سلێمانی لەنێوان كەلتووری ئاژەوەگێڕیی،یان كەلتووری بەرەنگاربوونەوە؟
نیاز سەعید عەلی
وەسفكردنی سلێمانی بەشارێكی ئاژەوەگێڕ؛ ناساندنێكی تازە نییە، بەڵكو قسەیەكی كۆنەو ئەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی داگیركردنی ئەم شارە، لەلایەن ئینگلیزەكانەوە لەكۆتاییەكانی جەنگی جیهانیی یەكەمدا، ئەو كاتەی كە خەڵكی ئەم شارە؛ ئامادە نابن سەرنەوی بكەن بۆ داگیركەرانی ئینگلیزو بەخەباتی مەدەنیی و چەكداریی ڕووبەروویان ئەبنەوە، هەربۆیە ژمارەیەك لە كاربەدەست و ئەفسەری باڵای ئینگلیز، لەو كاتەوە ئەم شارەیان بەشارێكی یاخیی و ئاژاوەگێڕ لەقەڵەمداوە، بەهەمانشێوە بەدرێژایی قۆناغەكانی سیستەمی ئینتیدابی بەریتانیی و فەرمانڕەوایی پاشایەتیی و كۆماریی؛ لەبەر ملكەچ نەبوونی شارو بەهۆی بەرەنگاربوونەوەو مانگرتن و ڕاپەرین و خۆنیشاندانەكانییەوە،لەدژی ئینتیدابی بەریتانیی و دەوڵەتی عێراق؛ سلێمانی بەشارێكی هەڵگەڕاوەو ئاژەوەگێرو یاخیی لەقەڵەمدراوە .
ژمارەی ئەو شارانەی كە لەجیهاندا، بەتایبەتیی بۆ بوون بەپایتەخت دروستكراون؛ زۆر زۆر كەمن، سلێمانی یەكێكە لەو شارە دانسقەكانی جیهان؛ كە بۆ بوون بەپایتەخت، پێشوەخت بڕیاری دروستكردنی دراوە، شار (٢٣٢) ساڵ پێش ئێستا، تەواوكراوەو ئامادەكراوە، ئینجا خەڵكەكەی گواستراوەتەوە بۆ نیشتەجێبوون تیایدا، ڕێژەیەكی بەرچاویش لەدانیشتووانەكەی؛ لەو كەسانە بوون كە بەچەند خەسڵەت و مەرجێك، لەسەر داوای میرەكانی بابان؛ لەگوندو ناوچەكانی دەوروبەری سلێمانییەوە، كۆچیانكردوە بۆ نیشتەجێبوونی هەمیشەیی لەشاردا . یەكێك لەخەسڵەتە زیندوو و مۆدێرنەكانی ئەم شارە، ئەوەبووە كە خەڵكەكەی هوشیارانە، وەكو چاودێر، چاویان لەسەر دەسەڵاتداران و فەرمانڕەوایانی شارو دەوڵەتی عێراق بووە، بوونەتە ڕەخنەگرو هەڵوێستدەربڕو نەیار، لەبەرامبەر هەر دیاردەو بڕیارو سیاسەت و ڕەفتارێكی دەسەڵاتداران و فەرمانڕەوایان، چ لەم شارەدا، یان لەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە، ئەگەر ناكۆك و دوور بووبێت، لەگەڵ داواو ماف و ئامانج و بەرژەوەندییەكانی نەتەوە بەگشتیی و شار بەتایبەتیی . لەمسۆنگەیەوە ئەتوانین بڵێین؛ سلێمانی زوو بوو بەخاوەنی كەلتووری بەرەنگاربوونەوەو ئۆپۆزسیۆنبوون و دەربڕی دەنگی ناڕەزایی؛ لەبەرامبەر دەسەڵاتداران و فەرمانڕەوایانی شارو دەوڵەتی عێراق، هەر ئەم هۆكارەش بووەتەهۆی دروستبوون و سەرهەڵدانی چەندین ڕاپەڕین و مانگرتن و خۆنیشاندان و بەشداریی كاریگەرو سەرەكیی و پێشەنگی هاوڵاتییانی ئەم شارە، لەشۆڕشەكان و ڕووداو و گۆڕانكاریی و وەرچەرخانە سیاسییەكانی كوردستانی باشووردا . لێمانی لەگەورەبوونی گووندێكەوە، یان بەهۆی ئامێتەبوون و تێكەڵاوبوونی چەند گووندێك؛ نەبۆتە شار؛ تا درەنگ بتوانێت كەلتووری گووندنشینیی لەخۆی دابماڵێت و خۆشە بێت بۆ سەركزكردن، سلێمانی لەئەنجامی وەرچەرخان؛ لەقۆناغی دەرەبەگایەتیی بۆ سەرمایەداریی نەبۆتە شار، تا هاوپەیمانێتیی پاشماوەكانی چینی دەرەبەگایەتیی و چینە ئۆرستۆكراتییەكان، بەناوی گۆڕین و نوێكردنەوەو زیاكردنی كارگەو هۆیەكانی بەرهەمهێنان ؛ پێكهاتەو سیستەم و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بگۆڕن، بەهۆیەوە جڵەوگیری شار بكەن، بەو كەمایەتییەی خۆیانەوە، ببنە چینی باڵادەستی زۆردارو زۆرینە بچەوسێننەوەو چۆنیان بوێت وا مامەڵەیان لەگەڵ بكەن و چیان بوێت بەزۆر بەسەریاندا بسەپێنن، سلێمانی لەدەرئەنجامی ململانێیەكی ئایینیی و بۆ ئامانجی ئایینیی؛ نەبۆتە شار، تاكو بەچەشنی كەلتووری ئایینیی؛ چۆنیان بووێت، كڕنۆشی پێبەرن و سەری پێنەوی بكەن و ناچاری بكەن بەملكەچبوون بەدەسەڵاتێكی فەرمانڕەوای هاوشێوە ئایینیی،كە بۆ ئەبەد خۆی پیرۆز بكات !
سلێمانی لەدامەزراندنیەوە شارێكی سیاسیی مۆدێرن بووە، بۆ بوون بەپایتەخت بۆ فەرمانڕەواییكردنی پانتاییەكی جوگرافیی فراوانتر،لەلایەكی تر ئەم شارە لەسەر بنەمای پلوورالیزم و پێكەوەژیانی ئاشتیی؛ بووەتە ناوەندێك بۆ كۆكردنەوەی چەندین جیاوازیی، لەڕووی كۆمەڵایەتیی، ئایینیی، كەلتووریی و سیاسیی و مەعریفیی، بەڵام دوور لەدەمارگیریی كۆمەڵایەتیی و ئایینیی و سیاسیی، دوور لەخۆسەپاندن و تاكڕەویی و پاوانخوازیی، دوور لە خۆبەپیرۆزكردن و ڕەتكردنەوەی یەكتر . كۆمەڵگەی سلێمانی زووتر، باوەڕی بەجیاوازیی و ناكۆكیی و ململانێی سیاسیی و فیكریی هێناوە، ئەم شارە لەپێناوی گۆڕانكاریی و وەرچەرخانی نوێ و هێنانەكایەی ئەلتەرناتیڤی تر، نەك هەر لەڕووی سیاسییەوە سەرمەشق بووە، بەڵكو لەمێژووی خۆیدا، لەچەندین بوارو كایەی تریشدا، ڕادیكاڵ و داهێنەرو دەستپێشخەر و ڕەچەشكێن بووە، كێشەی ئەم شارە هەمیشە لەگەڵ ئاراستە نەگۆڕو موحافیزكار و پێشینەخواز و خۆبەپیرۆززانەكان و دۆگماتیست و پاوانخوازەكاندا بووە .
سلێمانی لەمێژووی خۆیدا، بەردەوام شارێك بووە؛ لەبەر بێ ئارامیی و بۆ ئارامبوونەوە، شاری نائارامكردووە، لەوانەی كە ئامانج و خواستی خۆیان، لەسەروو ئیرادەی نەتەوەو خەڵكی شارەوە بینیووەتەوە، سلێمانی بەردەوام شارێكی بەرەنگارو بەرەوڕوو بووە، لەبەرامبەر ئەوانەی كە ویستوویانە، كەلتوورو مۆدێلێكی جیاوازتر، لەكەلتووری سلێمانی بەسەر خەڵكی شاردا بسەپێنن، هەر بۆیە ئەو هێزو ئاراستە سیاسیی و سیستەمە فەرمانڕەواییانەی كە نەیانویستووە، یان نەیانزانیوە؛ لەخەم و خواست و بیركردنەوەو پەیامەكانی سلێمانی تێبگەن؛ تووشی پێكدادان و نەفرەت و بەرهەڵستییكردن و ڕەتكردنەوە بوونەتەوە، لەلایەن خەڵكی شارەوە .
سلێمانی لەڕوویی كەلتووریی و كۆمەڵایەتیی و مەعریفیی و دیمۆگرافیی و سیاسییەوە؛ شارێكی لەبارو ئامادەو خۆشەیە، تا ببێتە قەڵاو ناوەند، بۆ هەر هێزو ئاراستەیەكی سیاسیی، كە بەپراكتیكیی باوەری بەپەیڕەویكردنی سیستەمی دیموكراسیی و ئازادیی و كرانەوەو ڕۆشنگەریی و عەلمانیی و دادپەروەریی هەبێت، ژینگەی كۆمەڵایەتیی و زەمینەی كەلتووریی سلێمانی؛ گونجاوو لەبارو هاوتەریبە بۆ ئەو هێزانەی كە ئاراستەیەكی نوێخوازییان هەیە، بەپێچەوانەوەش سلێمانی ناتوانێت، ببێتە خەڵوەت و ئارامگە بۆ ئەو هێزو ئاراستە سیاسییانەی كە موحافیزكارو تەقلیدیی و دۆگماو خۆسەپێنەرو پێشینەخوازی ئایینیی و نائایینیین، یان خاوەنی ئەجێندای ترن، بچووكتر لەئەجێندای نەتەوە . سلێمانی لەهیچ قۆناغێكی مێژووییدا؛ هەژموون و تاپۆ و جڵەوكراوی هێزو ئاراستەیەكی سیاسیی دیاریكراو نەبووە، دەمارگیرانەش پشتیوانیی و ڕەوایی و ئاپۆرەی جەماوەریی؛ نەبەخشیوەتە هیچ هێزو ئاراستەیەك، سەردەمانێك ئەم شارە؛ یەكێك بووە لەشارە پێشەنگە جەماوەرییەكانی پارتی كۆمۆنیستی عێراق، نەك هەر پیاوان، سەدان ژن و كچی ئەم شارە، بۆ بەرگریكردن و سەرخستنی سیاسەت و دروشمەكانی ئەم پارتە؛ چەكیان كردۆتەشان، لەسەردەمانێكی تردا؛ ئەم شارە بووەتە كەشتییەك و لەبەرامبەر شەپۆلە تووڕەكان؛ لەنگەری بەپارتی دیموكراتی كوردستان گرتووەو بۆی بووەتە ناوەندی سەرەكیی هێزو چەقی قوورسایی . سروشتی سایكۆلۆژیی و سۆسیۆلۆژیی سیاسیی و مەعریفیی ئەم شارە، لەبەڕێوەبردنی ناكۆكیی و ململانێ سیاسییەكاندا؛ بریتییە لەگەڕان بەدوای ئەلتەرناتیڤی نوێ و پرۆژەی جیاواز، بێ گوێدان بەپێوانە ناوچەیی و جوگرافییەكان و دوور لەبەسەروەرییكردنی هەتاهەتایی ڕابردوو . سلێمانی بووەتە كێشەو گرێی دەروونیی، بۆ ئەوانەی كە لێی تێناگەن و نامۆن بەكەلتوورەكەی، ئەیانەوێت ئەم شارە بۆ ئەبەد، لەسەر ئاوازی ئەوان؛ سەما بكات و لەسەر سفرەی خوانی ئەوان كۆبێتەوە، ئەمە دوورە لەكەلتووری سلێمانییەوە، هەر بۆیە كە لێی تێناگەن و پێیان نەویی و قۆرخ و هەژموون ناكرێت، تووشی كاردانەوەو بەرەنگاربوونەوە ئەبن لەگەڵ شار؛ لەبەرامبەردا بێجگە لەناساندنی شار؛ بەشاری ئاژەوەگێڕان، هیچی تریان لەهەگبەدا پێنەماوە بۆ ئەم شارە، كە ڕۆژگارێك لەسەر داروپەردووی ئەم شارە، بەڕەنج و قوربانیدانی ڕۆڵەكانی ئەم شارە، بەكەلتوورە سیاسییە مۆدێرن و پێشكەوتووەكەی ئەم شارە؛ لەم شارەدا ئامێزیان بۆ كراوەتەوە، پێشوازییان لێكراوە، تیایدا فێری سیاسەت بوون و یەكەم وانەی سیاسەتیان تیا وەرگرتوە . لەدیدی ئەواندا مادەم سلێمانیی؛ ئەوانی بەپێشڕەو پەسەند نەكردوە، مادەم سلێمانیی ئەوانی لاپیرۆزو ڕەها نیە، مادەم سلێمانی ئامادە نیە پاشگەزبێتەوە لەڕەتكردنەوەی كەلتووری سیاسیی ئەوان؛ كەواتە ئەم شارە؛ شاری ئاژەوەگێڕانە، كەسانێك ئەم شارە بەئاژەوەگێڕ لەقەڵەمئەدەن، بەهای مەتریاڵ، لەلایان لەبەهای هەموو چەمكە ژیاندۆستیی و عەقڵانیی و مرۆڤدۆستییەكان بەنرخترە، هەربۆیە بۆ بەدەستخستنی مەتریاڵ؛ تیۆریزە بۆ ناشرینكردن و تاریككردنی كەلتووری گەشاوەو پێشكەوتوو كراوەو هاوچەرخی دژ و ناكۆك؛ بە كەلتوورە سیاسییە تەقلیدیی و خۆسەپێنەرە سەلەفییەكەی خۆیان ئەكەن، لەكاتێكدا خۆیان بەرهەمی كەلتوورێكی داخراوو دۆگماو پەیڕەو سەلەفیی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی ئەودیو كەلتووری شارن و هەورازو نشیوی زۆریان ماوە بیبڕن، بۆ گەیشتن بەكەلتووری مۆدرێنی شار، ئەوان بەرهەمی ژینگەیەكی كۆمەڵایەتیی جیاوازتری پێش قۆناغی شارن، كە لێوانلێوە لەدابونەریت و ترادیسیۆنی كۆمەڵایەتیی دواكەوتووی تاریك و ڕێگر لەبەردەم پێشكەوتن و كرانەوەو نوێبوونەوەو گۆڕانكاریی . ئەو كەلتوورەی ئەوان؛ بێجگە لەدروستكردنی بت و بەبتپەرستكردنی مرۆڤەكان؛ هیچی تری لێ بەرهەم نایەت، لای ئەوان ئەمە كەلتوورە دڵخواز و جوانەكەیەو ئەخوازن سلێمانی، لەكەلتوورەكەی خۆی هەڵبگەڕێتەوەو لەسەر ڕێچكەی ئەم كەلتووری بتپەرستییە ئارام بگرێ، بەڵام سلێمانی لەسەر ئەو كەلتوورە ئارام ناگرێ، بەڵكو بەرەنگار ئەبێتەوە.