ئەڪەدییەکان

نوسینی نیهاد عوزێر سەعید

پێشەکـــــــــــی:

ئەکاد(ئەکەدییەکان)، ناوچەیەکی کۆن لە ئێستای ناوەڕاستی عێراق.  شوێنی نیشتەجێبوونی ئەکەدییەکان لەڕووی  دابەشبوون باکوور (یان باکووری ڕۆژئاوا)ی بابلی کۆن بوو.  ناوچەکە بە نزیکەیی لەو ناوچەیەدا بووە کە ڕووبارەکانی دیجلە و فورات ( ڕووباری دیجلە-فورات) لە یەکترەوە نزیکترینن و سنووری باکوورییەکەی لە دەرەوەی هێڵی شارە مۆدێرنەکانی فەلوجە و بەغدا درێژ بووەتەوە.  دانیشتوانی سەرەتایی ئەم ناوچەیە زۆرینەیان سامی بوون و لەڕووی زمانەوانی نازناویان ئەکەدی بووه،  لە باشووری ناوچەی ئەکاد سۆمەر، دابەشبوونی باشووری (یان باشووری ڕۆژهەڵات)ی بابلی کۆن، کە گەلێکی غەیرە جولەکە نیشتەجێ بوو کە بە سۆمەرییەکان ناسراون.

ئەکەدیەکان:لە ساڵی (٢٣٣٤ تا ٢١٩٣ی پێش زایین) ئیمپراتۆریەتێک بوو لە مێزۆپۆتامیا کە ناوەندی شاری ئەکەد بوو و ئەو ناوچانەی دەور و بەری دەگرتە بەر کە بە زمانی ئەکەدی و سۆمەری قسەیان دەکرد. بە پێچەوانەی سوومەرییەکان، ئەکەدییەکان لە ڕەگەزی ھیندوئەورووپی بوون. دامەزرێنەری ئیمراتۆریی ئەکەد سەرجۆنی ئەکەدی (ماوەی دەسەڵاتداری: ٢٣٣٤–٢٢٧٩ی پێش زایین) بووە. پاش تێکچوونی ئیمپراتۆریەتی ئەکەد، وردەوردە نەتەوەی ئەکەد بوون بە دوو بەشی میتانی لە باکوور وگۆتی لە باکووری مێزۆپۆتامیا..

ناوی ئەگاد یان (ئەکەدییەکان) لە شاری ئاگادە وەرگیراوە کە لەلایەن فەتحکەریان (فراوانخوازی و داگیرکردن)ی سامییەوە سارگۆن لە نزیکەی ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایین دامەزراوە.  سارگۆن شار-دەوڵەتە جیاوازەکانی ناوچەکەی یەکخست و دەسەڵاتی خۆی درێژکردەوە بۆ ئەوەی بەشێکی زۆری میزۆپۆتامیا بگرێتەوە.  دوای ڕووخانی شانشینی سارگۆن نزیکەی ساڵی ٢١٥٠ پێش زایین، ناوچەی ناوەڕاستی عێراق لەلایەن دەوڵەتێکەوە بەڕێوەدەبرا کە بە هاوبەشی لە سۆمەرییەکان و ئەکەدیەکان پێکهاتبوون.

لە سەردەمی پاشاکانی ئەکاددا زمانی سامییەکەیان کە بە زمانی ئەکادی ناسرابوو، بووە زمانێکی ئەدەبی کە بە سیستەمی نووسینی میخیی نووسراوە.  زمانی ئەکادی کۆنترین زاراوەی سامییە کە تا ئێستا پارێزراوە.

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی کۆن، مێژووی ناوچەکە لە سەردەمی پێش مێژووەوە تا سەرهەڵدانی شارستانیەتەکان لە میزۆپۆتامیا و میسر و ناوچەکانی دیکە.

پەرەسەندنی شارستانیەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

 دێرینیی بەرزی شارستانیەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە شێوەیەکی بەرچاو دەگەڕێتەوە بۆ بوونی پردی وشکانی گونجاو و ڕێڕەوی دەریایی ئاسان کە لە هاوین یان زستاندا دەتوانرێت تێپەڕێنرێت، لە وەرزی وشکەساڵی یان تەڕدا.  جوڵەی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک لە باکووری دەریای خەزەر لە زستاندا بە کردەوە مەحاڵ بوو، بەهۆی سەختی کەشوهەوا و زۆرجار ناوەڕاستی ئۆراسیا لە هاویندا زۆر وشک بوو.  تێپەڕبوونی وشکانی لە نێوان ئاسیا و ئەفریقا لە سەردەمی سەرەتاییدا سنووردار بوو بە شریتە تەسکەکانی زەوی لە ئیستموسی سوێس.  گەشتە بەرفراوانەکان لە بیابانەکاندا سنووردار بوو بە ڕێگا تایبەتەکان لە ئێران و لە باکووری ئەفریقا، هەردوو ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای دۆڵی نیل.

هۆکارێکی دیکەی گرنگی سەرەتایی ئەم ناوچەیە لە مێژووی جیهاندا ئەوەیە کە دابینکردنی ئاو و کەشوهەوا ئایدیاڵ بوون بۆ ناساندنی کشتوکاڵ.  چەندین جۆری دانەوێڵە کێوی گەشەیان کرد و تاڵاو و چەمی لق هەبوون کە بە ئاسانی دەتوانرا ئاویان لێ دەربهێنرێت یان بەنداویان بۆ دابنرێت بۆ ئەوەی گەنم و جۆی کێوی بچێنرێت.  تۆوەکە تەنیا دەبوو بەسەر ڕوویەکی شێداردا بڵاوبکرێتەوە بۆ ئەوەی لە ژێر بارودۆخی ئاساییدا جۆرێک لە بەرهەم مسۆگەر بکرێت.  بۆیە سەیر نییە کە بەڵگەی کشتوکاڵی سادە هەیە کە تا هەزارەی هەشتەم یان نۆی پێش زایین دەگەڕێتەوە، بە تایبەت لە فەلەستین کە لە شوێنە سەرەتاییەکاندا زیاتر لە هەر وڵاتێکی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵکەندن کراوە.  زۆرێک لە دەستە داسکەکانی ئێسک و لێوارەکانی داسکی چڵکن کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ نێوان نزیکەی ساڵانی ٩٠٠٠ بۆ ٧٠٠٠ پێش زایین لە شوێنە فەلەستینییەکان دۆزراونەتەوە.

لە میزۆپۆتامیا و ئێران پاشماوەی ئەم قۆناغە لە ئەشکەوتەکاندا لە بناری خوارەوەی چیای زاگرۆس لە نێوان ڕۆژئاوای ئێران و عێراقدا دەردەکەون.  بەرواری هێنانەکایەی سیستماتیکی ئاودێری بە قەبارەیەکی گەورە لە میزۆپۆتامیا تا ڕادەیەک گوماناوییە چونکە زۆربەی شوێنە سەرەتاییەکانی کشتوکاڵی ئاودێری زۆر لەمەوبەر بەهۆی کەڵەکەبوونی خاکی شلەمەنیەوە داپۆشراون کە بەهۆی لافاوەکانی بەهاری ڕووبارەکانی دیجلە و فوراتەوە هێنرایە خوارەوە.  سەردەمێک شوێنەوارناسان پێیان وابوو کە هەموو ئاودێرییەک لە دامێنی زاگرۆسەوە سەرچاوەی گرتووە و سەرەتاییترین جووتیارانی ڕاستەقینە لە دەشتەکانی ئێراندا دەژین.  بەڵام هەڵکۆڵینەکانی ئەم دواییە و گەڕان بەدوای ڕووی زەویدا سەلماندوویانە کە ئاودێری لە دەوروبەری سەرەوەی دیجلە و فورات، هەروەها لقەکانیان، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هەزارەی شەشەمی پێش زایین (بۆ نموونە، لە ئەلکاوم لەسەر سەرەوەی فورات).  ئاودێری بچووک لە فەلەستین (بۆ نموونە لە ئەریحا) لە هەزارەی حەوتەمی پێش زایین ئەنجامدرا.

لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی میزۆپۆتامیا، زۆری نەخایاند چەمەکانی سەرەکی بەشێکیان لە کاتی لافاوی مامناوەندی ڕووبارەکاندا لابران بۆ ناو کەناڵەکان کە کەم تا زۆر هاوتەریب بوون لەگەڵ ڕووبارەکان، کە بەم شێوەیە دەتوانرێت بۆ ئاودێریکردنی ناوچەیەکی بەرفراوان بەکاربهێنرێت.  ئەم جۆرە ئاودێرییەی بەنداوی دیفلێکتەر لە لاوازییە خۆ تێکدەرەکانی بەنداوە گەورەکانی هەڵگرتن دوور دەخستەوە، بەتایبەتی مەترسی دانانی بارستەیەکی زۆری قوڕی بەرگری لە حەوزی هەڵگرتنی پشت بەنداوەکە.  لە باکوور و ڕۆژهەڵات دامەزراوەی شارستانی بەرچاو لە شوێنەکانی وەک نەینەوا لە هەزارەی پێنجەمی پێش زایین پەرەیان سەند، کاتێک باشووری میزۆپۆتامیا هێشتا زۆربەی تاڵاوەکان بوو وەک دێڵتای سەرەتایی میسر.  فورات ڕۆیشتنی ئاوی زۆر بچووکتر بوو لە دیجلەی نزیک.  بەڵام ئەم دووەمیان زۆر خێراتر بوو، بەجۆرێک کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە گرنگتر بوو بۆ ئاودێری، هەرچەندە زۆر قورستر بوو بۆ ڕامکردن.

نیلی میسری ڕۆیشتنی ئاوی زۆر پێشبینیکراوتر بوو لە ڕووبارەکانی میزۆپۆتامیا، چونکە بە سەدان میل لە تاڵاوەکاندا دەڕژا، کە لافاوێکی ساڵانەی بەرزی نائاسایی لەوێ بڵاودەبووەوە، ئەمەش کاریگەری لەسەر کەشتیوانی هەبوو بەڵام مەترسی لافاوەکانی ناوبەناو وێرانکەری میزۆپۆتامیا دوورخستەوە.

 میزۆپۆتامیا و میسر تا ج.  ١٦٠٠ پێش زایین

 کۆنترین کولتوری شار و خوێندەوار لە جیهاندا لەلایەن سۆمەرییەکانەوە لە میزۆپۆتامیا پەرەی پێدراوە کە لە کۆتایی هەزارەی چوارەمی پێش زایین دەستی پێکردووە.  نزیکەی ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایین سارگۆنی یەکەم، سەرکردەی گەلێکی سامی زمان، هەموو بابلی داگیرکرد و یەکەم شانشینی ئەکاد (ئەکادو)ی دامەزراند، کە نزیکەی سەدە و نیوێک دەسەڵاتی بەدەستەوە بوو.  سارگۆن و جێنشینەکانی یەکەم فەرمانڕەوای ناسراو بوون لە باشووری ڕۆژئاوای ئاسیا کە کۆنترۆڵی مانگی بەپیت و هەروەها خاکەکانی تەنیشتیان بەدەستهێنا.  ئەوان گەشتی بازرگانییان بۆ ناوەڕاستی ئەنادۆڵ و ئێران و تا هیندستان و میسر نارد.  دوای ڕووخانی شانشینی ئەکاد زیندووبوونەوەی سۆمەری لە ژێر شانشینی سێیەمی ئور (ئور سێیەم [سەدەی بیست و بیستەم]) ڕوویدا، دواتر لێشاوێکی دیکەی گەلێکی سامی زمان ڕوویدا.  ئەم کەسانە یەکەم شانشینی بابلیان دامەزراند (سەدەی نۆزدەهەم-١٦)، کە گرنگترین پاشایان حەمورابی بوو.  لە سەدەی ١٧دا گروپە نەتەوەییە نوێیەکان لە هەردوو وڵاتی بابل و سوریا-فەلەستین دەرکەوتن: کاسیتەکان لە چیای زاگرۆس، هوریەکان لە ئەو شوێنەی ئێستا ئەرمینیا و هیندۆئەورووپیەکان لە ئاسیای ناوەڕاست.  ئەم قۆناغە کۆتایی قۆناغی پێکهاتنی شارستانیەتی میزۆپۆتامیا بوو.

پاش ماوەیەکی کەم لە ساڵی ٣٠٠٠ پێش زایین ئەو دەوڵەتە بچووکە زۆرانەی کە لە دۆڵی نیل لە ماوەی هەزارەی چوارەمدا سەریان هەڵدابوو، لە ژێر دەسەڵاتی شانشینی یەکەمی میسردا یەکگرت.  لەم کاتەدا میسرییەکان پێشتر سیستەمێکی نووسینیان پەرەپێدابوو.  لە نێوان نزیکەی ساڵی ٢٦٨٦ و نزیکەی ٢١٦٠ پێش زایین وڵاتەکەیان لە ژێر دەسەڵاتی پاشایەتییەکی بەهێز (شانشینی کۆن) یەکگرتوو بوو کە لەلایەن بیرۆکراسییەکی ئاڵۆزەوە خزمەت دەکرا.

لە کۆتایی هەزارەی سێیەمدا قۆناغێکی ناتەبایی ڕوویدا، دواتر یەکگرتنەوە لە ژێر شانشینی ١٢دا (١٩٩١-١٧٨٦).

 لەم دوو سەدەیەدا کۆنترۆڵی میسر بەسەر نوبیا و لیبیا و فەلەستین و باشووری سوریادا دامەزرا.  هەر زوو دوای ساڵی ١٨٠٠ پێش زایین ئیمپراتۆریەتی میسر لەیەک جیا بووەوە و نزیکەی ساڵی ١٧٠٠ میسر لەلایەن “هیکسۆس”ی ئاسیاییەوە زاڵ بوو، کە بۆ ماوەی سەدە و نیوێک حوکمڕانی وڵاتەکەیان کرد.

کوڕ و جێنشینی مانیشتوشو، نارام-سین (کە پێی دەوترێت، خۆشەویستەکەی سین) (٢٢٥٤-٢٢١٨ پێش زایین)، نازناوی ئیمپراتۆری “پاشا نارام-سین، پاشای چوار چارەکی” وەرگرت. هەروەها بۆ یەکەمجار لە کولتوری سۆمەریدا بە “خودای ئاگادە (ئەکاد)” ناوی لێنرا. ئەمەش نوێنەرایەتی گۆڕانکارییەکی بەرچاو دەکات لە دوورکەوتنەوە لە باوەڕە ئایینییەکەی پێشوو کە پاشاکان تەنها نوێنەری خەڵک بوون بەرەو خوداوەندەکان.

نارام-سین ئیبلا و ئارمومی داگیرکرد، و شوێنی نیشتەجێبوونی شاهانەی لە تەل براک دروستکرد، کە یەکتربڕینێک بوو لە دڵی حەوزی ڕووباری خابور لە جزیرە. هەروەها نارام-سین ماگانی داگیرکرد و گاریسۆنی دروستکرد بۆ پاراستنی ڕێگا سەرەکییەکان. ئەم قۆناغە بەرهەمدارەی فەتحکردنی ئەکەدیەکان ڕەنگە لەسەر بنەمای بارودۆخی کەشوهەوای ناخۆش و زیادەی کشتوکاڵی زەبەلاح و دەستبەسەرداگرتنی سامانی گەلانی دیکە بووبێت.

ژیان لە ئیمپراتۆریەتی ئەکەدی

دەوڵەتانی داهاتووی میزۆپۆتامیا خۆیان بەراورد دەکرد بە ئیمپراتۆریەتی ئەکادی کە وەک پێوەرێکی کلاسیکی لە حوکمڕانیدا دەیانبینی. ئابووری وابەستەی زەوییە کشتوکاڵییە ئاودێرییەکانی باشووری عێراق، و کشتوکاڵی باراناوی باکووری عێراق بوو. زۆرجار زیادەڕۆیی لە کشتوکاڵدا هەبوو بەڵام کەمیی کاڵای دیکە هەبوو، وەک کانزای کانزا و دار و بەردی بیناسازی. هونەری ئەو سەردەمە زۆرجار لەسەر پاشاکان بوو، و ململانێی تاریک و تاریک و ملکەچبوونی خوداوەندەکان وێنا دەکرد. سۆمەرییەکان و ئەکەدیەکان لە زمانی یەکتردا دوو زمان بوون، بەڵام وردە وردە زمانی ئەکەدی جێگەی سۆمەری گرتەوە. ئیمپراتۆریەتەکە خزمەتگوزاری پۆستی هەبوو، هەروەها کتێبخانەیەکی هەبوو کە چاودێری فەلەکناسی تێدابوو.

داڕمانی ئیمپراتۆریەتی ئەکەدی

ئیمپراتۆریەتی ئەکاد لە ساڵی ٢١٥٤ پێش زایین داڕما، لە ماوەی ١٨٠ ساڵ لە دامەزراندنیەوە. داڕمانەکە بووە هۆی سەردەمی تاریکی دابەزینی ناوچەیی کە تا سەرهەڵدانی شانشینی سێیەمی ئور لە ساڵی ٢١١٢ پێش زایین بەردەوام بوو. تا کۆتایی دەسەڵاتی کوڕی نارام-سین، شار-کالی-شاری (٢٢١٧-٢١٩٣ پێش زایین)، ئیمپراتۆریەتەکە بە شێوەیەکی بەرچاو لاواز بوو. لە نێوان ساڵانی ٢١٩٢ پێش زایین تا ٢١٦٨ پێش زایین قۆناغێکی ئانارشی هەبووە. ڕەنگە هەندێک دەسەڵاتی ناوەندی لە سەردەمی شو-دورول (٢١٦٨-٢١٥٤ پێش زایین)دا گەڕێنرابێتەوە، بەڵام نەیتوانی ڕێگری بکات لە ڕووخانی ئیمپراتۆریەتەکە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەهۆی لەشکرکێشی گەلانی بەربەری کە بە گوتیان ناسراون، لە چیای زاگرۆسەوە.

زانیارییەکی کەم لەبارەی سەردەمی گوتیان و چەندە درێژەی کێشاوە. سەرچاوە میخییەکان باس لەوە دەکەن کە ئیدارەی گوتیانەکان نیگەرانییەکی کەمی لە پاراستنی کشتوکاڵ، تۆمارە نووسراوەکان، یان سەلامەتی گشتی نیشانداوە؛ دەوترێت هەموو ئاژەڵە کێڵگەکانیان ئازاد کردووە بۆ ئەوەی بە ئازادی بەناو میزۆپۆتامیادا بگەڕێن، زۆری نەخایاند برسێتی و بەرزبوونەوەی نرخی دانەوێڵەیان هێنایە ئاراوە. پاشای سۆمەری ئورنامو (٢١١٢-٢٠٩٥ پێش زایین) دواتر لە سەردەمی حوکمڕانیدا گوتیەکانی لە میزۆپۆتامیا پاککردەوە.

داڕمانی کشتوکاڵی باراناوی لە وڵاتی سەرەوە بەهۆی وشکەساڵییەوە بە مانای لەدەستدانی ئەو یارمەتییە کشتوکاڵییانە بوو کە ئیمپراتۆریەتی ئەکادی لە باشووری میزۆپۆتامیادا بە توێنەرەوە هێشتبووەوە. ڕکابەرییەکانی نێوان شوانکاران و جووتیاران زیاتر بوو. هەوڵەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی دەستڕاگەیشتن بە ئاو بووە هۆی زیادبوونی ناسەقامگیری سیاسی؛ لەم نێوەندەدا، کەمبوونەوەی توندی دانیشتووان ڕوویدا.

دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئەکەدی، گەلی ئەکەدی یەکگرت و بوونە دوو نەتەوەی گەورەی ئەکەدی زمان: ئاشوور لە باکوور و چەند سەدەیەک دواتر بابل لە باشوور.

لیستی ســـەرچاوەکان:

.

1-Lafont, Bertrand (2017). “Akkad, l’empire charismatique (2330-2100)”. Mésopotamie : De Gilgamesh à Artaban (3300-120 av. J.-C.). Mondes anciens (in French). Paris: Belin. pp. 165–199.

2-McMahon, Augusta (2012). “The Akkadian Period: Empire, Environment, and Imagination”. In Daniel T. Potts (ed.). A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. pp. 649–667.

3-Michalowski, Piotr (2020). “The Kingdom of Akkad in Contact with the World”. In Karen Radner, Nadine Moeller and Daniel T. Potts (ed.). The Oxford History of the Ancient Near East, Volume 2: . New York: pp. 686–764.

4- https://www.metmuseum.org/essays/the-akkadian-period-ca-2350-2150-b-c

5- https://historyguild.org/akkadian-empire/?srsltid=AfmBOopeuSL8_IoksKZj_dIgzKVrOAnAy9k702D7VzWD8bAFweeRuqQe