موئیز گوهین..جووهیەکێ عوسمانی بوو ژ سەرکردێن بزاڤا تۆرانی

نڤێسین/د.محمد حرب

کوردیکرن/عوسمان شنگالی

ڤی زەلامی-موئیز گوهین-رۆلەکێ گوماناوی د هزرا تورکیا کەمالیدا گێرا.

نیازی برکس مامۆستا بوو ل زانکۆیا ماکجل ل کەنەدا د پەرتووکا خۆ(المعاصرة في تركيا) دبێژیت:جووهیێن ئوروپا و جووهیێن ناڤخۆیی(دناڤ دەولەتا عوسمانی دا) ل چەرخێن نۆزدێ و بیستێ رۆلەکێ مەزن هەبوون د دامەزراندنا بزاڤا تۆرانی یا ناسیۆنالستی،زانایێن جووهیا ل رۆژئاڤا وەکی لوملی داڤید و لیون کاهون و ئارمینیوس فامبری بنەمایێن هزرا ناسیونالستی یا تۆرانی نڤێسین،هەروەسا جووهیێن ناڤخۆیی(دناڤ دەولەتا عوسمانی دا) وەکی کراسو(قراسو) و موئیز گوهین و ابراهام گالانتی پشکدار بوون د کۆمەلا ئیتحاد و تەرەقی دا،دگەل سەرکەفتنا ڤێ کۆمەلێ د ژناڤبرنا دەستهەلاتا عەبدولحەمید و پشتی هنگێ دەستبسەرداگرتنا دەستهەلاتێ،سەهیۆنیا کارکر ژ بۆ هندێ کو ئەڤ کۆمەلا دانپێدانێ ب فلستین بکەت وەکو نشتیمانەکێ نەتەوەیی بۆ جووهیا،و ژ وان کەسایەتیێن نیازی برکس ئاماژە ب ناڤێن وان کرین،کەسایەتیەکا جووهی یا گرنگ بوو،کو ئەوژی موئیز گوهین بوو،و ئاماژە ب مەترسیا رۆلێ ڤی جووهی کر ئەوێ رینیە بینو وەسف کری ب :

١-موئیز گوهین دامەزرێنەرێ هزرا ناسیونالستی یا تۆرانیە دناڤ دەولەتا عوسمانی دا.

٢-پەرتووکا موئیز گوهین ئەوە ب ناڤونیشانێ (الطورانية) پەرتووکا پیرۆز بوو بۆ سیاسەتا تۆرانیا.

د ڤێرێ دا ژ هەژی گۆتنێ یە کو سیر ونستۆن چەرچل د بیرەوەریێن خۆ دا دەربارێ شەرێ جیهانی یێ ئێکێ نڤێسیە،دبێژیت ژێدەرێ من یێ ئێکێ لسەر دەولەتا عوسمانی پەرتووکا موئیز گوهین بوو ئەوە ل سالا ١٩١٤ بەلاڤەبوویی ل ژێر ناڤونیشانێ Turkizmus und panturkizmus.

کۆمەلا ئیتحاد و تەرەقی گەهشتە دەستهەلاتێ،سولتان عەبدولحەمید دوورئێخستن بۆ باژێرێ سالۆنیک کو پتریا ئاکنجیێن وی جووهی بوون،داکو پتر رەزیل بکەن ژبەرکو سولتان عەبدولحەمید بوو ڕێگر داکو جووهی کۆچ نەکەنە فلستینێ،د خانیێ ئێکێ جووهی یێ لاتینی دا زیندانکرن،و بارەگایێ گشتی یێ کۆمەلێ ل ڤی باژێری بوو،کۆمەلا(الاتحاد و الترقي) نڤیسەر و شاعیرەک ئینا و بوو هزرڤان و رێنیشاندەرێ وان،و ئەوژی مەحەمەد زیا بوو.

ل سالۆنیک مەحەمەد زیانڤیسەر و رۆژنامەڤانێ جووهی یێ عوسمانی موئیز گوهین دیت،هەردویا ناسناڤەکێ تورکی دانان سەر خۆ،مەحەمەد زیا ناسناڤێ خۆ کرە کوک ئالب،و موئیز گوهین ناسناڤێ خۆ کرە تەکین ئالب،و هەردوو ژێکڤە نەبوون هەتا مرنێ.

کەسایەتیا موئیز گوهین

ــــــــــــــــــــــــــــ

موئیز گوهین ل باژێرێ سالۆنیک سالا 1883ز ژدایکبوویە،و دەرچوویێ بەشێ یاسایێ بوویە،پشتی ائیتحاد و تەرەقییا دەستهەلات وەرگرتی و دەستور راگەهاندین،موئیز گوهین د گۆڤارا (روم إيلي) دا نڤێسە،کو ئێکی ب ناڤێ یونس نادی ژ جووهیێن دۆنمە بەلاڤە دکر،و هەروەسا د گۆڤارا (اتحاد و ترقي) ژی دا دنڤێسی،کو ژلایێ ئیتحادیا ڤە دهاتە بەلاڤەکرن،موئیز گوهین چوو دگەل کۆمەلا ائیتحاد و تەرەقیا وەکو ئەندامەکی سەرەکی و هزرڤانەک.،سالا 1905 سەرۆکێ کۆمەلا گشتگیرکرنا زمانێ تورکی بوو،و هاتە هەلبژارتن وەکو ئەندامێ فەخری د دیارترین کۆمەلا تورکی دا،ئەوژی (تورك وجاغي)بوو.

موئیز گوهین ئەرکێ ناساندنا بزاڤا  ئیتحاد و تەرەقی د رۆژنامێن ئوروپی دا ب ستۆیێ خۆڤەگرت،دگەل زمانێن عوبری و تورکی چەندین زمانێن ئوروپی ژی دزانین،دەستپێکر ب نڤێسینا گوتارەکێ ب زمانێ فەرەنسی ل ژێر ناڤونیشانێ(تورک ل گیانێ نشتیمانی دگەڕین)،ل (میرکور دی فرانس) دا بەلاڤەکر سالا 1912.

دناڤبەرا سالێن 1914-1918موئیز گوهین وەکو پرۆفیسۆر ل کولیژا یاسا ل زانکۆیا ستەنبولێ کارکریە،و بوو وەرگێر بۆ وان پرۆفیسۆرێن بیانی ئەوێن زانکۆیێ ژ ئەلمانیا دئینان.

ول سالا 1922 موئیز گوهین چوو ئەنقەرە و کارکر د بوارێ رۆژنامەڤانیێ و بازرگانیا توویتنێ،هەتا بوویە ئەمیندارێ گشتی یێ ئێکەتیا کرێکار و بازرگانێن توویتنێ یێن تورک،و هەروەسا د گۆڤارا (نشتیمان) دا نڤێسیە، ژلایێ رۆژنامەڤان ئەحمەد ئەمین یالمان ڤە دهاتە بەلاڤەکرن،کو ژ جووهیێن دۆنمە بوو.

ل سالا 1946 موئیز گوهین بوو ئەندام د ئەنجوومەنێ هەرێمی یێ پارتا گەل یا کۆماری ل باژێرێ ستەنبولێ،و ل سالا 1950 ڤێ پارتێ موئیز گوهین کاندیدکر بۆ ئەندامەتیا ئەنجوومەنێ گەل ل ستەنبولێ.

ل سالا 1948 ئاهنگا زیڤی ل ستەنبولێ هاتە گێران و تێدا ئەو نڤیسەر هاتنە خەلاتکرن ئەوێن پێنجی سالا خزمەتا رۆژناما تورکی کرین،کو پێکدهاتن ژ سێ نڤیسەرێن جووهی،ئێک ژ وان موئیز گوهین بوو.

داکو خواندەڤانێن عوسمانی ب گشتی و موسلمانێن تورک ب تایبەت ژ نڤێسینێن موئیز گوهینی تۆرە نەبن،موئیز گوهینی ناڤێ خۆ یێ درست د نڤێسینێن خۆ دا بکارنەدئینا،بتنێ د ئێک ژ پەرتووکێن خۆ دا کو ب زمانێ تورکی نڤێسی بوو بکارئینا،و هەروەسا د چەند گوتارێن خۆ ژی دا بکارئینا سەرەرای هندێ گەلەک نڤێسین هەبوون،بەلێ دوو ناڤێن سەختە بکارئینان،ئەوژی تەکینئالب و مونس ئالب بوون،وپتریا ئەوێن نڤێسینێن وی دخواندن هزردکرن موسلمانەکێ عەرەبە.

موئیز گوهین پشکداری کر د دارشتنا سیاسەتا رەگەزپەرستیا تۆرانی یا کو کۆمەلا ائیتحاد و تەرەقی لسەر دچوو،ئەو سیاسەتا کاریگەری لسەر پەیوەندیێن تورکا و عەرەبا کری ب تایبەت ل وەلاتێ شامێ،و هەروەسا ئەو سیاسەت بوو یا عەرەبا گازندە ژێ هەین ل دەمێ دەستهەلاتا جەمال پاشا یێ ئیتحادی.

دەربارەی سیاسەت و هزرا ئیتحاد و تەرەقیا موئیز گوهین سێ پەرتووک نڤێسین،ئەوژی:

(ماذا يمكن ان يكسب الأتراك من هذه الحرب)و (الطورانية) و (سياسة التتريك)،هەروەسا ڤی نڤیسەرێ جووهی دوو پەرتووک لسەر هزرا کەمالیزمێ نڤێسین،ئەوژی (الكمالية) و (روح التركية) بەحسێ پێشکەفتنا رەگەزێ تورکی کر.

موئیز گوهین ل 27سبتەمبەرا سالا 1961 گیانێ خو ژ دەست ددەت،ل 24 مارسا سالا 1962کۆمەلا کەلتورێ تورکی کۆمبوونەک بۆ بیرئینانا وی کر و کورێ وی ئیسحاق گوهین یێ ئامادەبوو.

پێنج پەرتووک

ـــــــــــــــــ

د هەر پێنج پەرتووکێن خۆ دا موئیز گەلەک تشتا دبێژیت،1-ماذا يمكن ان يكسب الأتراك من هذه الحرب:د ڤێرێ دا مەرەما وى شەرێ جیهانی یێ ئێکێ یە،ئەڤ پەرتووک ل ستەنبولێ سالا 1914بەلاڤەبوویە،ئێکەم پەرتووکا ویە کو ناڤێ خۆ یێ دورست ل سەر نڤێسا بیت،و لسەر بەرگێ ڤێ پەرتووکێ پەیڤا نڤیسەرا تورکی خالیدە ئەدیب دانابوو،کو ژ جوهیێن دۆنمە بوو،ئەڤە ژی دەقێ نڤێسینا وێ یە(گرنگترین تشتێ من دڤێت ببینم تورک ل هەمی جیهانێ ئێگرتی و سەربەخۆ ببن ژلایێ سیاسی و هزری ڤە)،د ڤێ پەرتووکێ دا بەحس ل وژدانا نەتەوەیی و هشیاربوونا نەتەوەیی یا بەربەلاڤ لسەردەمێ وی و تێگەهێ  نەتەوایەتیێ ل دەڤ مللەتێن نوی و تورکێن ئازەربێجان و قەفقاز دکەت،و هەروەسا بەحس ل بناڤودەنگترین هەر شەش نڤیسەرێن نەتەوەپەرێس و رەگەزپەرێسێن تورک یێن لسەردەمێ وی دکەت،ئەوژی محمد ایمن کو ژ قوتابیێن جەمالدین ئەفغانی بوو،و چیرۆکنڤێس عومەر سەیفەدین،و دکتور عبداللە جەودەت کو ژ نەتەوەپەرێسێن بێ دین بوو،و پشتی هنگێ محمد ضياکوالب.

ئەڤ پەرتووک ل دەمێ شەرێ جیهانی یێ ئێکێ دەرکەفت،مەرەما موئیز گوهین ژ بەلاڤەکرنا وێ بهێزکرنا هزرا نەتەوایەتی  یا تورکی بوو دناڤ گەنجێن عوسمانی دا و هەروەسا ئێگرتنا تورکا لسەرانسەری جیهانێ ل جهێ ئێکەتیا ئیسلامی کو زانکۆیا ئیسلامی نوینەراتیا وێ دکەت،موئیز گوهین د ڤێ پەرتووکێ دا ئەگەرێ شکەستنا دەولەتا عوسمانی ل شەرێ بولقان بۆ نەبوونا هەستێ نەتەوایەتی دزڤرینیت.

ژ گۆتنێن موئیز گوهین د بەرپەرێن ڤێ پەرتووکێ دا:(پێدڤیە تورک هەمی ئێکبگرن ژ پێخەمەت بلندکرنا رەگەزێ تورکی،هەتا ئەڤ رەوتە و ئەڤ هزرە بەرفرەهـ نەبن،گەلەک ب زەحمەتە بۆ تورکێن عوسمانی شارستانیەتەکا نوی دورست بکەن،ئەڤ شارسانیەتا پاشەرۆژێ سەرناکەڤیت ب ١٢ ملیۆن یان ١٥ ملیۆن تورکا،پێدڤیە تورکێن ژدەرڤەیی تورکیا ژی بهێن هشیارکرن کو ژمارەیا وان ٤٠ یان ٥٠ ملیۆنن،و بهێنە هاندان بۆ ڤێ هزرێ،ئەڤ شەرێ نوکە(شەرێ جیهانی یێ ئێکێ) ب نەچاری دێ دووماهیک هێت ب شکەستنا روسیا ،و پشتی هنگێ تورک دێ بەرەڤ ئێکەتیا تورکا ل جیهانێ چن ب شێوەیەکی نە ئاساییی،نڤیسەرێ تورکی ئەرتوگرل دوزداگ دەربارێ ڤێ پەرتووکێ دبێژیت:(مەرەما موئیز گوهین ژ دورستکرنا شارستانیەتا تورکی یا نوی و سەربەخۆ،دڤێت ئەڤ شارستانیەت یا ڤەقەتیایی بیت ژ ئاین و جیهانا ئیسلامی،سەربەخۆ ئانکو برینا پەیوەندیێ دناڤبەرا تورکا و مللەتێن دی یێن ئیسلامی.

٢-الطورانية:موئیز گوهین ناڤێ خۆ یێ درست لسەر ڤێ پەرتووکێ نە دانا یا کو ل ستەنبولێ بەلاڤەبووی سالا ١٩١٤،بەلکو ناڤێ تەکین دانا سەر،د ڤێ پەرتووکێ دا ئەڤ جووهیە تێگەهێ نەتەوایەتیا تورکی یا تۆرانی و ئارمانجێن وێ پێناسە دکەت،ب زمانێن ئینگلیزی و فەرەنسی و تورکی بەلاڤەکر،تێدا دبێژیت:تۆران نە تێگەهەکی سیاسیە،بتنێ وەکو ئیتالیا ناڤەکی جوگرافی بیت بەلکو ناڤێ ئێکەتیا تورکێن جیهانێ یە کو رۆژەکێ دێ چێبیت،رۆژەک دێ هێت روسیا دێ ژناڤچیت ئەوە تورک ئێخسیرێن وێ و روسیا دێ ژناڤچیت وەکو چاوا بەری وێ ئیمبراتۆریەت ژناڤچووینە،و تورک دێ تاجێ زێرین یێ باپیرێ خۆ جانکیزخان بلندکەن لسەر سینگێن خۆ ئەوێن تژی ژ هزرا نەتەوایەتی،ئەڤ تاج دێ بلند بیت چونکی تۆران نە ناڤەکی دیرۆکیە بەلکو تۆران راستیەکە نەژادیە چونکی نەژادێ تورک یێ زیندیە،و تۆران ژ ئەنادۆلێ مەزنترە ب ١٠ جارا،تۆران دژیت بەلێ ل ژێر چەنگێ چینێ و پێلاڤا روسیا،تۆران ئێخسیرە و د زیندانێ دایە،تۆران یا رەزیل و زولم لێکریە،مەزنترین زەلیلی بۆ نەتەوەیا تورک ئەوە تۆران وەسا بهێلان،ئەرکێ ئێکێ و پیرۆز بۆ هەر تورکەکی ئەرکێ خۆ یێ نەتەوەیی زانبێ و بلەز ل هاوارا تۆران بچیت و ژ ئەژدەهایێ چینێ و نینۆکێن ئەلهۆیێ روسی یێ خوین پێڤە رزگاربکەت.

ڤێ پەرتووکێ کاریگەریەکا رۆن  لسەر ئەفسەرێن ئیتحاد و تەرەقی هەبوو وەکی جەمال پاشا،و ئەنوەر پاشا ب تایبەت،ژبەرهندێ گۆرەپانا شەری یا سەرەکی ل دەمێ شەرێ جیهانی یێ ئێکێ هێلا  ،کو وزیرێ شەری یێ عوسمانیا بوو،لەشکەر بەرەڤ رزگارکرنا دەڤەرا تۆران بڕ،ئەنجام ئەو بوو ژ بەر هوکارێن سروشتی ل زڤستانا روسیا،هەشتێ هزار ئەفسەر و سەرباز ژ باشترین هێزێن عوسمانی بوون مرن.

تورککرن و کەمالیزم

ـــــــــــــــــــــــــ

3-سياسة التتريك:ئەڤ پەرتووک ل ستەنبولێ سالا 1928بەلاڤەبوو،پێکدهێت ژ 12 گوتارا،ناڤێ خۆ یێ درست لسەر ڤێ پەرتووکێ نە دانا بەلکو ناڤێ سەختە تەکینئالب دانا سەر،موئیز گوهین تێدا ئاماژە ب تورککرنا مللەتێن نە تورک دناڤ دەولەتا عوسمانی دا کر،کو ئەڤە سیاسەتا ئیتحادیا بوو،پەرتووک ژ ڤان بابەتا پێکدهێت:گرنگیا تورککرنێ-یاسایێن تورککرنێ-ئارمانجا تورککرنێ-گرنگیا وێ-تورک کیە-کێشەیا کەمینەیێن نە تورک-سیاسەتا رەگەزێن سنوردارکری-نەتەوە چیە ئانکو عەقلیەت-تورککرنا ناڤا-ووژدانێ هەڤپشک-ئەرکێ راگەهاندنێ-راکێشانا نەتەوەیا تورک.

موئیز گوهین ڤێ پەرتووکێ ب خزمەتا وی بۆ کۆمەلا ئیتحاد و تەرەقی دەستپێدکەت،د بەشێ ل ژێر ناڤونیشانێ وژدانێ هەڤبەش دا بانگەوازیێ بۆ مللەتێ خۆ یێ جووهی دناڤ دەولەتا عوسمانی دا دکەت،دەهـ داخوازیا ژ وان دکەت بۆ جێبەجێکرنا سیاسەتا تورککرنێ،ئەوژی:ناڤێن تورکی وەکی تورکا بکاربینن-ب تورکی بئاخڤن-بەشەکێ ژ دوعایێن خۆ ل پەرستگەهێن خۆ ب زمانێ تورکی بکەن-قوتابخانێن خۆ بکەن تورکی-پێتڤیە زارۆکێن هەوە بچن قوتابخانێن دەولەتێ-پشکداریێ د کاروبارێن دەولەتێ دا بکەن و تێکەلی تورکا ببەن-گیانێ کۆمێ ژ رها بینن دەر-ب ئەرکێ خۆ یێ تایبەت د مەیدانا ئابورێ نەتەوەیی دا رابن.

4-الكمالية:گوهین موئیز ئەڤ پەرتووکە ل ستەنبولێ سالا 1936 بەلاڤەکر،و ناڤێ خۆ یێ سەختە تەکین ئالب دانا سەر،ل سالا 1937 هاتە وەرگێران بۆ فەرەنسیێ ب پێشەکی و پەسنا دکتور هیریو سەرۆک  پەرلەمانێ فەرەنسا،و هەروەسا هاتە وەرگێران بۆ زمانێ چیکی ب پێشەکیا رێڤەبەرێ زانکۆیا براگ و ل براگ بەلاڤە بوو.

موئیز گوهین د ڤێ پەرتووکێ دا دبێژیت:نەتەوەیا تورک دەست ژ ناسنامەیا خۆ یا رۆژهەلاتی بەردا و دێ رێکا بەرەڤ رۆژئاڤایی گریتە بەر،ئەو تشتێ نوینەراتیا کەمالیزمێ دکەت نە ئەفسانەیە وەکو ل رابردوویێ هزرا نەتەوایەتی چێبوویی،بەلکو مرۆڤەکێ ژ گۆشت و هەستیکا نوینەراتیا وێ دکەت و کەس وەکی وی نینە،نە بتنێ مرۆڤەکە بەلکو ژ مرۆڤی مەزنترە(بەحسێ ئەتاتۆرک دکەت)،کەمالیزم بزاڤەکا سەربەخۆیە و چ پەیوەندی ب بزاڤا نەتەوایەتی یا بەری نوکە دەستپێکری ڤە نینە،ژبەرهندێ ئێکەم پێنگاڤا کەمالیزمێ هاڤێتی خۆ دویرکرن بوو ژ ئاینی،و بزاڤا زیاکوک ئالب ژ سێ تشتا پێکدهات:گەلێ تورکی و گەلێ موسلمان و شارستانیەتا ئوروپی بەلێ ئێکەم پێنگاڤا کەمالیزمێ دژی حوکمێ ئاینی بوو،و ئەڤ دەستهەلاتا ئاینی یا درندە ب ئێک زەربە ژناڤچوو کو ژلایێ ئەتاتۆرک ڤە بۆ هاتە ئاراستەکرن،و خودایێ کەمالیزمێ یێ کو هەر ژ دەستپێکێ پەرستنا وی دهاتە کرن:نەتەوایەتی بوو.

ژناڤبرنا خیلافەتێ قۆناغەکە نوی بەرامبەر کەمالیزمێ ڤەکر،د راستی دا بەری دەست ب ئاڤاکرنا وەلات و نەتەوەیەکا مۆدرێن بکەت،پێدڤی بوو دوو بەربەستێن ترسناک نەهێلابان،ئەوژی:سولتان و خیلافەت بوون،چ نهێنیەکا نەتەوەیی نەمابوو کو ئەتاتۆرک نەچار بکەت د سینگێ خۆ دا ڤەشێریت،دەم هاتبوو دەولەتەکا نوی و وەلاتەکێ نوی و تورکیا نوی ئاڤابکەت ل ژێر ناڤونیشانێ(حکومەتا شەرعی ژناڤ بچیت)،موئیز گوهین دبێژیت:(گەلێ تورکی هاتبوو نەچارکرن ل ژێر کاریگەریا یاسایێن ئاینی و شەریعەتا ل بیابانا وەلاتێ عەرەبا بژیت،و ئەڤ تشتە یێ دویر بوو ژ کەلتورێ رۆژئاڤا)،کەمال ئەتاتۆرک چ گاڤا ب چاڤەکی کێم نە سەحدکرە هێزا ڤی دوژمنێ خۆ  هەتا ئەنقەرە بوویە قەلعە دیموکراسیەتا تورکی یا نوی دژی هێرشەکا نە چاڤەرێکری ژ دەستهەلاتا ئاینی و شەرعی و ئەو ستەمکاریا دگەل دا هاتبوو.

گەلێ تورکی وەکو هەر گەلکی دی یێ موسلمان هەمی ئەو تشتە رەد دکرن یێ نە ژ دەڤ موسلمانا هاتبا،ژیانا وەکو کافرا(ئوروپیا) و لبەرخۆکرنا جلکێن وان و جێبەجێکرنا یاسایێن وان و چاڤلێکرنا داب و نەریتێن  وان ل دەڤ موسلمانا رامانا رەدکرنا سونەتا پێغەمبەر سلاڤێن خودێ لسەر بن دهات،و هەتا پتریا رۆناکبیرێن تورک،و پتریا تورکا هزردکرن لبەر خۆکرنا شەفقێ کو دگۆتنێ تەربوشێ ئوروپی بێ دینیە و نا هێتە غەفراندن،دەمێ گەنجەکێ موسلمان ژ ئوروپا زڤریبا و ژ سەفینێ هاتبا خوار و کەفتبا ئەردێ موسلمانا و شەفقە ل سەرێ وی با،پۆلیسا بلەز دەستەسەردکر،رۆژنامەیا ب توندیەکا زێدە بەحس  ل ڤی کەسی دکرن،عەمامە ژ تەربوشی مەترسیدارتربوو،عەمامە هێما بوو،عەمامە شەریعەت ب خۆ بوو.

5- روح التركية:ل ستەنبولێ سالا 1944بەلاڤەبوو ب ناڤێ تەکین ئالب،مەرەما موئیز گوهین ژ ڤێ پەرتووکێ رۆنکرنا وان سالۆخەتێن دەرڤە و ڕاماندار یێن گیانێ تورکا ئەوێ شیایی چەندین ئمبراتۆریەتێن مەزن دورست بکەت.

حلمی زیا ئۆلکن د پەرتووکا خۆ دا(تاريخ الفكر المعاصر في تركيا ) دبێژیت:موئیز گوهین هەردوو پەرتووکێن خۆ(الكمالية و روح التركية) تەرخانکربوون بۆ سەردەمێ ئەتاتۆرکی،و بەشێ دووماهیکێ ژ پەرتووکێ دابەشکربوو بۆ چوار سەردەما:سەردەمێ باب و باپیرا،و  دانەر ڤی سەردەمی ب سەردەمێ قەهرەمانا دبینیت ئەوێ دیرۆکا هەڤبەش یا مەغولا ل ئاسیا ناڤەراست دورستکرین،و سەردەمێ ئیسلامی،موئیز گوهین دەربارێ ڤی سەردەمی دبێژیت:ئەو سەردەم بوو یێ گیانێ ئیسلامێ گیانێ نەتەوەیا تورک ژناڤبری،و هەروەسا سەردەمێ گیانێ نەتەوایەتیێ ئەوێ ژ ئەنجامێ کودەتایا ئیتحاد و تەرەقیا هشیاربوویی و دەستور هاتە راگەهاندن د چارچۆڤێ ئیسلامێ و عوسمانیا دا،و سەردەمێ گیانێ نەتەوایەتی یێ رەسەن یێ کو ل سەردەمێ کۆمارا کەمالی و کەمال ئەتاتۆرک و عسمەت ئەینونو  ژدایکبوویی.

موئیز گوهین د ڤێ پەرتووکێ دا هندەک پێرابوونێن کەمالیا وەکو هەلبژارتنا ئەنقرە وەکو پایتەخت،و هەلبژارتنا علمانیەتێ وەکو پڕەنسیپ رۆن دکەت،سەبارەت هەلبژارتنا ئەنقەرە ژلایێ کەمالیا ڤە وەکو پایتەختێ تورکیا نوی،دبێژیت:چ دەمی جانکیزخان هزر نەکربوو پایتەختێ خۆ ڤەگوهیزیتە بەکین یان سەمرقەند بەلکو حەز دکر ل بیابانا قەراقورم وەلاتێ رەسەن یێ کەڤن و سادە ل ئستبس بمینیت،جانکیزخان(یێ کو ژ باپیرێن تورکا دهژمێریت) ژ دەڤەرێن ئستبس دویر نە دکەفت بەلێ گیانێ ئستبس ل جیهانێ بەلاڤە کر،ئەرێ یا پێدڤیە ئەم ل ئەگەرێن دی بگەرن داکو ڕۆن بکەن بۆچی حکومەتا تورکیا ئەنقەرە کرە پایتەختێ خۆ؟ موئیز گوهین سەبارەت هەلبژارتنا علمانیەتێ ژلایێ کەمالیا ڤە وەکو پرەنسیپ د پەرتووکا خۆ دا(الروح التركية)دبێژیت:پرەنسیپێ عەلمانیەتێ ئێک ژ ستوینێت سەرەکی ل تورکیا نوی،پرەنسیپەکە وەکی پرەنسیپێ سیستەمێ سیاسی و جڤاکی یێ تورکێن کەڤنە بەری ئیسلامێ،و تورکێن کەڤن ل چ سەردەمی گرنگی ب ئاینی نەدا بوون د ژیانا خۆ یا گشتی دا،و تورک د سروشتێ خۆ دا پێدڤی ب ئاینی نینن و چ گرنگی ب بیرەوباوەرێن ئاینی نە دان.