست هێنانی سەروەری بوو ئەلمانیاش دەیویست قەرەبووی ئەو شكست خواردنەی بكات لەجەنگی یەكەمی جیهانیداو خۆیشی دەرباز بكات لەوبارو دۆخە ئابورییە دژوارەی تێی كەوتبوو ئەمە لەلایەك لە لایەكی دیكە شەوە خۆی لە كۆت‌وبەندی پەیماننامەی (ڤێرسای ) رزگار بكات.(1)
روداوەكان بە خێرایی هە نگاویان دەناو وڵاتانی دیكتاتۆری رێگای دوژمنكارانەیان گرتەبەر و بەوپێیە هەریەك لەوانە دەستگای جەنگی خۆی برەوی پێبداو هەڕەشەشیان لە وڵاتە دراوسێ‌ لاوازەكەی دەكرد. هەروەك ئەوەی ساڵی 1931 وڵاتی یابان پەلاماری هەرێمی (مەنشۆریا)ی چینی داو ئیتاڵیاش لەلای خۆیەوە لەسەرەتای ساڵانی سیەكاندا هێرش كردەسەر لیبیا ولە سالێ‌ 1935یشدا هەڵمەتێكی سەربازی بۆ سەر (حەبەشە) (ئەپیوبیا) ئەنجامدا. ئەڵمانیاش پاش گرتنە دەستی دەسەڵات لە لایەن نازیەكان بە رابەری (هیتلەر) لە سالی 1933دا پەیماننامەی (پرسای)لەغو كردەوە و دواتر هەریمَی (راین)ی لە ساڵی 1938 داگیر كرد.لەهەمان كاتدا بە ئاشكرا و بەشێوەیەكی فراوان خۆی پر چەك كرد.كۆمەڵەی گەلان بەوكەین وبەینانەیان زانی ئەوە بوو دەستیدایە رێگای دیبلۆماسی وناردنی شاند بۆ هەریە كە لەو وڵاتانە بە مەبستی هێور كردنەوەی بارودۆخەكە وتە تەشەنەنەكردنی وهەروەها هەندێك وڵاتی دیموكراتی لە لای خۆیانەوە مەترسیان لەو بارودۆخە پەیدا كردو كەوتنە جمو جوڵی دیپلۆماسیانە لەوانە وڵاتانی ((فنلەندا، هوڵندا و…هتد))(1) بەڵام هەموو ئەوهەڵانە نەبونە رێگر لە بەردەم ئەو كارو كردەوانەی وڵاتانی دیكتاتۆری ئاماژە پێكراو. ((لەدوای سەركەوتنی هاوپەیمانی لەجەنگی یەكەمی جیهانی‌و گێڕانەوەی هاوسەنگی هێز بە بڕیارێكی كۆنگرێس ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا گەڕایەوە سەرهەمان سیاسەتی دوورە پەرێزی، ئامانجیش لەم كارە ئەوە بوو رێگە لە ویلایەتە یەكگرتووەكان بگیرێت بۆ ئەوەی نەچێتە جەنگەوە لە دەرەوەی كیشوەری ئەوروپا))(2)، بەڵام ئەم بۆچوونانەی كۆنگرێس وەك خۆی نامێنێتەوە وە چونكە گۆڕانكارییە سیاسیەكانی ئەو سەردەمە كاریگەریان دەبوو لەسەر وڵاتانی زلهێز، وەك وڵاتە یەكگرتووەكان بەوەی ئەگەر بەو دوورە پەرێزیە بمێننەوە لەلایەكەوە بەرژەوەندیەكانی دەكەوێتە مەترسیەوە و لە لایەكی دیكەوە لەگۆڕەپانی سیاسی دوا دەكەوێت.
(( لەسەرەتای ئەو گۆڕانكاریانەی ڕوویان دەدا لە ئەوروپا، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ چوون‌و تێڕوانینەكانی دەخستە ڕوو، هەروەها ئامۆژگاری ئەو وڵاتانەی دەكرد كە راستەوخۆ ئەو جەنگە دەیگرتنەوە، بەوەی پەنا نەبەن بۆ جەنگ‌و هانی دەدان پشت بەو رێگا چارانە ببەستن كە لە ئەنجامی ئەو رێكەوتن‌و كۆنگرەكاندا بڕیاریان لەسەر درابوو.(3) ئەوەی ئاماژەی پێدرا لایەنی دەرەكی وڵاتە یەكگرتووەكانی بوو بەرامبەر بەو گۆڕانكارییانە ئەگەرچی هەوڵیدا بۆ رازیكردنی لایەنە داخوازەكان، بەڵام بێ ئەنجام بوو لەناوخۆیشیدا دەنگی ناڕەزایی لەبەرامبەر سیاسەتی گۆشەگیری بەرزبوەوە، هێشتا كاربەدەستانی ئەمریكاو سەنتەری بڕیاردەر بەوردی‌و وریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئەو رووداوانەدا كرد تەنانەت لەساڵی 1935دا كۆنگرێسی ئەمریكی یاسای بێلایەنی بوونی وڵاتەكەی لەكێشەی ئەوروپادا راگەیاند)).(4)

باسی دووەم
بەشداریكردنی ئەمریكا لەجەنگی دووەمی جیهانی هەڵوێست‌و هۆكارەكانی پاش ئەوەی
رووداوەكان وردە وردە بەرەو ئاڵۆزی دەچوو ئەوەبوو سوپای مۆسۆلۆنی‌و هیتلەر هەڵوێستیان بەرامبەر جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا بە هەماهەنگی نیشتمان پەروەران توانیان رژێمی كۆماری لە 1936-1938 لەو وڵاتەدا بڕوخێنن‌و (فرانكۆ) بێننە سەر تەخت ئەم كارە هانی ژاپۆنی بۆ جارێكی دیكە لە 1938دا كە شاڵاوێكی سەربازیانەی بەرفراوان بكاتە سەر چین، ئەم رووداوانەی یابان بۆ چەند ساڵێك مایەوە تاوەكو لە كۆتاییدا تێكەڵ جەنگی جیهانی دووەم كرا)).(1)
دوای ئەوەی ئەڵمانیا چەند هاوپەیمانیەكی ئەنجامدا لەوانە لەگەڵ ئیتاڵیا لە 1/11/ 1936 ‌و بەدوای ئەوەدا لەگەڵ ژاپۆن لە 25ی تشرینی دووەمی 1936دا تەنانەت هیتلەر دانی نا بەداگیركردنی حەبەشە لەلایەن ئیتاڵیاوە لەساڵی 1935، ئەو هاوپەیمانێتیە سەربازی‌و سیاسیانە بوونە هۆی ئاڵۆز بوونی بارودۆخ لە ئەوروپاو رۆژهەڵاتی دووری ئاسیا ئەمە لەلایەك‌و سەرنەكەوتنی هەوڵەكانی كۆمەڵەی گەلان لەمەڕ ئەو كێشانەداو هەروەها هەڵوێست نەگرتنێكی گونجاو و دروستی ئەو كۆمەڵەیە بەرامبەر بە دەستدرێژیەكانی ژاپۆن لەوڵاتی چیندا، دیارە ئەگەر كۆمەڵەی گەلان بەپێی پێویست‌و جدیانە هەوڵی جدی بخستایەكار ئەوا بەلایەنی كەمەوە كاریگەرێتی لەسەر هێوركردنەوەی مەوداو كێشەكان دەبوو، بەڵام ئەوە ئەوەدەسەلمێنێ‌ كە كۆمەڵەی گەلان دەستەوەسان بووە لەبەرامبەر سیاسەتی فراوانخوازی‌و دوژمنكارانەی وڵاتانی دیكتاتۆر شەڕ خوازی وەك ئەڵمانیاو ژاپۆن‌و ئیتاڵیا.
سەبارەت بەو هەموو گۆڕانكاریە گەورەو لەبەرچاوانە، بۆ جارێكی دیكە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بێ لایەنی خۆی دووپاتكردەوە تەنانەت پێشتر رێككەوتنێك لەنێوان ئەمریكاو فەڕەنساو ژاپۆن‌و بەریتانیا بەناوی (بریاند – كیلوج) لەكۆتایی ساڵانی بیستەكاندا مۆر كرابوو لەسەر رۆژهەڵاتی دوور، لەوێدا سیاسەتی بابی كرانەوەیان ئاماژە پێدابوو ئەم پەیماننامەیە رێگەی دەدا بەهەڵگیرسانی جەنگ بەمەبەستی بەدیهێنانی سیاسەتێكی نەتەوەیی فراوان خوازی نایاسایی، پەیماننامەكە لەلایەن گەلی ئەمریكا بەگەرمی پێشوازی لێكرا لەبەرئەوەی سیاسەتێكی نێو نەتەوەیی بێ‌ وا بەستەیەكی دیاری كراوە، بەڵام زۆری نەبردو سیاسەتی ژاپۆن بەلای ئەمریكاوە دەركەوت لەوكاتەی هەرێمی مەنشۆریان داگیركردوو لەلایەكی تریشەوە یابان بوو بەهێزێكی ئیمپریالی دوژمنكارانەی هەڕەشەكار بۆ سەر بەرژەوەندیەكانی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەرۆژهەڵاتی دووردا.(2)
پێش هەڵایسانی جەنگی دووەمی جیهانی ئەمریكا بەگومان بوو لە سیاسەتە فراوانخازیەكانی ئیتاڵیا، ئەڵمانیا، ژاپۆن، ئەوەبوو لەتشرینی یەكەمی 1937 دا، سەرۆكی ئەمریكا(رۆز فێڵت) لە وتارێكیدا هێرشی كردە سەر ئەو سێ‌ وڵاتە بەبێ‌ ناوهێنانیان بەئاشكراو هەر یەكەیانی تاوانبار كرد بەدروست كردنی نا ئارامی‌و رێز نەگرتن لەیاسا نێو دەوڵەتیەكان بەدوای ئەوەدا لە 5ی ئایاری 1938دا وەزیری جەنگی ئەمەریكار هەمان سێ‌ وڵاتی ئاگادار كردەوە لەهەركارێك ببێتە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی جیهانی)).(1) ئاشكرایە بۆ هەربەشداربونێك لەجەنگدا هۆكاری تایبەتی خۆی هەیەو ئەوەش بەپێی بەرژەوەندیكانێتی بەتایبەتی ئەو وڵاتەی داگیر نەكرێت، وەك وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە مەیدانی جەنگی دووەمی جیهانی لێیەوە زۆر دوور بوو، بەڵام چەند هۆكارێك بوونە هۆی بەشداریكردنی ئەم وڵاتە لەجەنگی دووەمی جیهانیداو پاڵدان بە وڵاتانی سوێندخۆرەوە. هەرچەندە هەندێك وای دەبینێن، ئەمەریكا بۆیە چووە ناو شەڕەكەوە تاوەكو بەرژەوەندیەكانی كەوتنە مەترسیەوە ((دەكرێت بگوترێت هۆكاری راستەوخۆی چوونە ناوەوەی ئەمریكا بۆناو ئەو جەنگە ئەوەبوو كەلە 7/12/1941 فڕۆكەكانی ژاپۆن هێرشیان كردە سەر بنكەی سەربازی ئەمریكا لە ( پیرل هاربەر )و بەشێكی گەورەی كەشتیە جەنگی‌و فڕۆكەكانی ئەمریكایان لەناو برد)).(2)

هەروەها لەگرنگترین هۆكارەكانی بەشدار بوونی ئەمریكا لەو جەنگەدا:

1. مەترسی ئەمریكا لەدەست بەسەرا گرتنی ئەوروپا لەلایەن ئەڵمانیاوە، ئەمەش زیان بەبەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا دەگەیەنێت.
2. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وای بەباش زانی شان بەشانی بەریتانیاو فەڕەنسا بچێتە ناوشەڕەكەوە، نەوەكو لەپاشەڕۆژدا ناچاربێت بەتەنها ئەو شەڕە بكات.
3. ئەمریكا كەوتبووە سەر ئەو باوەڕەی كەوا بەریتانیا هێڵی پێشەوەی بەرگریكردنی ئەمریكایە.
4. ناڕەحەتی ئەمریكا لە ئاست سیاسەتی یابان لەڕۆژهەڵات‌و باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا كە دەیوست دەست بەسەر ئەو ناوچانەدا بگرێت‌و ئەوەش هەڕەشەی لەبەرژەوەندیەكانی ئەمریكاو جیهان دەكرد.(3)
نابێت ئەوە لەیاد بكرێت كە ئەمریكا لەساڵی 1939دا ویستی خۆی لە دوورە پەرێزی قوتار بكات لەو دەمەی ئەڵمانیاو یابان سەركەوتنیان بەدەست هێنا.

باسی سێیەم
وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكالەسەرو بەندی جەنگی دووەمی جیهانیدا- بارودۆخی سیاسی‌و ئابوری
لەو دەمەی فەڕەنسا لەساڵی 1940 لەبەرامبەر شاڵاوی ئەڵمانیادا خۆی رانەگرت‌و بەریتانیا بەتەنها خۆی لەدژی وڵاتانی میحوەر دەجەنگا، بەمە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڕیاڕی لایەنگری خۆی بۆ وڵاتانی سوێند خۆران (بەریتانیا، فەڕەنسا، یەكێتی سۆڤیەت)راگەیاندو هەردوو وڵاتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كەنەدا ئەنجومەنێكی بەرگری هاوبەشیان پێكهێنا. بەدوای ئەوەدا ئەمریكا لەبەریتانیا نزیك بۆوەو بەمەش یاسای بێ‌ لایەنی وەلانا.
(( بەریتانیا لەلای خۆیەوە (50) تێكشكێنەر (المدمرە)ی ئەمریكی وەرگرت بەرامبەر بەكرێدانی ژمارەیەك بنكەی دەریایی‌و ئاسمانی بە ئەمریكا لەدوورگەكانی هندی رۆژئاوایی بۆماوەی 99 ساڵ. هەر لەو میانەدا سەركی ئەمریكا (رۆز فێڵت) لەبەرواری 11/3/1941 دا، دراوێكی زۆرو یارمەتی كەرەستەی خواردەمەنی‌و كەرەستەی ستراتیجی بەبەریتانیاو هاو پەیمانانیدا بەشێوەی قەرزو بەخشین بەمەبەستی خۆڕاگریان لەدژی وڵاتانی میحوەر، ئەوەش بەیاسای خواستن‌و كرێدان (Lond lease ACK) هەژمار كرا))(1).
هاوكات ((ئەمریكا لەڕێگای ئەم یاسایەوە توانی پێگەیەك لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێنێت‌و ببێتە هاوبەشی بەریتانیا لەسەنتەری هاوكاری كردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە بارەگاكەی لە قاهیرە بوو))(2). ئەم كارە لایەنی سیاسی ‌و ئابوری هەبوو بۆ ئەمریكا لەهەمان كاتدا، لایەك بۆ پشتگیری كردنی سیاسیانەی وڵاتانی سوێند خۆران بەتایبەتی بەریتانیاو فەڕەنسا لەلایەكی تریشەوە لایەنی ئابوری بۆ بەدەست خستنی سامانێكی زۆر، ئەوەش زیاتر هانی سەرانی ئەمریكایدا بەگیانێكی فراوان‌و بەورەیەكی بەرزەوە بەشداری لەجەنگدا بكات، تەنانەت داواكاری كەرستەی جەنگی لەئەمریكا رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر دەبوو، ئەوەبوو (( كۆنگرێس بڕیاری پرۆژەی زیادكردنی كەرەستەی جەنگیی وەك فڕۆكەو تانك دەربكات لەپاڵ زیاد كردنی كەرەستەی خواردەمەنی‌و كەرەستەی دیكەی پێویست بۆ جەنگ. هەروەها بڕیارێكی دیكەی ئابوریانەی دەركرد كە لەبڕیاری خواستن‌و كرێداندا خۆی دەبینیەوە ئەویش خواستن‌و بەكرێدانی هەر ئامرازێكی جەنگیی یاخود كەرەستەی جەنگیی بەرگریی بۆ هەروڵاتێك كە بیەوێت بەرگری لەخۆی بكات‌و ئەو بەرگری كردنە بۆ وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش كاریگەرانە بێت )).(3)

لەلایەكی دیكەوە ئەركێكی تر كەوتە سەر ئەمریكا ئەویش ((دەبوایە كەلوپەلی جەنگی رەوانەی وڵاتانی هاوپەیمان بكات لەڕێگای دەریاوە، هەرچەندە پاپۆڕە بازرگانیەكانی ئەمریكا‌و هێزی دەریایی ئەمریكی دەستێكی باڵایان هەبوو لەگواستنەوەی كەلوپەلەكاندا، ئەگەرچی جارناجار رووبەڕوو دەبوونەوە لەگەڵ ژێر ئاویەكان (غواصە)ی ئەڵمانیادا، بەو هۆیەوە سەربازی بۆ گرینلاندو ئایسلەنداو باكوری ئیرلەندا دەنارد، كەویستگەی گواستنەوەو باركردنی كەلوپەلەكان بوون. ئەوەبوو لەساڵی 1941 دا كۆنگرێس بڕیارێكی پەسەند كرد.
(( دەبێت خۆمان بۆ بەشداریكردن لەم شەڕەدا ئامادە بكەین. لە16ی ئایاری ئەو ساڵەدا بودجەی پێویست بۆ چەكداركردنی سوپا رەزامەندی لەسەر كرا هەروەها پارە بۆ دروستكردنی فڕۆكە تەرخانكرا. لە 1 ی تەموزی ساڵی 1941 دا سوپای ئەمریكی لە ملیۆن‌و نیوێك سەرباز پێك هاتبوو بەسەر 29 فرقەی پیادەو 4 فرقەی تۆپخانە دابەش بوو بوون، هێزی ئاسمانیش ( 6000 ) فڕۆكەی هەمەچەشنەی لە كاردابوو كە بەسەر 24 فرقەی ئاسمانیدا دابەش كرابوون)).(1)
جێی وتنە رۆژ لەدوای رۆژ جەنگەكە پانتاییەكەی فراوانتر دەبوو، بەمەش بڕیاری دراوی زیاتر پێویست بوو بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری جەنگ ئەمەو جگە لەكاروباری سیخوڕی‌و راگەیاندن‌و… هتد ئەمە نەك لە ئەمریكادا پەیڕەو دەكرا، بەڵكو لە وڵاتانی بەشداربووی ئەو جەنگە بەهەردوو لایەنەكەوە. ئەوەبوو (( بڕی یارمەتی ئەمریكا بۆ وڵاتانی هاوپەیمانان لەساڵانی جەنگدا گەیشتە (50) ملیۆن دۆلار.
پشكی بەریتانیا لەو یارمەتیانە لە 65% و یەكیەتی سۆڤیەت لە 32% هەروەها پێشتر كۆنگرێس سەرۆك رۆز فێڵدی سەر پشك كرد بەبەكارهێنانی سەرجەم توناكانی میللەت‌و بەروبومیان، رازیش بوون لەسەر بودجەیەكی دارایی زۆر بۆ شەڕ. رۆز فێڵت هەستا بەرێكخستنی دەستەی بەرهەمهێنانی جەنگ لە 13/1/1942 داو (دۆناڵد نیلسۆن) كرایە سەرۆكی ئەم دەستەیە))(2) هەر لەم ڕوەوە لەدوای 6 مانگ (( بڕی تێچوونی جەنگ (59) ملیار دۆلاربوو، زۆربەی لەڕێگای سەپاندنی باجەوە پەیدا دەكرا كە هیچ كاتێك ئەو وڵاتە باجی بەرز نەبوبۆوە. خاوەن پیشەسازیەكان لەگەڵ كرێكاراندا رێكەوتن مان نەگرن‌و دەرگای كارگەكان دانەخرێن لەماوەی شەڕەكەداو (( هەركێشەیەك هاتە پێشەوە بە ئاشتی چارەسەر بكرێت. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نزیكەی (25) ملیۆن كەسی دانابوو لەو خزمەتگوزاریانەدا كار بكەن كە پەیوەندی بەشەڕەوە هەبوو، كۆنگرێس دەسەڵاتی فراوانی دابوو بەسەرۆكی ئەمریكا لەكاتی جەنگدا))(3).
لەدوای ماوەیەك لەبەشداریكردنی ئەمریكا لەو جەنگەدا سەرۆكی ئەمریكا وتاری لەڕێی رادیۆوە بڵاو دەكردەوە، لەیەك لەو وتارانەدا وتبووی: لەرۆژانی داهاتوودا هەوڵ دەدەین سەلامەتی‌و ئاسایش دابین دەكەین، سەرەڕای ئەمەش داوا لەوڵاتانی جیهان دەكەین چوار ئازادیەكە بۆ مرۆڤ دەستەبەر بكەین.(1)مەبەستی لەو چوار ئازادییە ئازادی دەربڕین مەزهەب‌و پێویستە ئابوریەكان‌و ئازادی لەترس بەواتای كەمكردنەوەی خۆ پڕچەك كردن دێت، شایەنی باس لەمیانەی هەرجەنگێكدا بەكۆن‌و نوێوە، پەیماننامە لەنێوان دوو وڵات یاخود چەند وڵاتێكدا دێتە ئاراوە. لەو جەنگەدا لە 14ی ئابی 1941 دوو سەرۆكی ئەمریكاو بەریتانیا (رۆزفێڵت‌و ونستن چەرچڵ) لە كۆبونەوەیەكیاندا رێكەوتنانامەی ئەتڵەسیان دەركرد كە ئامانجی جەنگی هاوپەیمانیان تیادا دیاری كرد ئەم خاڵانەی لەخۆ دەگرت:
1. بەریتانیاو ئەمریكا رێگا بەفراوانكردنی هەرێمایەتی نەدەن.
2. مافی چارەنووس بەوپێیەی بنەمایەكە بۆ سنووری نیشتمانی لە ئایندەدا.
3. بەرازیبوونی گەلان حكومەتەكان دادەمەزرێت.
4. چاككردنی بارودۆخی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی.
5. بەدیهێنانی ئاستی ژیانێكی بەرزتر بۆ كرێكاران.
6. پارێزگاری ئاشتی دوای شكست هێنانی ئەڵمانیا.
7. ئازادی دەریایی (دەریاوانی).
8. ئەو وڵاتانەی دەست درێژیان كردووە چەك بكرێن‌و مۆتەكەی خۆ پڕ چەككردن لەسەر شانی میللەتانی ئاشتیخواز لاببرێ‌.(2)

دوای ئەوە بۆ چەند جارێك كۆبوونەوە لەنێوان سەرانی هاوپەیمانان ئەنجام دەدرا بەمەمبەستی دانانی سنورێك بۆ هێرش‌و داگیركاریەكانی وڵاتانی میحوەر. لەسەرەتادا بەو جۆرە بوو، بەڵام ( لەكۆنگرەكانی ساڵانی 1943 بەدواوە وەك كۆنگرەی تاران لەو ساڵەداو یاها لە شوباتی 1945 و بۆتیسدام لە تەمووزی لەهەمان ساڵداو ئەو كۆنگرانە لەپێناو سەركەوتنی یەكجاری بەسەر ئەڵمانیاو ژاپۆندا بەرنامەی هاوكاری یەكتریان داڕشت).(3)
بەپێی ئەو سەرچاوانەی لەبارەی جەنگی دوو ولات یاخود چەند وڵاتێك یان چەند ناوچەیەك ئەنجام دراوە، باری ئابوری بەرەو رووی قەیران دەبێتەوە بەتایبەتی بواری كشتوكاڵی كە دابینكردنی خۆراكی هاوڵاتیانە، بەڵام لەكاتی جەنگی دووەمی جیهانیدا لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەرهەمی كشتوكاڵی بووە جێی سەرنج (( ئەوەبوو سەرباری ئەو كۆسپانەی دەهاتە رێی جوتیاران ئەوەش لەبەر نەبوونی كرێكاری كێڵگەكان‌و كەمی ئامرازی كشتوكاڵی، تەنانەت ئەوبەڵێنانەی پێشتر پێیان درابوو لە پێدانی ئەوەی داوایان كردبوو، بەڵام وێڕای ئەوانە لەساڵانی 1939 – 1944 بەرهەمی كشتوكاڵی چوار یەك زیادی كرد، بەتەنیا لەساڵی 1944 دا كە گەرمەی جەنگ بوو گەیشتە 477 ملیۆن بوشل لەگەنمەشامی‌و 324 ملیۆن بوشل لە گەنم ،لەلایەكی دیكەوە زیاد بوونی مەڕوماڵات‌و بەرازو بەرهەمەكانی شیرەمەنی گەیشتە ئاستێكی سەرنج راكێش)).(1)

باسی چوارەم
وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وكۆتایی جەنگەكە لە نێوان قازانج و قەیران دا.

بێگومان لە سەرەتای سالێ‌1943وە ،گۆرانی رێڕەوی جەنگە كە لە قازانجی وڵاتانی هاوپەیماندا بوو لە مەغریبی عەرەب ئەلمانیا كەوتە حاڵەتی پارێزگاریكردن لە خۆ، بەوەی هەرلەو ساڵەدا سوپای هاوپەیمانان هیزەكانیان لە جزائیر و مەغریب دامەزراند وبەرەیكی نوێیان لە دژی هێزەكانی میحوەر كردەوە. لە ناوەراستی سالێ‌ 1942 دا دەستی ئەمریكاییەكان درێژبووەوە وفڕۆكە و پاپۆری جەنگی نویێ‌ گەیاندە ئۆقیانوسی ئارام ‌و بە گرتنی كەنالێ‌(گودال)لە لایەن هێزەكانی ئەفریقاوە لەدورگە (سۆلۆمۆن)ئەو خاكەیان گەڕاندەوە كە یابان دستی بە سەرا گرتبوو. بەرەكانی جە نگی ئەڵمان بەرەبەرە بەرەو تەسك بوونەوە دەڕۆیشت بەوەی لە چەند ناوچەیەكی شەرەكاندا تێكشكابوو،ئەوە بوولەشەری (عەلەمەین) لە هێزەكانی(رومل)ی ئەڵمانیا شكستی بەرامبەر بەهێزی بەریتانیا خواردو نەیتوانی بەرەو میصر بڕوات.
لەلایەكی ترەوە بە دابەزینی هێزی هاوپەیمانان لە ناوچەی نورماندی لە كەناری فرەنسا لەسالی 1944دا هێزی ئەلمانەكان تێك شكاو توانرا شاری پاریس رزگار بكرێت. پاش ئەوە سوپای هاوپەیمانان توانیان بچنە ناو بەرلین، سەرەتا سوپای سۆفیەت گەیشتە ئەوێ‌ و پێش گرتنی پایتەختی ئەڵمانیا روزفێلت لە 12-4-1945دا مەرگ راپێچی كرد.موسۆلینی سەرۆكی ئیتاڵیای هاوپەیمانی ئەڵمانیا لە مانگی ئایاری هەمان ساڵدا بەدیل گیراوە دوای چەند روژێك لە سێدارە درا، بەڵام ژاپۆن خۆی بەدەستەوە نەدا ئەگەر چی بۆچەند جارێك لەلایەن سەركردەكانی هاوپەیمانانەوە ئاگادار كرایەوە، بەڵام بێ هودە بوو بەمەبەستی ئەوەی یابان بێتە ژێربار سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەوكاتە (ترومان) بڕٍیاریدا لێدانی چەكی ئەتۆمی داو لە بەرواری 6ی ئابی هەمان ساڵدا بۆمبای ئەتۆمی بەفڕۆكەی جۆری B.29 درا بەسەر (هێرۆشیما)و لە 9ی هەمان مانگدا بەسەر ناكازاكی كە بووە هۆی كوژرانی 200 هەزار كەس‌و بریندار بوونی سەدان هەزار كەسی دیكەو دیارنەمانی هەزارانی دیكە.(2)
بەم پێیە جەنگ كۆتایی هات شایانی وتنە دوای هەرجەنگێك بەسەركەوتن‌و سەركەوتنەوە روووبەڕووی قەیرانی سیاسی‌و ئابوری دەبێتەوە، ئەگەر چی لایەنی سەرنەكەوتوو كەمتر ئەو قەیرانانە دەیانگرێتەوە ئەمریكا كەلایەنی براوەی جەنگەكە بوو.لەڕووی ئابوریەوە گەشەی كرد، بەڵام لەرووی سیاسیەوە رووبەڕووی قەیران بۆوە لەنمونەی ئەو قەیرانانە لەنێوان هاوڵاتیانی ئەمریكادا بەرزبوونەوەی دەنگۆی رێزگرتن‌و بەرز راگرتنی یەكیەتی سۆڤیەت بوو بەوەی قوربانی زۆریداوە لەململانێ‌ كردن لەگەڵ هێتلەردا.
ئەو دەنگۆیانە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا (بێرنس)ی هەژاند بەوەی ئەم لەهەڵپەی سۆڤیەت گەیشتبوو، بەڵام لەهەمان كاتدا لەلایەن وەزیری بازرگانیەوە (هنری والاس) رووبەڕووی رەخنە لێگرتن بووەوە، چونكە ئەم لەوتارێكیدا وتبووی ناكرێت وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خۆی بهاوێتە كاروباری ئەوروپای رۆژهەڵات لەدوای دابەشكردنی ئەوروپا لەنێوان دوو جەمسەری رۆژهەڵات‌و رۆژئاوا بەسەرۆكایەتی سۆڤیەت‌و ئەمریكا لەهەمان كاتدا توانا بێت سۆڤیەت دەست وەر بداتە رۆژئاوای ئەوروپاوە، ترومان بەو قسانەی والاس رازی بوو بەڵام بێرن داوای لەسەرۆكەكەی كرد، هەڵوێستی خۆی رون بكاتەوەو داواشی لەوازهێنانی والاس كرد وەزیفەكەی بەوجۆرە ترومان پاشگەز بوەوە،(1) بەدوای ئەوەدا بەماوەیەك كێشەی دوو كۆریا هاتنە ئاراوە، هەرچەندە كۆریای باكور ویستی كۆریای باشور داگیر بكات ئەو كارە هەرایەكی لەناو كۆنگرێسدا درووست كرد كە سەرۆك ترومان دەبێت هەڵوێستی لەو بارەیەوە بنوێنێ‌، بەوەی كۆریای باكور سەرەتا چەند ناوچەیەكی كۆریای باشور گرت‌و دواتر لە ژێر فشاردا كشایەوە ئەگەر ئەو كارەی بۆ بچوایەتە سەر ئەوا باوەڕی شوعیەت لەنیمچە دوورگەی كۆریادا پەرەی دەسەندو بەمەش مەترسی بۆسەر بەرژەوەندی بۆ ئەمریكا هەبوو بەوەی چینی شیوعی هاوكاری كۆریای باكوری رژێمی شیوعیەتی دەكرد.(2)
ئەم كێشەیە تاوەكو رۆژگاری ئەمڕۆ بێ‌ چارەسەری ماوەتەوە لەرووی ئابوریەوە لەكاتی جەنگدا كە پێشتر ئاماژە بەهەندێك سوودی دراوی دەستكەوت درا، بەڵام لەدوای جەنگەكە (( بەهێزترین دەوڵەت بوو لەرووی سەربازی‌و ئابوریەوە، بەتوانا بێ وێنەییەوە هەموو داهاتەكانی خستە خزمەت جەنگەوە، ئەمریكا شوێنە ستراتیژیەكەی یارمەتی زۆریداو توانی بنكەكانی بەرهەم هێنانی بپارێزێ‌، چونكە دووربوو لەمەیدانی شەڕەكانەوە سەرەڕای كەمكردنی ژمارەی ئەوانەی لەكەرتی كشتوكاڵیدا كاریان دەكرد كە لەساڵی 1939 دا نۆ ملیۆن‌و نیوبوو لەساڵی 1946 دا دابەزییە هەشت ملیۆن‌و سێ‌ سەد هەزار، بەڵام بەرهەم زیادبوو، لەساڵی 1947دا بەرهەمی پیشەسازی بەڕێژەیەكی زۆر بەرزبووەوە) تەنانەت دوای جەنگ لەڕووی پیشەسازی سەربازیەوە هەنگاوی گەورەی نا لەڕووی دروستكردنی فڕۆكەو كەشتی جەنگی‌و ژێرئاویی، بۆ نمونە لەساڵی 1945دا 70 كەشتی جەنگی هەبوو، بەڵام دوای جەنگەكە بەماوەیەكی گەیشتە 350.(1)
بەمجۆرە ئەمریكا لەدەرئەنجامی ئەو جەنگەدا قازانجێكی مادی زۆری كرد، لە رووی عەسكەریەوە ئەگەرچی چەند هەزار سەربازێكی لێكوژرا بەڵام سەركەوتنی بەدەستهێناو توانی دورگەیەك لە ئۆقیانوسی ئارامدا بۆخۆی دابین بكات، هەروەها لە رووی سیاسیشەوە بووە وڵاتێكی دیارو لەبەرچاو كەدوای دوو ساڵ لەو جەنگە بووە سەرۆكی جەمسەری رۆژئاوا.

سەرچـــــاوەكــــــــان

1. د. صلاح احمد هریدی، دراسات فی التأریخ الامریكی، دار الوفا‌و للنشر، الاسكندریە، دون سنە گبع.
2. د. ئاراس فەریق زەینەڵ، مێژووی ئەمەریكا لەكۆنەوە تا ئەمڕۆ، سلێمانی 2010.
3. م. د. عەونی عبدالرحمن، مێژووی ئەمریكا (نوێ‌‌و هاوچەرخ)، و د. محمد عبدالله كاكە سوور، هەولێر 2010
4. د. عبدالعزیز سلیمان و د. عبدالمجید نعنعی، تأریخ الولایات المتحدە الامریكیە الحدیپ، دار النهچە العربیە، بیروت، دون سنە گبع.
5. د. اسماعیل الیاغی، معالم التأریخ الامریكی الحدیپ.
6. گۆڤاری سیاسەتی نێو دەوڵەتان، ئاكۆ حمە كریم، سلێمانی ژ9 ساڵَی 2008.
7. الف نفنز، هنری ستیل كونجر، تأریخ الولایات المتحدە الامریكیە، ت مصگفی عمر، دون سنە گبع.

About دیدار عثمان

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …