پێنج شه‌ممه‌ , تشرینی یه‌كه‌م 10 2024
Home / مێژووى جیهان / سەرەتایەك لەبارەی چەمك‌و مێژووی رۆژهەڵاتناسییه‌وه‌ ‌

سەرەتایەك لەبارەی چەمك‌و مێژووی رۆژهەڵاتناسییه‌وه‌ ‌

سەرەتایەك لەبارەی چەمك‌ و مێژووی رۆژهەڵاتناسییه‌وه‌ ‌

دیاری خالید مارف- ماستەر لەمێژوو، رۆژهەڵاتناسی

كورسیی خوێندن  بۆ رۆژهەلاتناسی

لایەنێكی تری تایبەت بە پەرەپێدانی رۆژهەڵاتناسی، دابینكردنی كورسیی خوێندن بوو  بۆ ئەو خوێندكار و كەسانەی لەسەر رۆژهەڵاتناسی دەیانخوێند هاوكاری و پاڵپشتی ماددی و مەعنەوەییان هەبوو، وڵاتانی ئەوروپا لەمەدا جیاوازبون لەرووی دابینكردنی كورسی خوێندن و مێژووەكەی.  بەم شێوەیەی خوارەوە.

وڵاتی بەریتانیا

بەریتانیا پێشەنگی ئەو وڵاتانە بوو هەر زوو گرنگیی بەم لایەنەدا، وەك ئەو كورسیی خوێندنانەی تەرخانی كرد، ساڵی 1640، ئارك بیشۆپ لۆد، دەستنووسە رۆژهەڵاتییەكانی كۆكردەوە و یەكەم كورسیی خوێندنی لەزانكۆی ئۆكسفۆرد دامەزراند، بۆ خوێندكارە زیرەكەكان و ولیەمی سێیەم پشتگیریی دەكرد، دووەم كورسی خوێندنی رۆژهەڵاتناسی، لەهەمان زانكۆ ساڵی (1699) زاینی، لەلایەن شاژنە ئانی، تەرخان كرا و پشتگیریی كرد، بۆ ئەم مەبەستە یەكەم كورسی زانكۆی ئۆكسفۆرد، بۆ ئیدوارد پۆكی (1604_1691)زاینی، تەرخانكرا، كە یەكەم لێكۆڵەری ئەو وڵاتە بوو زمانی عەرەبی فێر بوو، دواتر سەردانی چەند وڵاتێكی عەرەبی كرد و (420) دەست نووسی بڵاو نەكراوەی لەگەڵ خۆی بردەوە كتێبخانەكانی بەریتانیا. ئەمانە سەرەڕای هاوكاری بنەڕەتی حكومەت وەك زووتر گەییشتن بە ئامانج خەڵات و دیارییان پێشكەش دەكردن، وەك ئەوەی جۆرجی یەكەم (50) دۆلاری خەڵاتی ئەو مامۆستا و خوێندكارانەی زانكۆی ئۆكسفۆردی دەكرد، كە عەرەبی فێر دەبوون.

هەروەها لەزانكۆی كامبریج، لەساڵی (1660) زاینی، یەكەم كۆرسی تەرخان كرد بۆ فێرونی زمانی عەرەبی و دواتر زمانی هیبرۆ (عیبری) و سریانی و زمانەكانی تر كورسیان بۆ تەرخان كرا، بە هەمان شێوە جۆرجی یەكەم، ئەو بڕە پارەی بۆ ئەمانیش تەرخان كردوە.

هەر لەو سەدەیەدا، چەندین كورسیی تر تەرخان كرا بۆ خوێندكاران و فێری زمانی عەرەبی بوون، دواتر هاتنە وڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. وەك تۆماس هایدی، جۆن كۆرنیە، تۆماس هۆنت، جۆزیف وایت و چەندانی تر (62). لەكۆتایییەكانی سەدەی هەژدەیەم و سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم، ئینگلیزەكان بە تەواوی لەهندستان و وڵاتانی تری دەوربەری باڵادەست بوون، بە تایبەت بە دامەزراندنی كۆمپانیای هیندی رۆژهەڵاتی و گەشەسەندنی كارەكانی چەندین لێكۆڵەر و گەڕیدە سەردانی ئەو وڵاتەیان كرد و دەستنووس و دۆكیۆمێنتەكانیان كۆكردەوە و كاریان لەسەر دەكردن.

وڵاتی فەرەنسا

وڵاتی فەرەنسا شانبەشانی بەریتانیا، دەستیان كرد بە لێكۆڵینەوە و كاركردن لەسەر رۆژهەڵات، لەساڵی (1718) زاینی «كۆلیژی دی فرەنس» بۆ لێكۆڵینەوەی زمانەكانی سریانی و عیبری، دواتر زمانی عەرەبی و توركی و فارسی دامەزرا. ئەم كۆلیژە لەلایەن دەسەڵاتە یەك لەدوایەكەكانی (لویسەكان)ی فەرەنساوە هاوكاری و كارئاسانیان بۆ دەكردن.

هەروەها لەساڵی (1795ز) ئیكۆلی دیس لەنگویج ئۆرێنتایس ڤیڤانتس و سیلڤیستری دی ساسی، لەپاریس دامەزراند. لەساڵی (1814) زاینی كۆلیژی (ساسی)، كورسی بۆ خوێندنی زمانە رۆژهەڵاتییەكان دامەزراند، یەكەم كورسی بۆ فێربوونی زمانی سانسكرێتی بوو، بۆ لیۆنارد دی چیزی تەرخان كرا.

هەروەها چەندین لێكۆڵەر و گەڕیدەی فەرنسا نێردرانە وڵاتانی رۆژهەڵات و هاوكاری دەكران وەك، ئەنتۆنیۆ گالاند، فازە دو هاڵدی، ئەبراهام هیاسینتی و چەندانی تر كە ئیشیان لەسەر بەرهەمە عەرەبییەكان كردوە و ناوبانگیان هەیە وەك وەرگێڕانەكانی ئەنتۆنیۆ گالاند، ساڵی (1704-1708)زاینی،  لەكتێبی «هەزار و یەك شەو»ی عەربی وەرگێڕاوە.

دەبێت كارە شكستخواردوەكەی هێنری چوارەم پاشای  فەرەنسا بخرێتە ڕوو، كە هەوڵی دا كۆمپانیای فەرەنسی رۆژهەڵاتی هندستان دامەزرێنێت لەساڵی (1604) زاینی، بەڵام ئەمە سەری نەگرت بۆ هێنری چوارەم.

هەروەها هاریكاری و پشتیوانییەكانی تالیران، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا، لەحكومەتەكەی ناپلیۆن پۆناپارت، بۆ بەهێزكردنی پێگەی وەزارەتی دەرەوەیان ساڵی (1805) زاینی چەندین هاوكاریی پێشكەش ئەو كەسانە دەكرد، كە هەوڵی فێربوونی زمانی عەرەبیان دەدا.( 63).

وڵاتی ئەڵمانیا

هەرچی وڵاتی ئەڵمانیایە دەستی كرد بە دامەزراندنی پەیمانگا و قوتابخانەی تایبەت بە رۆژهەڵاتناسی، بەڵام دەستپێكردن و هەوڵەكانی وڵاتی ئەڵمانیا لەم لایەنەوە درەنگتر بوو، ڕاستە لێكۆڵەرە ئەڵمانییەكانیش لەكۆتایییەكانی سەدەی هەژدەیەمەوە و سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم دەستیان كرد بە لێكۆڵینەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی وڵاتێكی داگیركاری نەبوو، هەروەها خوێندكارەكانیان زیاتر لەوڵاتێكی وەك فەرەنسا لەبارەی رۆژهەڵاتەوە دەیان خوێند، بۆیە جیاوازییەك هەبوو، زۆرێك لەو خوێندكارانەی ئارەزووی توێژینەوە و نووسینیان لەبارەی رۆژهەڵاتەوە هەبوو دەچوونە وڵاتی فەرەنسا بە تایبەت كۆلیژی (ساسی) و دواتر دەگەڕانەوە بۆ وڵاتەكەیان. بۆ كاركردن تایبەت بەم بوارە، لەوانە جۆرج ویلهیم فریتاج، گۆستاڤ فلۆجیل، ئەبراهام جیەجیر و چەندین خوێندكاری تر توێژینەوەیان لەسەر رۆژهەڵات دەكرد. بەشێكی زۆر لەم توێژەرانە لەبارەی ئیسلامەوە توێژینەوەیان دەكرد، بەڵام یەكەم پەیمانگای تایبەت بە رۆژهەڵاتناسی لەو وڵاتەدا، لەساڵی (1845) زاینی بە ناوی»كۆمەڵەی رۆژهەڵاتی ئەڵمانی». لەلایەن كۆمەڵێك رۆژهەڵاتناسەوە دامەزرا، هەروەها لەساڵی (1887) زاینی چەندین سیمینار بۆ زمانەكانی رۆژهەڵات بەڕێوە چوو. دواتر چەندین كتێب و توێژینەوەیان بڵاوكردوە. بەڵام یەكەم كورسی بۆ خوێندن لەساڵی (1908) زاینی، لەهامبۆرگ تەرخان كرا.(64).

جگە لەو وڵاتانەی باسكران وڵاتانی تری رۆژئاوا، چەندین دامەزراوەو پەیمانگایان بۆ لێكۆڵینەوەی تایبەت بە رۆژهەڵات دامەزراند و دەیان و سەدان توێژەر و لێكۆڵەری ئەو وڵاتانە توێژینەوەو لێكۆڵینەوەیان ئەنجام داوە. لێرەدا تەنیا چەند نمونەیەكیان باسدەكرێت، لەوانە رۆژهەڵاتناسی (هۆڵەندی)، تۆماس ئیرپینۆس (1584-1624) زاینی، لەسەر رێزمانی عەرەبی چەندین بەرهەمی بڵاوكردوەتەوە. هەروەها وڵاتی (هەنگاریا)ش چەندین رۆژهەڵاتناسی هەبوەو لێكۆلێنەوەیان ئەنجام داوە، لەوانە جۆناس ئۆری، چەندین دەست نووسی بڵاو كردوەتەوە.

لەوڵاتی (روسیا)یش، بە شێوەیەكی ورد كاریان لەسەر رۆژهەڵات كردوە و جێدەستیان دیارە، یەكەم كورسی بۆ خوێندنی رۆژهەڵات لەساڵی (1804) زاینی لەمۆسكۆ دامەزراوە، هەروەها یەكەم بەشی زمانە رۆژهەڵاتییەكان لەساڵی (1835) زاینی بە شێوەیەكی ئەكادیمی و زانستی بوە، بەڵام دواتر هەموو زانكۆ ڕوسییەكان گرنگییان بە خوێندنی زمان و بنەماكانی ئیسلام داوە.

لەدەربارەی كاری هاوبەشەوە  لەنێوان وڵاتانی ئەوروپا و رۆژئاوا، بە شێوەیەكی هەماهەنگیی لەنێوان رۆژهەڵاتناسەكان و لەكارێكی پێكەوەیدا (ئینسایكلۆپیدیای ئیسلام)یان دەر كرد، بەڵام لەلایەن دوو رۆژهەڵاتی ئەڵمانیەیوە سەرپەرشتی دەكرا، ئەوانیش (ئەرسەر سكۆدی) و (ڕیچارد هارتمان) بوون كە یەكەم بەرگی لەساڵی (1913) زاینی بڵاو كراوەتەوە و دووەم بەرگی لەساڵی (1927) زاینی بڵاو كراوەتەوە.(65).

دواتریش لەكاتی هەر دوو جەنگە گەورەكەی جیهان، كاری رۆژهەڵاتناسی گەیشتە لوتكە و شوێنێك و لایەنێكی ژیانی تایبەت بەرۆژهەڵات نەما بوو كارە لەسەر نەكەن  و زانیاری لەسەر كۆ نەكەنەوە، بەڵام لەدوای جەنگی جیهانیی دووەم، كاری رۆژهەڵاتناسی گۆڕانی بە سەردا هات، بە هۆی سەربەخۆی وڵاتانی رۆژهەڵات و پاشەكشێی وڵاتە كۆڵۆنیالەكانی ئەوروپا و گواستنەوەی دەسەڵاتی یەكەم و هەژموونی دەسەڵات لەجیهان، بە تایبەت لەئاسیادا لەبەریتانیاوە بۆ ئەمریكا گۆڕانی بەسەرداهات. دواتر  دەست پێ كردنی (شەڕی سارد) لەنێوان بلۆكی رۆژهەڵات بەسەرۆكایەتی روسیا و بلۆكی رۆژئاوا بەسەرۆكایەتی ئەمریكا دەسەلاتی رۆژئاواییەكانی لەرۆژهەڵات كەمكردەوە.

هەروەها بەستنی چەند كۆنگرەیەك لەئەوروپا، تایبەت بە كاری رۆژهەڵاتناسی، وای كرد، كاركردن لەم مەودایەدا گۆڕانی بە سەردا هات و كۆنفرانس و كۆنگرەكانی ئەم لایەنە بڕیاری لەداهاتووی كاری رۆژهەڵاتناسی و ئامانجەكانی و شێوەی كاركردنی دەدا.

كۆنگرەكانی تایبەت بەرۆژهەڵاتناسی

 لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم، بۆ زیاتر ڕێكخستنی كاری رۆژهەڵاتناسی و گەیشتن بە ئامانجەكانیان لەوڵاتی فەرەنسا، ساڵی (1873) زاینی یەكەم كۆنگرەیان لەسەر رۆژهەڵاتناسی بەست. ئەمە وەك سەرەتای كاری ڕۆژهەڵاناسی فەرمی دادەنرێت، كە تیایدا زۆرێك لەوڵاتانی ئەوروپا و بە تایبەت ئەو وڵاتانەی (رۆژهەڵاتناس)یان هەبوو پێكەوە كۆ دەبوونەوە بۆ ڕێكخستنی زیاتری كاری رۆژهەڵاتناسی و ئەو لایەنانەی كە بڕیاری لەسەر دەدرا كاری بۆ بكەن.

دوای  كۆنگرەكەی پاریس، (30) سی كۆنگرەی نێودەوڵەتیی تریان لەوڵاتانی ئەوروپا بەست، هەر چەندە پێشتر كۆنگرەی بچوكتر و ناوخۆی لەچەند وڵات بەسترابوو وەك كۆنگرەی شاری «درسدن» (1849) زاینی بەسترا.

لەو كۆنگرە نێودەوڵەتییانە سەدان زانكۆ و هەزاران زانا و رۆژهەڵاتناس و گەڕیدە بەشداریی دەكرد و بەرنامە و پلانی كاركردنیان دادەنا.(66).

یەكێكی تر لەو كۆنگرە گرنگانەی  لەسەدەی (20) بیست بەسترا، كە وەك یادی سەد ساڵەی، یەكەم كۆنگرەی رۆژهەڵاتناسی و هەم كاری لەسەر داهاتووی ڕۆژهەڵاناسی دەكرد و تیایدا سەدان رۆژهەڵاتناس و گەڕیدە و توێژەری ئەوروپی بەشداری بوون وتیایدا ناوی رۆژهەڵاتناسیان گۆڕی، ئەویش «كۆنگرەی پاریس»بوو كە لەساڵی (1973) زاینیدا بەسترا. هەر لەكۆنگرەكەدا زاراوەی رۆژهەڵاتناسی بۆ «كۆنگرەی جیهانی بۆ توێژینەوە لەئاسیا و باكووری ئەفریقا» گۆڕا. (67).

ئەمەش دیارە هەنگاوێكی دیكەیە بۆ دەرچوون لەو تێڕوانینەی كە بۆ رۆژهەڵاتناسەكان هەبوو، لەلایەن خەڵكی رۆژهەڵات و بەشێك لەئەوروپییەكان، چونكە ئاگادار بوون لەوەی كە رۆژهەڵاتناسەكان ڕق و كین و بێزراویان هەبوو بەرامبەر رۆژئاوا و جیهانی ئیسلامی بە تایبەتی.

هەر وەك بێرنارد لویس ئەو ڕاستییەی خستوەتە ڕوو كە لەئێستا بە دواوە}دیارە قسەكانی بەرنارد لویس بۆكاتی گۆنگرەكە دەگەڕێتەوە{ كار و مانای رۆژهەڵاتناسی خراپ بوە و مانا و تێگەییشتنێكی خراپی هەیە، و كۆنگرە كاتێكی باشە بۆ چاو خشاندنەوە بە ئەرك و فەرمانی ڕۆژهەڵاناسی، بۆیە بە زۆرینەی دەنگ لەگەڵ گۆڕینی ناوەكەی بوون.(69).

دوای ئەم كۆنگرە چەند كۆنگرەیەكی تر لەساڵانی دواتر و نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو بەسترا و جۆرێكی تر لەكاری رۆژهەڵاتناسی هاتە كایەوە، بە تایبەت دوای هێرشەكەی 11 سێپتەمبەری (2001 ) زاینی، بۆ سەر دوو تاوەرە بازرگانییەكەی ئەمریكا لەشاری نیو یۆرك، كە زیاتر ئەو بوارە لەدەركردنی بڵاوكراوەكان و كەناڵەكانی تەلەفیزیۆنی و ئینتەرنێتەوە و كاری كارتۆنییەوە خۆی دەبینیەوە و بەردەوامن لەكاری رۆژهەڵاتناسی.

ئەنجام

-بۆچوونەكان لەبارەی پێناسە و مێژوو، جیوگرافیا و كاری رۆژهەڵاتناسییەوە جیاوازن و تائێستا بۆچونێكی كۆنكرێتی و سەرەتایەكی دیاری كراویان نییە بۆ دەستپێكردنی رۆژهەڵاتناسی، بەڵام پرۆسەیەكە لەسەردەمی یۆنانەكانەوە بە شێوەی پچڕ پچڕ و ناڕێكخراو بەردەوامیی هەیە و لەچەند قۆناغێك پێك دێت.

-لەهەڵسەنگاندی رۆژهەڵاتناسان، ناكرێت بە چاوێك تەماشای كارەكانیان  بكرێت، چونكە بەشێكیان تەنیا هەوڵی ناشرینكردنی رۆژهەڵات و جیهانی ئیسلامییان داوە، بەڵام بەشێكی تر لەو رۆژهەڵاتناسانەی كە لێكۆڵینەوەیان دەكرد، بەو پەڕی زانستییانە و ئەمانەتەوە زانیاری و داتاكانیان دەگواستەوە، كە ئەوان نەبوونایە سەدان و هەزاران بەڵگەنامە و دۆكیۆمێنتی رۆژهەڵات و وڵاتانی ئیسلامی لەناو دەچوون. ئەوان لەویژدانێكی ساغ و بەسۆز و ئازایەتییەكی بێ‌ وێنە كاریان دەكرد، ئەوان گوێیان بە ڕەخنە و گازندە و تەماح و پولی وڵاتانیان نەبوو، بەڵكو كاری زانستی و دانشمەندیی لەپێش هەموو شتێكەوە بوو.

-رۆژهەڵاتناسی فۆڕ و شێوازێكی نوێی هێنا بەرهەم لەپەیوەندیی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا، لەدونیایەكی شەڕ و پێكدادان بۆ دونیایەكی زانست و ململانێی مەعریفی.

-هەر چەندە ناوی رۆژهەڵاتناسی گۆڕاوە، بەڵام فیكرەی رۆژهەڵاتناسی تا ئێستا هەیە و بەردەوامە، كە هەندێكیان هۆكارێك بوون بۆ بە كەم سەیركردنی رۆژهەڵات.

سەرچاوە و پەراوێزەکان:

62_ A.L.. Macfie: سەرچاوەی پێشوو، لا 25_26.

63_ هەمان سەرچاوە، لا46.

64_ هەمان سەرچاوە، لا 37.

65_ هەمان سەرچاوە، لا 42.

66_ گۆڤاری كۆچ، هەمان ژمارەی پێشوو، لا 318.

67_ هەمان سەرچاوە، لا 292.

68_ هەمان سەرچاوە، لا 294.

About كه‌یفی عمر

Check Also

شۆڕشی سپی لەئێران :

نیهاد عوزێر پێشەکی :پێشەکی : لە بوارەکانی مێژوو و زانستی سیاسیدا، شۆڕش بریتییە لە گۆڕانکارییەکی …