ڕۆڵی ( شەریعەتی ) لە خەباتی ئیسلامی پێشەوتووخوازی لە ئێران 1965 – 1977

ڕۆڵی ( شەریعەتی ) لە خەباتی ئیسلامی
پێشەوتووخوازی لە ئێران 1965 – 1977 

نووسینی: وەلید محمود عەبدونناسر
وەرگێڕانی: بـــەرزانی مەلا تـەها 
یەكەم: خەبات لەپێناو دامەزراندنی كۆمەڵگەی یەكتاپەرستیی دكتۆر عەلی شەریعەتیی چوست‌و چالاكانە بەشدارییكرد لە پرۆسەیەكی نیشتیمانیی لەئێراندا‌و داوای گەڕانەوەی كرد بۆ خۆماڵیكردنی پیشەسازیی‌و نەوتی ئێران وەك هەمان كاری دكتۆر موسەدیق لەسەرەتای پەنجاكاندا. لەسەر ئاستی سیاسیش شەریعەتیی داوای لەوكەسانە كرد كە رەخنە لە بیروبۆچوونەكانی دەگرن بەردەوام بن‌و گفتوگۆی لەگەڵدا بكەن بۆ سەر رێگەی راست(1). ئەمەش لەواقیعی پراكتیكیدا ئەو بڕوایەی شەریعەتیی رەنگیدایەوە كە كۆمەڵگەی یەكتاپەرستیی دەبێت وەسفداربێت بەئازادیی فیكریی‌و سیاسیی‌و ئاڵوگۆڕی بیروڕاو ئازادیی گوتن. لەسەر ئاستی رۆڵی سەرخان/البنیە الفوقیە لە دامەزراندنی كۆمەڵگەی یەكتاپەرستیدا. شەریعەتیی گرنگیی داوە بەوەی بیر‌وڕاكانی بگات بە زۆرترین گوێگر جا راستەوخۆ لەرێگەی سیمینار یاخود لەرێگەی كاسێت‌و نامیلكەكانەوە كە پەیامەكانی لەخۆ گرتبوو بۆ سەراسەری ئێران‌و قوتابیانی ئێران لەدەرێ‌. شەریعەتیی رۆڵی خۆی دیاریكرد كە گرنگیی دەدات بە “بێداركردنەوی خەوتووان”(2). ئەم رۆڵەی گۆڕانی بەسەردانەهات لە كاتێكدا شەریعەتیی لە قوتابخانەی مەشهەدی نێوەندیی بوو یاخود لەزانكۆی مەشهەد یاخود لەهۆڵی حوسەینییەی ئیرشاد كە لەساڵی 1969دا دامەزرێنرا وەك هۆڵێك بۆ سیمیناریستە ئیسلامییە پێشكەوتووخوازەكان. ژمارەی ئامادەبووانی سیمینارەكانی شەریعەتیی لەساڵی خوێندنی 1971/1970دا لە حوسەینییەی ئیرشاد گەیشتە شەش هەزار‌و لە هەر سیمینارێكیشدا زۆرینەی ئامادەبووان بریتیی بوون لە گەنجە رۆشنبیرەكان ئەوانەی كە قوتابی بوون یاخود دەرچووی قوتابخانە باڵاكان‌و پەیمانگەی مامۆستایان‌و هێندێك قوتابی خوێندنگە دینییەكان. زۆرینەی ئەو ئامادەبووانە شارەزای زانستە رۆژئاواییەكان بوون – هێندێكیان ئەو زانستانە هۆشی بردبوون ‌و رێزیان لێدەنان. بەڵام سەرجەمیان هەستیان بەوەدەكرد كە رۆژئاوا خیانەتیان لێدەكات: ئەوان بڕوایان بەوە هێنابوو كە رۆژئاوا دیموكراتخواز‌و ئازادیخوازە، پاشتر كتوپڕ بینییان پشتگیریی دەسەڵاتی شا دەكات‌و سەروەت‌و سامانی وڵاتەكەیان بەكاردەهێنێت. ئەو گەنجانە دوژمنایەتیكردنی دەسەڵات پێكڕا كۆی كردبوونەوە كە بە تێڕوانینی ئەوان ئامانج لێی دابڕینی كۆمەڵگەی ئێرانیی بوو لە ریشە فەرهەنگییەكەی لە رێگەی پرۆسەی بە رۆژئاوایی كردنەوە. هەمدیسان لەپێناو سەلماندنی ئەو راستییە كە خودی دەسەڵات بێبەشیكردوون لەبەشداریی سیاسیی لەهەموو ئاستەكاندا‌و بەرزكردنەوەی چینە باڵاكان لەسەر حسێبی ئەو چینانەی كە گەنجان ئینتیمایان بۆی هەبوو: چینەكانی نێوەند‌و دنیا(3). لەبەر هەموو ئەمانە سروشتییە گوێبیستی عەلی شەریعەتیی ببن‌و دوای بكەون كە فیكرێكی رەخنەگرانەی پێشكەش دەكردن – بەڵام سوودی لەفەرهەنگیی رۆژئاوایی دەبینی‌و تەیاری دەكردن بەشێوەیەك لەگەڵ شوناسی نەتەوەیی ئەواندا بگونجێت. ئامانجی شەریعەتیی بریتی بوو لە گواستنەوەی ئیسلام بەشێوەیەكی جۆریی لە رێگەی راڤەی پێشكەوتووخوازییەوە بۆ واقیعی سیاسیی/كۆمەڵایەتیی‌و پاشتر دۆزینەوەی دۆخێك لە هۆشیاریی دەستەجەمعیی راستەقینە. لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بدەم بە بنكەی جەماوەریی شەریعەتیی‌و گوێگرانی كە زۆرترو زیاتر هاریكار بوون لە بەهێزكردنی رۆڵی رێبەرایەتیی رۆشنبیران بەبێ‌ پیاوانی دینیی وەك شادەماری پێشەنگی گۆڕانی شۆڕشگێڕیی. هەرچی پەیوەندی هەیە بە پێكڕا ئاوێتەبوونی نێوان فیكرو جووڵانەوە لە پراكتیكەكانی دكتۆر شەریعەتیدا، شەریعەتیی جموجۆڵەكانی بەتەنها لەسەر ئاستی فیكریی كورت نەبۆوە، بەڵكو دووچاری گرتن بۆوە لە هەردوو ساڵی 1964-1965دا‌و دووەم لەماوەی ساڵانی 1973-1977دا(4). عەلی شەریعەتیی پەیوەندییەكی تۆكمەی لەگەڵ موجاهیدینی خەلقدا پەرەپێدا. بگرە دكتۆر موحەمەد ئەلسەعید عەبدولموئمین- یەكێك لەپسپۆڕانی كاروباری ئێرانیی رایوایە شەریعەتیی بەخۆی دامەزرێنەری راستەقینەی موجاهیدینی خەلقە(5). هەرچی بیریاری ئیسلامیی كۆچكردوو فازڵ رەسوڵە ئەم رایەی رەتكردۆتەوە گوتوویە شەریعەتیی تەنها پەیوەندییەكی دۆستانەی لەگەڵ موجاهیدیندا هەبووە(6). بەڵام ئەوەی كە سەرجەم كۆڵەران هاوڕان لەسەری ئەوەیە كە وەختێك شەریعەتیی لە پاریس بووە بەمەبەستی خوێندن چۆتە پاڵ جووڵانەوەی رزگاریخوازیی ئێران كە ئەندازیار مەهدی بازرگان لەسەرەتای شەستەكاندا دایمەزراند، بگرە شەریعەتیی بەخۆی سەرپەرشتی نووسینی بڵاوكراوەی ئێرانی ئازاد (نهچە ازادی) دەكرد كە جووڵانەوەكە لە پاریس دەریدەكرد(7). رێبەر‌و كادێرانی موجاهیدینی خەلق پێشەنگی ئامادەبووانی سیمینارەكانی شەریعەتیی بوون، بگرە هەرئەوانە لەنێو ئامادەبووانی سیمینار‌و گوتارەكانی شەریعەتیدا ئەندامانیان بۆ رێكخراوەكە خڕدەكردەوە. شەریعەتیی بەئاشكرا لە دوو بۆنەدا پشتگیریی لە موجاهیدینی خەلق كردووە: یەكەم وەختێك دەڵێت بژاردەی فەرمانڕەوا لە ئێراندا كە هەرگیز قڵپ نابێتەوە مەگەر لە رێگەی رێكخستنێكی شۆڕشگێڕیی كۆدەتاچیەوە. دووەم وەختێك بابەتێكی نووسیوە بەبۆنەی جووڵانەوە شۆڕشگێڕییەكەی كە ئیمام عەلی رەزا پێی هەستا، شەریعەتیی پێیوایە ئەو جووڵانەوەیە بناغەی مێژوویی جووڵانەوەی جەنگی پارتیزانییە لە ئێراندا(8). دووەم: تێڕوانینی فەلسەفیی بۆ مێژوو بەدەگمەن شەریعەتیی ئاماژەی بە ئێران داوە لە سیمینار یاخود كتێبەكانیدا جگە لەئاماژەكانی سەبارەت بە قۆناغی سەفەویی لە مێژووی ئێراندا (1501 – 1722)، هەروەها شەریعەتیی بەئاشكرا گرنگیداوە بە قۆناغی سەرەتای مێژووی ئیسلامیی كە پێیوایە قۆناغێكی نمونەییە‌و بەهیچ كلۆجێك مێژووی هاوچەرخی ئێران رووداوی گەورەی وەك شۆڕشی دەستووریی (1905 – 1906) یاخود شۆڕشی دارستان/الغابە (1920 – 1922) بەخۆوە نەدیوە. هێندێك ئەوە دەخەنەپاڵ شەریعەتیی كە خۆی لەقەرەی رووداوە هاوچەرخەكانی ئێران نەداوە بەهۆی دزەكردنی پاتەخۆرانی ساواكەوە (دەزگای ئاسایشی سیاسیی ئێرانیی لەسەردەمی شادا) بۆ نێو ئامادەبووانی سیمینارەكانی شەریعەتیی‌و خواستی ئەو لەگەیاندنی پەیامەكەی بەزۆرترین ژمارەی خەڵكیی‌و -بەتایبەت گەنجان-لەدرێژترین ماوەی گونجاودا. سەرباری بڕوای دكتۆر شەریعەتیی بە بەردەوامیی ململانێ‌ بەدرێژایی كاتەكان لەنێوان قابیل‌و هابیلدا پاڵی پێوەنا نمونەی مێژوویی‌و نمونەی خوازراوی رووداوو و پاڵەوانێتییە شیعەگەراییەكانی سەرەتا بەكاربهێنێت تاكو كاربكات لە گەیاندنی پەیامە هاوچەرخەكەی بە گوێگرانی بەبێ‌ هێرشكردنە سەر رژێمی شاهەنشاهیی دەسەڵاتدار. بەڵام ئەم شێوازەی شەریعەتیی بوو بە هۆی قۆڵبەستكردن‌و جەزرەبەدانی بۆ دووجاران لەسەر دەستی ساواكدا. سێیەم: ئازادیی فیكر‌و لێكۆڵینەوە دكتۆر عەلی شەریعەتیی پێنج لیژنەی لە حوسەینییەی ئیرشاد دامەزراند بەئامانجی پەرەپێدانی جموجۆڵە ئیسلامییەكان، لیژنەی یەكەم گرنگی دەدا بەسەرلەنوێ‌ راڤەكردنەوەی قورئان، لیژنەی دووەم گرنگی دەدا بەسەرلەنوێ‌ راڤەكردنەوەی مێژووی ئیسلامیی. لیژنەی سێیەم تایبەتكرابوو بە هونەر‌و لیژنەی چوارەم كۆڵینەوە بوو لەزمان‌و ئەدەبی عەرەبیی‌و لیژنەی پێنجەمیش گرنگی دەدا بە زمانە بیانییەكان. لێرەدا دەمەوێت باس لەوە بكەم كە لە ساڵی 1977دا ئایەتوڵڵا خومەینیی ستایشی رۆڵی عەلی شەریعەتیی كردووە بەوەی كە چەندین بابەتی نوێی پێشنیاركردووە‌و بابەتە كۆنەكانی سەرلەنوێ‌ خستۆتەوە بەرباس، هەروەها لەهەریەك لەو بابەتانەدا دواگوتەی خۆی پێشكەشكردووەو دەرگاشی كردۆتەوە بۆ ئیجتیهاد‌و گفتوگۆكانی پاشتر كە دادێ‌(9). چوارەم: هەڵوێست بەرامبەر بەعەقیدەو بیروبۆچوونە نا ئیسلامییەكان. لەسەرەتای ژیانیدا، دكتۆر شەریعەتیی زمانی فەڕەنسیی فێربووە‌و بڕێكی زۆری لە ئەدەبیاتی فەڕەنسیی خوێندۆتەوە، هەر لەو قۆناغەی ژیانیدا چۆتە پاڵ جووڵانەوەی خواپەرستانی سۆشیالیست “نهزت خودا بارستانی سوسیالییست”، ئەمانە گروپێك بوون چەمكە سۆشیالیستییەكانیان پێڕەودەكرد(10). وەختێكیش شەریعەتیی لە پاریس بۆ بەدەستهێنانی پلەی دكتۆرا دەیخوێند، كتێبەكانی گارودیی‌و رادیكالیستە نائیسلامییە هاوچەرخەكانی خوێندۆتەوە وەك جان پۆڵ سارتەر‌و چێ‌ گیڤارا‌و جەنەراڵ جیاب‌و فرانز فانۆن. هەر لە پاریس شەریعەتیی ئامادەی سیمیناری رۆژهەڵاتناسان‌و مامۆستا سۆسیۆلۆگە ماركسیستەكان بووە، لەقۆناغێكی پاشتردا دانی بەوە دانا كە كەوتۆتە ژێر كاریگەریی ماركسیزم‌و بوونگەرایی/الوجودیە. هەمدیسان چەندین كتێبی وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی فارسیی لەوانە كتێبەكەی گیڤارا دەربارەی جەنگی پارتیزانی‌و كتێبەكەی سارتەر (شیعر چیە؟/ماهو الشعر)‌و هەردوو كتێبەكەی فرانز فانۆن (لانەوازانی زەمین، ساڵی پێنجەمی جەنگی جەزایریی). بەڵام گرنگی پێدانەكانی شەریعەتیی بە فیكری رۆژئاوایی خاڵی نەبووە لە رەخنە. ئەو دوو گوتاری ئاراستەی فانۆن كردووە‌و تەحەدای تێگەیشتنە نەرێنییەكەی دەكات سەبارەت بە دین لەچوارچێوەی خەباتدا لەپێناو رزگاربوون لە ئیمپریالیزم، شەریعەتیی لەو دوو گوتارەدا بەبڕواوە گوزارشتیكردووە لەو زەرورەتەی كە دین فاكتەرێكی سەرەكییە لە بوژاندنەوەی شوناسی فەرهەنگیی گەلان لە جیهانی سێیەمدا‌و دینیش چەكی ئەو گەلانەیە لەخەباتیاندا دژ بە ئیمپریالیزم. بەڵام لەلایەكی ترەوە ئەو چەمكانەی لە فانونەوە وەرگرتووە سەبارەت بە رۆژئاوایكردنی فەرهەنگیی‌و ئەو زیانە دەروونییەی كە دیاردەی ئیمپریالیزم لە جیهانی سێیەمدا دروستیكردووە.(11) بەپێچەوانەی بڕێكی زۆر لە بیریارانی هاوچەرخی ئیسلامیی، شەریعەتیی زۆرجاران لە سیمینارەكانیدا لە حوسەینیەی ئیرشاد نمونەگەلێكی لە ئەزموونە بیانییەكانەوە هێناوەتەوە. بۆ نمونە ئاماژەیداوە بە شكستی ئەزموونی لیبرالیزمی دیموكراسیی لە مەدغەشقەر، دیسانەوە نمونەكانی لیۆبۆڵد سنجور‌و ئێمیە سیزێری بەكارهێناوە وەك حاڵەتەكانی هاتنەپێشەوەی سەركردەكان لە غەیری چینە ئەریستۆكراتییەكان یاخود دامەزراوە دینییەكان. لە حوسەینیەی ئیرشاد شەریعەتیی داوای لە ئێرانییەكان‌و زاناكانیان كردووە لەئیمام عەلی بكۆڵنەوە وەك لە كتێبەكانی كۆڵەری كریستیانیی جۆرج جەرداقدا هاتووە، هەروەها كۆڵینەوە لە ئەبو زەڕی غەففاریی لەو دیدگاوە كە نووسەری سوننی میسریی عەبدولحەمید جۆدە ئەلحەسار ئاماژەی پێداوە‌و داوای لێكردوون لە كەسە نزیكەكانی پێغەمبەر(د.خ)‌و شوێنكەوتووانی بكۆڵنەوە لە دیدگای رۆژهەڵاتناس لویس ماسینیۆن‌و كۆڵینەوە لە باس‌و خواسی ژیانی پێغەمبەر(د.خ) لە دیدگای مەكسیم رۆدنسۆنەوە(12). هەریەك لە شیریل بنارد‌و زەڵمای خەلیلزاد كە لەكتێبەكەیاندا “حكومەتی ئیسلامیی/الحكومە الاسلامیە” باس لەوەدەكەن كە شەریعەتیی لە شێوازی نووسیندا هاوشێوەی فرانز فانۆن نووسیویەتی، هەمدیسان لە كتێبەكەیدا (فەلسەفەی مێژوو: قابیل‌و هابیل) كەوتۆتە ژێر كاریگەریی بونیادگەرا فەڕەنسییەكان/البنیویون الفرنسیون(13). ئێمە لێرەدا باس لەو رەخنانە دەكەین لە شێوازی پێشكەشكردنی بیروبۆچوون‌و ئەزموونە نائیسلامییەكانی عەلی شەریعەتیی گیراوە لە سیمینارەكانیدا بەشێوەیەكی كەموكورت پاشتر رەخنە لەو بیروبۆچونانە گیراوە لەبریی پێشكەشكردنی ئەو بیروبۆچوون‌و ئەزموونانە بەشێوەیەكی تەواو لە بنەڕەتدا. ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە شەریعەتیی كەوتۆتە ژێر كاریگەریی هەریەك لە ئەلبێر كامۆ‌و بودا(14). بەڵام ئێمە دەتوانین ئەو گلەییەی لەسەر لابدەین ئەگەر ئامانجی سیاسیی سیمینارەكانی شەریعەتیی بەهەند وەربگرین ئەویش بریتییە لە بەدەستهێنانی متمانەی گەنجی ئێرانیی بەدوور لە فەرهەنگیی رۆژئاوایی‌و گێڕانەوەی بەرەو شوناسە ئیسلامییەكەی- با بە راڤە پێشكەوتووخوازیەكەشی بێت. تێڕوانینە ئەرێنییەكەی شەریعەتیی دەربارەی گەشەسەندنە زانستییە رۆژئاواییەكان وایكرد راڤەگەلێكی مێژوویی عەقڵانیی شانبەشانی راڤەگەلی ئەخلاقیی سوننەتیی دەربارەی چیرۆكە قورئانییەكان پێشكەش بكات. هەمیشە لە حوسەینیەی ئیرشاد ئەوەی دەدا بەگوێی شوێنكەوتووەكانیدا كە هیواخوازە بناغەكانی كۆمەڵناسیی ئیسلامیی‌و زانستی ئیسلامیی سەبارەت بە بنەڕەتی مرۆڤ دابنێت.(15) پێنجەم: هەڵوێست بەرامبەر بە تیۆكراسیی/الپیوقراگیە راڤەی دكتۆر شەریعەتیی سەبارەت بە بڕێك لە چەمكە دینییەكان بەشێوەیەك كەوتەوە كە دژیەك بوو لەگەڵ راڤەكانی دامەزراوەی دینیی شیعەگەرایی فەرمیی لە ئێراندا، هەمدیسان پرسیارەكانی ئەو دەربارەی شەرعییەتی بوونی ئەو دامەزراوەیە وەك دەسەڵاتێكی فەرمیی كە بڕیار لە پرەنسیپەكان بدات ئەمەش دوژمنایەتیی بڕێك لە مەراجیعەكانی تەقلیدی شیعەی بەدووی خۆیدا هێنا (كە باڵاترین پلەكانە لە زنجیرەی هەرەمیی دامەزراوەی دینیی شیعەدا)، هەرچی رێبەرە دینییەكانی ترە لە بەرامبەر شەریعەتیدا قڕوقەپیان كرد.(16) شەریعەتیی لە هێرشەكەیدا بۆسەر دامەزراوەی دینیی فەرمیی گەیشت بەسنووری هێرشكردنە سەر لەقەبەكانی وەك ئایەتوڵڵا‌و حوجەتولئیسلام‌و پێیوابوو ئەم لەقەبانە پاشماوەی قۆناغی سەفەوییەكانە كە بەخشیویەتی بە پیاوانی دینیی لە بەرامبەر پشتگیریی‌و پاسا‌وهێنانەوە بۆ بارودۆخەكانی ئەوكات. شەریعەتیی مەلا موحەمەد باقر ئەلمەجلیسیی(*) بە نوێنەری ئیسلامیی سەفەویی نێوزەدكردووە، كتێبەكەشی (بحار الانوار) وەك سیمبولی كتێبە دینییەكان نێوزەدكردووە كە لێوانڕێژە لە خورافیات، ئەم رەخنانە ئایەتوڵڵاكانی شیعەی لە ئێراندا قوشقی كرد كە مەجلیسییان بەچوارچێوەی مەرجعیی خۆیان لەقەڵەمدەدا لەسەر ئاستی فیقهیی. ئەمەش بەشێوەیەكی تایبەت بەسەر ئایەتوڵَڵا موتەهەریدا دەچەسپا، ئەو لەو سەروبەندەدا دیارترین پیاوی دینیی بوو لە تاران كە شەریعەتیی تۆمەتباركرد بە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ئیسلام بەبێ زانایان. موتەهەریی هەوڵیدا لە تۆمەتباركردنەكەدا پشتگیریی ئایەتوڵڵا خومەینیی بەدەست بهێنێت. بەڵام خومەینیی ئەوكات لە نەجەفی ئەشرەف بوو لایەنگریی هیچ كامیانی نەكرد. سەرباری ئەوە پێشتر باسمانكرد دەكرێت ئەوە بەگریمانە بگرین كە بەكارهێنانی نێوی ماركس‌و فانۆن لە سیمینارەكانی شەریعەتیدا پیاوانی دینیی سوننەتیی خۆشیان لێ نەدەهات(17). وێڕای ئەوەی عەلی شەریعەتیی زانستەكانی فیقه‌و شەریعەتی بە قووڵیی نەخوێندبوو، پیاوانی دینیی ئێرانیی تۆمەتباركرد بە شێواندنی مانای دەقە ئیسلامیەكان بەتایبەت شیعییەكان‌و دووركەوتنەوە لە رۆحی لێبوردەیی ئیسلامیی‌و بەهاكانی گفتوگۆو ئیجتیهاد كە لە رۆژگاری ئیسلامیی یەكەمدا پایەدار بووە، هەمدیسان شەریعەتیی تۆمەتباری كردن بەوەی كە دەستیان بە فیقهێكەوە گرتووە كە ناتوانێت گرفتەكانی كۆمەڵگەی هاوچەرخی ئێرانیی چارەسەر بكات، هەروەها تۆمەتباری كردن بە گردكردنەوەی ماڵودارایی بەنێوی دینەوە كە لە غەیری پێویستییە دینییەكاندا دەیبەخشن. دیسانەوە بێزاریی خۆی دەربڕیوە لە پیاوانی دینیی كە نادیندارەكانیان تۆمەتبار دەكرد بە بێباوەڕیی لە وەختێكدا لە بیروڕا گۆڕینەوەدا جیاوازیی دەكەوتە نێوانیانەوە. لەسەر ئاستی سیاسیش شەریعەتیی پیاوانی دینیی تۆمەتباردەكرد بە هاوكاریكردنی دەسەڵاتی دەوڵەتێكی زۆردار یاخود لەبەرامبەریدا قڕوقەپ دەكەن یاخود لەپێناو خاوەندارێتیدا دەجەنگن بەتەنها بەئامانجی بەرگریكردن لە جیاوگەكانیان‌و بەرژەوەندییە دامەزراوەییەكانیان.(18) دەكرێت بە ئەندازەیەك لە متمانەوە بڵێین تۆمەتباركردنی زانایان لەلایەن شەریعەتییەوە وەك هەوڵێك بۆ دۆزینەوەی ئیسلام بەبێ‌ زانایان جۆرێك لە راست‌و دروستیی تێدابوو، هەمدیسان گێڕانەوەی گەنجانی ئێرانیی بۆ ئیسلام لەلایەن شەریعەتییەوە ئیسلامێك بوو جیاواز لە ئیسلامی زانایان. كۆڵەری ئێرانیی ئەرفاند ئەبراهامیان دەڵێت ئامانجی شەریعەتیی لە حوسەینیەی ئیرشاد بانگەوازبوو بۆ ئەڵتەرناتیڤی ئیسلامێكی سەربەخۆ لە تەعالیمی سوننەتیی زاناكان. شەریعەتیی هەرگیز دەستبەرداری رەخنەگرتن نەبووە لە رەتكردنەوەی چەمكە رۆژئاواییەكان لە لایەن پیاوانی دینییەوە، ئەو چەمكانە بەبڕوای ئەو خاوەن بەهاو نرخ بوون، هەروەها بەبڕوای شەریعەتیی ئەو رەتكردنەوەیەی چەمكە رۆژئاواییەكان لە لایەن پیاوانی دینییەوە هۆكارێك بوو بۆ وەرچەرخانی گەنجی ئێرانیی‌و دووركەوتنەوە لە ئیسلام‌و بەرە‌و فەرهەنگیی رۆژئاوایی(19). شەریعەتیی‌و بیروبۆچوونەكانی گەنگەشەیەكی/الجدل زۆری هوروژاند چونكە لەوەختێكدا قسە‌و كتێبانی دەنووسیی كە پیاوانی دینیی رووبەڕووی هەر رۆڵێكی رۆشنبیران دەبوونەوە بەدەر لە بازنەی دامەزراوە دینییەكان لە باسكردنی پرەنسیپە دینییەكاندا. مەزنە پیاوانی دینیی لە قوم تەنها بەرەتكردنەوەی خوێندنەوەی كتێبەكانی شەریعەتیی لە قوتابخانە دینیی‌و حەوزە زانستیەكاندا نەوەستانەوە چونكە پێیانوابوو بەشێوەیەكی تەواوو قووڵ گرنگیی‌و بایەخ نادات بە بابەتە دینییەكان، هێندێكی تریان تۆمەتباری دەكەن بە خیانەتكردن لە ئیسلامیی شیعەگەرا‌و پێكڕا كۆكردنەوەی چەمكەكانی وەهابیەت‌و بەهائیی‌و سوننەگەرایی‌و كۆمۆنیزم. بەڵام بوو بەمایەی بڵاوبوونەوەی بنكەی جەماوەریی شەریعەتیی لەنێو قوتابیانی قوتابخانە دینییەكان‌و هێندێك لە گچكە پیاوانی دینیدا ئەمەش لەوەختێكدا كە بیروبۆچوون‌و پەیامەكانی عەلی شەریعەتیی لە گوتاری بڕێك لەزانایان لە ژمارەیەك مزگەوتدا رەنگیدایەوە.(20) شەشەم: پشتبەستن بەسەرچاوە ئیسلامییەكان شەریعەتیی هەمیشە جەختیكردۆتەوە لە ئینتیمای بۆ جووڵانەوەی ئیسلامیی، لێرەدا باس لە رۆڵی نێوەندیی ئەوە دەكەین لە دامەزراندنی رێكخراوی ئیسلامیی قوتابیانی ئێران لە دەرێ لەسەروبەندی گیرسانەوەی لە فەڕەنسادا.(21) زۆر جاران پەنای دەبردەبەر نمونەگەلێك لە مێژووی ئیسلامیی‌و گوتەی كەسایەتییە ئیسلامییەكان لە سەرەتای مێژووی ئیسلامدا تا شرۆڤەی تێزە فیكرییەكانی فانۆن‌و سارتەر بكات بۆ گوێگرانی كە بەلایانەوە باو نەبوو.(22) لەم چوارچێوەیەدا بزوێنەری شەریعەتیی بریتی بوو لە خواستی سیاسیی ئەو لە بەرفراوانكردنی ئاستی هۆشیاریی شۆڕشگێڕیی‌و پێشكەوتووخوازیی بۆ بازنەیەك لە گوێگرانی كە گەشەكردنیان سوننەتیی بوو. لەسەروەختی مردنی شەریعەتیی لە ساڵی 1977دا ئایەتوڵڵا خومەینیی دانی بەوە دانا كە شەریعەتیی رێبەراتیی نەوەیەك لە گەنجانی رۆشنبیری ئێرانیی كردووە لە رێگەی گەڕانەوەیدا بۆ ئیسلام. هەمدیسان ئایەتوڵڵا تاڵەقانیی شەریعەتیی بە بیریارێكی شۆڕشگێڕ‌و ئیسلامیستێكی پێشكەوتووخواز لەقەڵەمداوە.(23) حەوتەم: هەڵوێست بەرامبەر بەئیمپریالیزم‌و زایۆنیزم‌و چەمكی سەربەخۆیی خانمە نووسەری ئێرانیی جولەكە نیكی كیدی پێیوایە عەلی شەریعەتیی یەكەم بیریاری ئیسلامیی ئێرانییە جیاواز لە پیاوانی دینیی كە نووسیویە‌و گوتوویە‌و هۆشیاریی داوە بە ژنی ئێرانیی دژ بەو پرۆسە بەردەوامەی بەرۆژئاواییكردن كە رووبەڕوویان دەبێتەوە جا لە رووی شێوازەكانی بیركردنەوە بێت یاخود جلوبەرگ یاخود ژیانەوە. شەریعەتیی هێرشی كردۆتە سەر ویلایەتەیەكگرتووەكان‌و تۆمەتباریكردووە بە پشتگیریكردنی كێشەكانی زایۆنیزم بەهۆی دەسەڵاتی زایۆنیزم بەسەر سەرمایەداریی رۆژئاواییدا. شەریعەتیی رایوایە كە پەیوەندییەكی ئۆرگانیی هەیە لەنێوان زایۆنیزم‌و ئیمپریالیزمی رۆژئاواییدا‌و لە ئاخروئۆخری شەستەكان‌و سەرەتای حەفتاكاندا ئەو پەیوەندییە گەشەیكردووە(24). شەریعەتیی هەوڵیداوە قەناعەت بە گەلی ئێرانیی بهێنێت لەمەڕ خەتەرناكیی ئەو هاوپەیمانێتییە ئیمپریالیستییە زایۆنییە. بیروبۆچوونەكانی شەریعەتیی بەمشێوەیە بەشێكبوو لە هەست‌و سۆزی دژ بە ویلایەتەیەكگرتووەكان كە لەو قۆناغەی ئێراندا روو لە هەڵكشان بوو. هەشتەم: رەهەندی بان نیشتیمانیی لەلای عەلی شەریعەتیی عەلی شەریعەتیی خۆی بە یەكێك لە ئەندامەكانی جیهانی ئیسلامیی نێوزەدكردووە كە گەلی ئێرانیی بەشێك بووە لەو جیهانە بۆیەشە نامۆ نییە كە شەریعەتیی چوو بێتە پاڵ ئەو خۆپیشاندانانە كە لە پاریس رێكخرا لەسەروبەندی مانەوەیدا لەوێ‌ وەك پاڵپشتییەك لە هەردوو شۆڕشی گەلی جەزایریی‌و فەلەستینیی‌و مافی هەردوولایان لە رزگاربوون لە داگیركاریی فەڕەنسیی زایۆنیی یەك لەدوایەك. لە یەكێك لەو خۆپیشاندانانەدا شەریعەتیی زاماركرا‌و بۆ ماوەی سێ‌ رۆژان لە نەخۆشخانە چارەسەری بۆ كرا. هەمدیسان چالاكییەكانی شەریعەتیی لەنێو مسوڵمانە نائێرانییەكاندا هاریكاربوو لە نووسینی چەندین بابەت لە بڵاوكراوەكانی بەرەی رزگاریخوازیی نیشتیمانیی جەزایریی لە پاریس.(25) پراكتیكەكانی عەلی شەریعەتیی هاوشێوەی بڕوا فیكرییەكانی بوو لە پێشینەیی سەرخانی عەقایدیی هەروەها پەیوەندیی جەدەلیی كارای نێوان فیكرو جووڵانەوە. بۆیەشە دوودڵ نەبوو لە چوونە پاڵ جووڵانەوەی رزگاریخوازیی ئێران یاخود لەپشتگیریكردنی موجاهیدینی خەلق وەك ئامرازگەلێك بۆ گۆڕانی سیاسیی. ئەمەش بەڵگەگەلێكە لەسەر فاكتەری سیاسیی هەنووكەیی كە گرنگییەكەی بەلای شەریعەتییەوە كەمتر نییە لە فاكتەریی فیكریی ئامادەسازیی دوورمەودا. هەمدیسان لێرەدا ئاماژە دەدەین بە سروشتی ئیسلامیی‌و بژاردەگەرایی پێشەنگگەرای هەردوو جووڵانەوەكە، رەنگبێ‌ قەناعەتی بە شەریعەتیی هێنابێت كە هەردووكیان هەلن بۆ رێبەرایەتیكردنی خەبات لەپێناو كۆمەڵگەی لە یەكتاپەرستیدا. هەروەها رەنگبێ‌ شەریعەتیی لەوە تۆقیبێت كە بەشدارینەكردنی لەو رێكخستنانەدا رەنگە پرسیاری لەسەر هوروژاندبێ‌ سەبارەت بە جددیبوونی لە چوونی بۆ نێو كاری سیاسیی‌و دەركەوتنی وەك بیریارێكی ئایدیالیست كە ناتوانێت پەیوەندیی بەواقیعەوە بكات. ئەمەش رێك دژیەكبوو لەگەڵ مۆجگاریی خودی شەریعەتیی بۆ رۆشنبیران بە تێكەڵاوبوون بە جەماوەر‌و ژیان لەنێویاندا‌و ئاگاداربوون لەو واقیعەی تێیدان. وێڕای ئەوەی شەریعەتیی بەدەگمەن خۆی لەقەرەی مێژووی ئێران داوە ئێمە دەبینین بەكارهێنانی مێژووی ئیسلامیی لە سیمینارو كتێب‌و گفتوگۆكانیدا رەنگدانەوەی ئەو بڕوایە بوو بە بەردەوامبوونی ململانێ‌ لەنێوان ستەم‌و دادپەروەریی لەسەرجەم سەدەكاندا. ئەو ئیستیعارە مێژووییانەی بەكاریهێناوە بۆ دەربازبوون بووە لە سیخوڕیی ساواك لە لایەك‌و دروستكردنی كاریگەریی لەسەر گوێگرانی كە خاوەن پەروەردەی ئیسلامیی بوون لەلایەكی ترەوە. هەمدیسان چالاكییەكانی شەریعەتیی لە حوسەینیەی ئیرشاد پابەندبوونی پراكتیكیی ئەوی دەرخست لە بووژاندنەوەی فۆرمێكی پێشكەوتووخوازیی لە فیقه‌و فیكر‌و زانستە ئیسلامییەكانی تردا. سەرباری بەكارهێنانی میتۆدێكی عەقڵانیی لە راڤەی دینیی‌و راگەیاندنی بەردەوامی بڕوای ئەو بە گفتوگۆكردن لەگەڵ بیروبۆچوون‌و بیروباوەڕە نائیسلامییەكاندا. سیمینارەكانی شەریعەتیی‌و كتێبەكانی هەوڵێكی ئەون لەپێناو كێشانەوەی هەر میسداقیەتێك لەسەرجەم بیروبۆچوون‌و ئەزموونگەلە نائیسلامییەكان لەبەردەم گوێگر‌و خوێنەرە مسوڵمانەكانیدا بەتایبەت وەختێك ئەو بیروباوەڕ‌و ئەزموونانە وەك ئەڵتەرناتیڤی ئیسلام پێشنیاركراون. هەمدیسان شەریعەتیی بەدەستی ئەنقەست لە هێندێك حاڵەتدا ئەو بیروبۆچوون‌و ئەزموونانەی بەشێوەیەكی كەموكورت دەرخستوە. گوتە‌و جموجۆڵەكانی عەلی شەریعەتیی دژی دامەزراوەی دینیی ئێرانیی بوو، ئەو گومانی هەبوو لە مەشروعییەتی ئەو دامەزراوەیە لە رووی دینییەوە. هێندێك لە توێژە باڵاكانی ئەو دامەزراوەیە بەشێوەیەكی تونددەمارانە وەڵامیان داوەتەوە بەڵام كاریگەریی شەریعەتیی روون‌و ئاشكرا بوو لە نێو قوتابیانی قوتابخانە دینییەكان‌و گچكە پیاوانی دینیدا، بڕێك لە مەزنە پیاوانی دینیی وەك ئایەتوڵڵا خومەینیی‌و ئایەتوڵڵا تاڵەقانیی رێزیان لێگرتووە، كتێبەكانی شەریعەتیی‌و سیمینار‌و چالاكییەكانی هیچ گومانێك بەجێناهێڵن لە دوژمنایەتیكردنی رۆژئاوا‌و زایۆنیزم لەسەر هەردوو ئاستی سیاسیی‌و فەرهەنگیی لەیەك ئاستدا. ••• سەرچاوەكان: 1. ارفاند ابراهمیان، (القوی السیاسیە فی الپورە الایرانیە)، فی ایران 1900-1980، سەرچاوەی پێشوو، لا 116. هەروها بڕوانە:فاچل رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 236. 2. Irfani. Op. cit. p. 38. هەروەها بڕوانە: Richard. Op. cit. pp. 216-217. هەروەها بڕوانە: Algar. Op. cit. p. 98. *) صعود وهبوگ التیار الاسلامی التقدمی فی إیران (1965-1981): د. ولید محمود عبدالناصر، دار المستقبل العربی، القاهرە، 1993. 3. ارفاند ابراهمیان، (القوی السیاسیە فی الپورە الایرانیە)، فی ایران 1900-1980، سەرچاوەی پێشوو، لا 116. هەروها بڕوانە:فاچل رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 236. 2-Irfani. Op. cit. p. 38. هەروەها بڕوانە: Richard. Op. cit. pp. 216-217. هەروەها بڕوانە: Algar. Op. cit. p. 98. 4. Irfani. Op. cit. p. 120. هەروەها بڕوانە: Richard. Op. cit. p. 222. هەروەها بڕوانە: Michael M.J. Fischer from Rellgious Dispute To Revolution. (Harvard Massachusctts: Harvard University Press، 1980)، pp.165، 180. 5. Abrahamian، Iran Between Two Revolution، op.cit.p.472. 6. عبدالمۆمن، سەرچاوەی پێشوو، ص126-127. 7. رسول، سەرچاوەی پێشوو، ص28. 8. ابراهمیان، (القوی السیاسیە فی الپورە الایرانیە)، سەرچاوەی پێشوو، لا 123. هەروەها بڕوانە: Irfani، op.cit.p.119. 9. Irfani، op.cit.pp.119-120، 126. 10. Algar، op.cit.p.88. هەروەها بڕوانە: رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 6. 11.Abrahamian، “Ali Shariati: Ideologue of the Iranian Revolution”، op. cit. p. 24. هەروەها بڕوانە: Algar، op. cit. p. 75. 12.Irfani، op. cit. p. 119 هەروەها بڕوانە: Abrahamian، “Ali Shariati: Ideologue of the Iranian Revolution”، op. cit. p. 465. هەروەها بڕوانە: Mohamed Heykal. The Return of The Ayatollah. (London: Andre Deutsch، 1981)، p. 129. هەروەها بڕوانە: CheryI Benard and Zalmay Khlilzad. “The Government of God”، Irans Islamic Republic (New York: Colombia University Press، 1984)، p. 41. 13. Fischer، op.cit. pp. 165، 170. 14. Benard and Zalmay Khlilzad، op. cit. p. 41. 15.Fischer، op.cit. pp.166، 167. 16. Ibid.، op.cit. pp. 83، 174. 17. رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 2. *) مەلا موحەمەد باقر ئەلمەجلیسیی مەرجیعێكی تەقلیدە لەماوەی قۆناغی سەفەوییدا‌و لەساڵی 1699ز مردووە، لەو پیاوە دینیانە بووە كە پاساوی هێناوەتەوە بۆ دەسەڵاتی سەفەویی‌و راڤەگەلێكی كەموكورتی دەربارەی مەزهەبی شیعە بەكارهێناوە. 18. هەمان سەرچاوە، لا 57، 60، 61. هەروەها بڕوانە: Irfani، op.cit. pp. 7، 12 . هەروەها بڕوانە: Benard and Zalmay Khlilzad، op. cit. p. 31. هەروەها بڕوانە: Abrahamian، Iran Between Two Revolution، op.cit.p.479. 19.Keddie، op.cit. p. 123. هەروەها بڕوانە: Benard and Zalmay Khlilzad، op. cit. p.45. هەروەها بڕوانە:Algar، op. cit. pp. 78-88، 89. هەروەها بڕوانە: رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 58، 59، 60-61. 20. Algar، op. cit. pp. 89، 93. هەروەها بڕوانە: Abrahamian، “Ali Shariati: Ideologue of the Iranian Revolution”، op. cit. p. 28. 21. رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 6. هەروەها بڕوانە:Fischer، op. cit. p. 83. 22.Keddie، op. cit. p. 196. هەروەها بڕوانە:Fischer، op. cit. p.167. 23. رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 6. 24. Benard and Zalmay Khlilzad، op. cit. p.45. 25 Algar، op. cit. p.88. هەروەها بڕوانە: رسول، سەرچاوەی پێشوو، لا 6. – Abrahamian، “Ali Shariati: Ideologue of the Iranian Revolution”، op. cit. p.