Home / مێژووى جیهان / چەمکی دیموکراسی و دیکتاتۆری لە مێژوو دا

چەمکی دیموکراسی و دیکتاتۆری لە مێژوو دا

چەمکی دیموکراسی و دیکتاتۆری لە مێژوو دا

salai268

موعتەسەم ساڵەیی
ئاستی پێشكەوتن و دوواكەوتویی میللەتانی ئەم سەردەمەی ئێمە بەپێی ڕادەو شێوازی پیادەكردنی دیموكراسی پێوانە دەكرێت. ئێمەی كوردیش لەنێو بازنەی ئەم هاوكێشە شارستانیەتەدا دەژین وپێویستە رەچاوی بكەین. هەرگیز بۆی نییە خۆمان لەم راستیە نەبان بكەین و بەدوورەپەرێزی گوزەران بكەین. پەرۆشی و خەمخۆریمان بۆ نەوەكانی دوواڕۆژی پاش خۆمان وەها دەخوازێت كەهاوسۆزو هۆگری چەمكی دیموكراسی بین. هەرلادانێك لەڕەوتی دیموكراسی بەدڵنیاییەوە شێوازی دیكتاتۆریەت و دیاردەی دوواكەوتویی شارستانی لەبوارەكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی بەدووی خۆیدا بەكێش دەكات. نەمان و بزربوونی گیانی دیموكراسیەت بەهای ئازادی و سەربەستیی تاك و كۆمەڵ لەگۆڕ دەنێت و زیندە بەچاڵیان دەكات.
میللەتانی رۆژهەڵات گیرۆدەی
 زەبرو زەنگن
بەداخەوە لەسەردەمانی كۆندا بەزۆری میللەتانی رۆژهەڵات گیرۆدەی زەبرو زەنگی جۆرە حاكم و پاشاو دەسەڵاتدارێكی ئەوتۆ بوون،  كەبەهیچ كلۆجێك بیرو هۆشیان بەلای ئەوەدا نەدەچوو كەمترین مافی ئازادی و سەرفرازی بەڕەعیەو میللەتەكانیان ببەخشن. هەندێك لەو پاشاو حاكمانە خەرمانەی خواوەندییان بەدەوروبەری خۆیاندا دەنەخشاند،  وەهایان دەخستە مێشكی خەڵكیەوە گوایە بوون و مانی ئەوان سەنگی مەحەكە،  جێگیربوونیشیان لەسەر كورسیی دەسەڵاتدا تا كۆتایی ژیانیان زامنی هەموو پێشكەوتن و خۆشگوزەرانیەكە بۆ میللەت و وڵات. بۆ چەسپاندنی زیاتری دەسەڵاتی پڕ لەزەبرو زەنگیان پەنایان دەبردەبەر كایە جوان و پیرۆزەكانی ئاسمان و زەوی. وەكو ئەوەی خۆیان بەجێنشینی خوا دەزانی لەسەر رووی زەویدا. بەم پێیەیش وەهایان رادەگەیاند گوایە هەرجۆرە بەرهەڵستكاریەكیان،  ماناو واتای بەگژداچوونەوەی ئاسمان و پیرۆزییەكانی داب و دەستورو شەریعەتی خوایە. جاری ئەوتۆیش هەبوو كەئەو ستەمكارانە خۆیان بەچەمكی نیشتمان پەروەری و نەتەوەخوازیەوە هەڵدەواسی،  بەو پێیەی گوایە پارێزەری راستەقینەی میللەت و وڵاتن. هەر دووركەوتنەوەیەكیشیان لەسەر كورسیی دەسەڵات ئەوا دەبێتە مایەی سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوایەتی و لەنێوچوونی دوواڕۆژی خاك و خەڵك و وڵات. ئەو جۆرە سەركردە دەسەڵاتدارە تاكڕەوانە هەردەم كۆمەڵێك شاعیرو واعیزی سوڵتانی كاسەلێس لەدەوروبەری خۆیاندا كۆدەكەنەوەو پارەو پلەو پایەی بێ‌ سنووریان بەناهەق پێ‌ دەبەخشن. ئەوانیش لەئاستی خۆیانەوە ویژدانی خۆیان دەخەنە ژێر پێوەو بەشان و باهوی پاشاو حاكم و سوڵتانە ستەمكارەكاندا هەڵدەڵێن. شاعیرو نووسەرە ویژدان مردووەكانی دەرباری سەركردەو دەسەڵاتدارە ستەمكارەكان بەتێرو پڕییەوە ژیانێكی پڕ لەئاسوودەیی و ئارامی بەسەر دەبەن. خەڵكی سادەیش هەردەم برسێتی و نەبوونی و دەردەداری ژیانیان پێ‌ تاڵ دەكات. لەسەردەمانی كۆندا شاعیرانی دەرباری خەلیفەو سوڵتانەكان وەهایان رادەگەیاند گوایە ئەو دەسەڵاتدارانە لەلایەن خوداوە بۆرەعیە لەسەر زەوی هەڵبژێردراون،  رەعیەیش لەسەریەتی تا مردن ملكەچی فەرمانەكانیان بن. (ئیبن تیمیە) دەڵێ‌ گوایە سوڵتان سێبەری خوایە لەسەر رووی زەوی (إن ألسطان ظل ألله فی ألارض). . بۆنموونە یەكێك لەو شاعیرانە پلەو پایەی پێغەمبەرایەتیی موسا بەخەلیفە دەبەخشێت و دەڵێ‌ :
جا‌ءت الخلافە او كانت له قدرا
كما اتی ربه موسی علی قدر
یاخود شاعیر فەرەزدەق بەسەر خەلیفەیەكی خوێنڕێژو ستەمكاری وەكو (هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك)دا هەڵدەدا،  گوایە لەلایەن خواوە دەستنیشان كراوەو دڕ بەهەموو تاریكیەك دەداو،  لەئاستی پێغەمبەرایەتیشدایە بۆ ساماڵ كردنی ئاسمانی پڕ لەهەورو هەڵات :
هشام  خیار الله للناس  والذی
به ینجلی عن كل ارض ظلامها
وانت لهذا الناس بعد نبیهم
سما‌ء یرجی للمحول غمامها
وڵاتانی رۆژهەڵات بەشێوەیەكی گشتی و وڵاتانی موسوڵماننشین بەتایبەتی،  لەو تاریكی و كێشمان كێش و دەردەسەری و چەوساندنەوەیەدا دەژیان،  لەكاتێكدا بۆ نموونە چەند میللەتێكی وەكو یۆنانیەكان و رۆمانیەكان پێش هەزار یاخود دوو هەزار ساڵێك بەر لەئێستا بیرۆكەی ئازادی و چەمكی دیموكراسیان لەلا گەڵاڵە ببوو. گەرچی هەردوو ئەمبراتۆریەتی یۆنانی و رۆمانی ستەمكارو داپڵۆسێنەر بوون،  بەڵام لەهەمان كاتدا سیستەمی پەرلەمانی و راوێژكاری بەڕادەیەكی سنووردار لەلایان بەرقەراربوو. سەرەڕای ئەوەی كە یۆلیۆس قەیسەر گەلێك سەركەوتن و سەروەریی بۆ وڵاتی رۆما بەدەستهێنا،  كەچی لەترسی ئەوەی نەبادا ئەو سەركردە مەزنە ببێت بەكەسایەتیەكی تاكڕەو،  لەلایەن پەرلەمانتارە هاوەڵە نزیكەكانیەوە تیرۆركراو ئەم رووداوەیش لەلایەن شەكسپیرەوە كراوە بەشانۆنامەیەكی سەركەوتوو. دووا كەس كەهێرش دەكاتەسەر قەیسەرو دەیداتە  بەرچەقۆ  هاوەڵی نزیكی خۆی (پرۆتس)دەبێت. قەیسەر بەر لەمردنی بەسەرسوڕمانەوە بەهاوەڵەكەی دەڵێ‌ (تەنانەت تۆیش ئەی پرۆتس !؟) هەر ئەو میللەتانەیش بوون كەزاراوەی دیموكراسییان داهێناو دەماو دەمیان پێكردو بۆ ئەم رۆژگارەی ئێمەیان بەجێهێشت. شاعیرو بیرمەندو فەیلەسوفەكانیان لەپێناوی بەرژەوەندییەكی تەسكدا بەشان و باڵی ئەمبراتۆرو پاشاكانیاندا هەڵیان نەدەدا. بۆنموونە شاعیرو نووسەرێكی وەكو شەكسپیر لەسایەی سەردەمی زێڕینی شاژن ئیلیزابیسدا ژیا،  بەڵام سەرەڕای هەمووی ئەو بلیمەتە تاكە هەڵبەستێكی پیاهەڵدانی بەسەر شاژن ئیلیزابیسدا نییە.
بەتەنیا گیانی خێڵەكی
حوكمڕانیی تاكڕەوانەی دوور لەسیستەمی پەرلەمانی لەمێژوودا هەردەم ستەمكارو دیكتاتۆری هێناوەتە كایەوەو رژێمی سەدامیش باشترین نموونەیە لەم رووەوە. لەسایەی رژێمی بەعسدا بیری ئازادی و نیشتمانپەروەری بەیەكجارەكی بزر ببوو،  بەتەنیا گیانی خێڵەكی و عەشیرەتگەرایی ناوچەی عۆجە لەئارادابوو. ئەو سیستەمە ناشارستانییەیش سەرەڕای شەڕوشوڕە ناڕەواكانی  میللەتگەلێكی برسی و بێ‌ دەرەتان و سەرلێشیواوی هێنابووە ئاراوە. لەكاتێكدا لەبازنەی عەشیرەتگەرایی و بنەماڵەی داخراودا چەندین ملیاردێرو خاوەن پارەو سامانی بێ‌ حەدو شومار سەری هەڵدابوو. هەر سەرمایەدارێك گەر بیویستایە پرۆژەیەكی بازرگانی یاخود پیشەسازی  دابمەزرێنێت،  ئەوا دەبوو (سەر ڕەشێكی !) بنەماڵەی سەدامی بكردایەتە شەریكە بەشی.. لەو سەردەمە تاریكەدا وەها باوبوو كەعێراقیەكان لەنێو خۆیاندا دەیانووت (خواگیر بیت بەڵام بەعسی گیر نەبیت!) چونكی خوا بەبەزەیی و بەڕەحمە بەڵام بەعسیەكان بێبەش بوون  لەڕەحم و بەزەیی. . لەمیرنشینەكانی كەنداودا دیموكراسی بزرەو سیستەمی پەرلەمانیش لەئارادا نییە و بەتەنیا بنەماڵە دەسەڵاتدارە،  هەر تاكێكی ئەو بنەماڵانەیش بگریت دەبینیت لەلایەنی كەمەوە خاوەنی بیست یاخود سی ملیار دۆلارن. . ! وتەیەكی باو هەیە كەدەڵێت هەندێك جار میللەتان بەدەستی خۆیان دیكتاتۆر بەرهەمدەهێنن. لەڕاستیدا لەمێژووی دوورو نزیكدا بەشێك لەخەڵكیی كاسەلێس و مەرایی كەر و بەشێك لەنووسەرانی واعیزانی سوڵتانەكان بەچاوچنۆكیەوە بەشداریدەكەن لەپێكهێنانی سیستەمی تۆتالیتاری. تاكڕەوو ستەمكارانی وەكو هارون رەشیدو هیتلەرو سەدام لەسەرەتادا بەپۆشاكی نیشتمانپەروەری و فریاد رەسیەوە وەكو سوپەرمان دێنە مەیدانەوە،  هەرئەوەندە گەیشتنە دەسەڵات ئیتر دەستی پۆڵایین لەبین و قوڕگی گەل و عیباد گیر دەكەن،  هەمووان لەپەل و پۆ دەخەن و بەڕادەیەكی زۆر هەناسەیان لەبەردەبڕن.

 

About زريان احمد

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …