نەستورییەکان ( پیلانی ئینگلیز بۆ لەناو بردنی کورد )

نوسین و کۆکردنەوەی

Mohammed Shwenawarzan

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- قەشە (فێردیناند تۆتل یەسوعی) (1887-1977) ئەڵێت:: 

نازانم چۆن نەستوریەکان بەخۆیان ئەڵێن ئاشوری لەکاتێکدا‌ بەئارامی قسە ئەکەن و زمانی دایکیانە ، بەناو‌ ئاشوریەکان وابیر ئەکەنەوە کە بەس خۆیان لەم خاکە هەبوونە‌ ، لەکاتێکدا گەلێکی کۆنی وەک کوردی لێیە. 

پەرتوکی (الاشوریون والنساطرة)

مجلة الشرق 28، لاپەڕە 509 بۆ 510 ساڵی 1930.

——————————————————————————-

2- مێژوونوس (ئەحمەد سووسە) (1900-1982) ئەڵێت:: 

لەڕاستیدا هەرگیز نەستووری مەزهەبەکان خۆیان بەئاشوری دانەناوە ،تەنانەت بیریشیان لێنەکردۆتەوەو ڕەتیان کردۆتەوە لەئاشوریە کۆنەکانبن ، بەڵام دوواتر قەشە تەبشیریە کاسۆلیکەکانی ئینگلیز هاتنوو بیروبۆچونیانی گۆڕی ، ئەمەش لەبەر هەبوونی بەرژەوەندی ئینگلیز لەناوچەکە . 

پەرتوکی(ملامح من التاریخ القدیم للیـ…….ــهود العراق)

لاپەڕە 61.

——————————————————————————-

3- لێکۆڵەر (عائشة خيرالله‌ محمد الزين) ئەڵێت:: 

نەستوری مەزهەبەکانی کوردستان هەرگیز بەخۆیان نەگوتوە‌ ئاشووری، وە ناوێکی نامۆ‌ بووە‌ لایان ، هەتا هاتنی ئینگلیز‌و گۆڕینی بیروڕایان. 

ڕۆژنامە و پێگەی(اكبر “موسوعة عربية”) مجلة20

لاپەڕە 650، بەشی سێ و چوار.

——————————————————————————

4- گەڕیدەوان (Vin aubrey R) ئەڵێت:: 

ساڵی 1868 نەستوریەکان نامەیان نارد بۆ گەورەی قەشەکانی کانتربێری بەناوی “دکتۆر تێت” بۆ داواکردنی یارمەتی ،نامەکەیان قبووڵکرد و ساڵی 1876 یارمەتیان نارد‌ بەسەرۆکایەتی قەشە(کۆتس) ، هەروەها لەساڵانی ( 1881 و1885 و 1886) یارمەتی تریان نارد بەپشتگیریکردنی قەشە(ڕۆدۆلف‌ فاهل) لەگەڵ ناردنی سێ قەشەی ئەنگلیکی تەبشیری بەناوەکانی ( ماکلین mcCline و ئەسێلستا‌ن ڕایلی Athelstan Raily و جۆرج ئێج براون George H brown)

کەبەفەرمی داوایان لەنەستوریەکان کرد ناوی ئاشووری بەکاربهێنن بۆ خۆبەستنەوەیان بە ئاشووریە کۆنەکان. 

پەرتوکی (A consice history of Nestorian)

لاپەڕە 179-180 ساڵی 1939، وەرگێڕان قەشە (ئێشای داوود)

——————————————————————————-

5- نووسەر (کیۆرکیس بنیامین ئەشیسیا) ئەڵێت:: 

سەرجەم‌ ئەوو نوسەرو مێژوونوسانەی لەکۆندا‌ ئەهاتن‌ بۆ‌ناوچەکانمان ناوی نەستوری یان کلدانیان بەکارئەهێنا بۆمان چونکە ناوی ئاشووری هەتاپێش هاتنی ئینگلیز لەساڵی 1884 بوونی نەبوو. 

پەرتوکی (الرئاسة)

چاپی شیکاگۆی ساڵی 1987

——————————————————————————-

6- مێژوونوسی فەڕەنسی(میشێل‌ شفالییە) ئەڵێت:: 

قەشە (بادجەر) کەساڵی 1850 چوە بۆ هەکاری ئەوە‌ ئەڵێت‌ کە

نەستوریەکان هەرگیز بەخۆیان نەئەوت ئاشوری وەنایانزانی ئەو‌ناوە چییە، بەڵکو بەخۆیان ئەگوت “نەستوری یان‌ نەسرانی یان سورایی”. 

پەرتوکی (المسيحيون في حكاري وكوردستان‌ الشمالية)

لاپەڕە 167 ، نوسەر شڤالیە.

——————————————————————————

7- گەڕیدەی ئینگلیزی(ئیزابێلا بیرد ئیزبێلا “بیشۆپ”)ئەڵێت: 

سەردانی چەند کۆمەڵگەیەکی بچوکی ئاینیم کرد بەناوی نەستۆری، لەگەڵ ڕێبەرە ئاینیەکانیان دانیشتم ، ئەوان کۆمەڵگەیەکی بچوکی ئاینین لەسەر خاکی کوردستان دەژین هەندێک جاریش دەبینرێن لەسەر سنوری پێرسیا. 

پەرتووکی (journeys in persia and kurdistan)

نوسەر (“isalbella bird “bishop)

——————————————————————————-

8- نووسەر (لۆقا‌ زۆدۆ) ئەڵێت:: 

ناوی ئاشوری کاتێک‌ لەنەستوریەکان نرا‌ کەبەریتانیا ویستی بەکاریان‌ بهێنێ بۆ مەرامی خۆی لەڕۆژهەڵاتی ناوڕاست ولاوازکردنی قەوارەکانی دژە بەریتانیا، لێرەشدا‌ لەنەستوریەکانی باشتر دەست نەکەوت بۆفریودانیان‌ بەڕوکەشێکی مەسیحی و ناردنی قەشەی تەبشیری ئینگلیز بۆلایان، ئەمەش دای ئەوەی بۆتای Bottaی فەڕەنسی و لایاردی Layard ی ئینگلیزی لەموسڵ شوێنەواری ئاشوری کۆنیان‌ دۆزیەوە ، دوای ئەوەی زانیان ئەم نەتەوە کۆنە نەماوەو خەڵک بەشوێنەوارەکانیان سەرسام بووە، دەستیانکرد‌ بەوەی ناوی نەستوریەکان بنێن‌ ئاشوری لەکاتێکدا کۆمەڵەیەکی مەسیحی کەم بوون لەناوچەیەکی نەناسراوی بێدەنگی دواکەوتوی کوردستان‌ ئەژیان، لەوسەروبەندەیا ڕاستەوخۆ هەموو ڕۆژنامەکانی بەریتانیا دەستیان کرد بەنووسین‌ لەسەر فریاکەوتن وبەهاناوەچونی ئاشوریەکان و ناوهێنانی نەستوری بەئاشوری بۆ یەکەمجار. 

پەرتوکی(المسالة الكوردية والقوميات العنصرية في العراق)

چاپی بەیروت ، لاپەڕە 162 ، ساڵی 1969.

——————————————————————————-

9- مێژوونوس (جەیمس مرێس) ئەڵێت:: 

ئەم نەستوریانە هیچ پەیوەندیەکیان نەبە ئاشوری کۆن نەبەشاری موسڵەوە نییە ، تەنها نەستوری مەسیحین کاتێک تەیمورلەنگ هات زۆرزۆریانی لێکوشت بەڕادەیک ڕێژەیان زۆر کەمی کرد وەهەموو کەنیسەکانیشی سووتاندن، ئەو ڕێژە کەمەشی کە مایەوە لەناوچە کوردنشینەکانی ڕۆژهەڵاتی تورکیادا‌ ئەژیان. 

پەرتووکی (الملوك الهاشميون) لاپەڕە 105.

(جەیمس مۆریس – James morris)

——————————————————————————

10- پاتریۆکی گەورە (جان‌ فیە‌ دۆمینیکی) ئەڵێت: 

ئاشوریە‌ نوێیەکان نەستوری‌ مەزهەبەکان بوون ، بەڵام بۆپارستنیان ئەو ناوەیان‌ بۆ‌بەکارهێنان، لەکاتێکدا لەژیانێکی سادە و نەزانیدا بوون. 

پەرتوکی (الاشوريون والاراميون)

لاپەڕە 141 ، چاپی زمانی فەرەنسی ، ساڵی 1965.

——————————————————————————-

11- مێژوونوسی فەڕەنسی(میشێل‌ شفالییە) دووبارە ئەڵێت:: 

هەتا سەدەکانی 6 و 7ی زاینی نەستوریەکان خۆیان بە‌ باکوری موسڵ و هەولێریان ئەگوت (بیث قرطوي -كردوي-قردوي – جێگەی کوردان Kurdish territory) دوواتر فریویا‌ن خوارد بەناوی ئاشوری و ئێستە‌ داوای ئەوناوچانە‌ ئەکەن. 

توێژینەوەکەی بەناوی (البحوث المسيحية الاشورية)

“معهد دراسات الشرق الاوسط” چاپی بەيروت – مجلد 3 ، بحث 22-23-42 ، ساڵی 1965-1968.

——————————————————————————-

12- پاتریۆکی گەورە (شەمعونی 21 بیست ویەکەم) ئەڵێت:: 

هەر (نەستوریەک) ڕەتیبکردایەتەوە بەخۆی بڵێ ئاشوری یان ڕەتیبکاتەوە کەنیسەکەی لەکەنیسەی نەستوریەوە بگۆڕێت بۆ‌کەنیسەی ئاشوری ڕاستەوخۆ لەلایەن ئەو نەستوریانەی کەئینگلیز فریویانی دابوو بەناوی(ئاشوری) تەقەیان لێ ئەکردو ئەکوژرا. 

یاداشتنامەکەی بەتریک (شەمعونی 21)

ڕابەری گشتی کەنیسەکانی نەستوری.

——————————————————————————-

13- پرۆفیسۆر (Otto jastraw) ئەڵێت:: 

ئەبێ ئاشوریەکان”نەستوریەکان” دان بنێن بەو ڕاستیەی هیچ پەیوەندیەکیان نییە بەئاشوری کۆن ، وەمێژووشیان لەگەڵ ئەوان یەک ناگرێتەوە ، تەنانەت زمانیشیان بەشێک نییە لەو زمانەی ئاشوری کۆن بەڵکو شێوزارێکی ئارامیە کەتائێستە‌ بەلاوازی بوونی ماوە. 

توێژینەوەی پرۆفیسۆر (Otto jastraw) 1942 ،

شارەزا لەزانستی زمانناسی و کولتوری گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

——————————————————————————-

14-(ولیام شیدێد) مامۆستا و توێژەری لاهوتی ئەمریکی ئەڵێت:: 

نەستوریەکان مەسیحین هەندێک‌ جار بەخۆیان‌ ئەڵێ ثورايی

وەکەمینەیەکن کەلەناوچەی موسڵ ودەریاچەی وان ئەژێن هەرچەندە‌ قورسە‌ بەتەواوەتی ناوێکی دیاریکراوی نەژادیان بۆ بدۆزیتەوە بەڵام خۆیان بە‌نەستوری ئەناسێنن، وە‌ لەچەند‌ ڕەگەزێکی تێکەڵ وجیاواز پێکدێن و یەک نەژاد نین، هەرچەندە لەم دواییانەدا ناوی ئاشوریان‌ لێنرا لەلایەن‌ گەڕیدەکانی ئینگلیز بۆ‌ بەرژەوەندی خۆیان وشەرعیەتدان پێیان بۆداواکردنی زەوی ، کەمن‌ ئەمە‌بەتەواوەتی بەشێواندنی مێژوو و چەواشەکاری لەزانستدا دائەنێم‌ کەبەرامبەر کەمینە یەک ئەیکەن بۆ بەرژەوەندی بەریتانیای گەورە ، بەڵام نەستوریەکان ئەوان‌ بەهیچ جۆرێک بەخۆیان‌ ناڵێن‌ ئاشوری و ئەو‌ناوەیان‌ بەلاوە نامۆیە. 

پەرتوکی(The syrians of persia and eastren turkey) لەساڵانی (1824 – 1894) ژیاوە 

وە ساڵی 1903 چاپی ئینگلیزی دەرچووە.

——————————————————————————-

15- لە توێژینەوەکەی زانا (sebastian brock) ئەڵێت:: 

ئەو پێناسە درۆینەی کە بۆ‌ نەستوریەکان دروستکراوە گوایە نەوەی ئاشوریە کۆنەکانن درۆیەک بوو‌ کەلەنیوەی سەدەی 

هەژدەو ‌18 ونۆزدە 19دا سەری هەڵدا. 

توێژینەوەکەی زانا (sebastian brock)

زانای بواری زمان و شێوەزارەکانی ئارامی سریانی و سامی

——————————————————————————-

16- دکتۆر (لیونهات‌ راوولف) ئەڵێت:: 

لە شوێنێک‌ كەپێ ئەڵێن داقوق قەڵایەکی گەورەمان بینی کەدانیشتوانەکەی کوردی نەستوری (مەسیحی) بوون و چەند سەربازێکی عوسمانیشی لێبوون ، خەڵکی بەوناوچەیان دەگوت(مازی -مادیا). 

پەرتووکی(Leonhart Rauwolf’s Travels)

ساڵی 1581 یەکەم چاپی دەرچوو ، لاپەڕە 222.

——————————————————————————-

17-پرۆفیسۆری بەناوبانگی ئێراقی (بهنام ابو الصوف) ئەڵێت:: 

ئاشوریە نوێیەکان هەموویان نەستورین کەمەزهەبی ئارمیەکان بووە و لەڕاستیدا نەمێژوو نەزانست نایان بەستێتەوە بە ئاشوری کۆن. 

پرۆفیسۆر (بهنام ابو الصوف) کەخۆی مەسيحی بووە

ئەرشیفی چاوپێکەوتنێکی تەلەفیزیۆنی ساڵی 2009.

——————————————————————————-

18- نوسەر (جۆرج بێرسی بادجەر) ئەڵێت :: 

سەردانی شەنگالم کرد و وێنەیم گرت

ئێرە نەستوریەکانی لێدەژێن کە(کوردی مەسیحین)

مەزهەبی نەستۆریۆسی مەسیحی 

پەرتووک وئەلبوومی (جۆرج بێرسی بادجەر) ساڵی 1852.

——————————————————————————-

19- ڕۆژنامەی (گاردیان-Gardian) نوسیویەتی و ئەڵێت:: 

سیخوڕەکانی ئینگلیز و تەبشیریە ئەوروپیەکان وایان لەنەستوریەکانی ژێر حوکمی میرنشینی بۆتانی کوردی کرد باج نەدەن بە بەدرخان پاشاو لێی‌ یاخی ببن ، هەر بۆ ئەمە ناوی ئاشووریان‌ لێنان بۆ ئەوەی زیاتر شەرعیەت‌ و ڕەوایی بدرێت بەیاخیبونەکەیان. 

ڕۆژنامەی “The Gardian newspaper”

(گاردیان Gardian زمانحاڵی بەریتانیا – 1842)

چاپی ژمارە (128)

بەناونیشانی چەند بابەتێک‌ لەسەر نەستورییەکان.

——————————————————————————-

20- سیاسەتمەدار و ڕۆژنامەنوسی عوسمانی (Süleyman Nazif) لەیاداشتنامەکەیدا ئەڵێت :: 

ئەونەستوریانەی لەژێر حوکڕانی کورد(میرنشینی بۆتان) ئەژیان ، بەپیلانی ئینگلیز یاخی بوون‌ لەکوردو ناویان‌ لەخۆیان نا ئاشوری ، وەباجیشیان نەدا‌ بە‌ میر بەدرخان بەگ بەپاڵپشتی ئینگلیز. 

ڕۆژنامەی (تەلەگرافی عوسمانی) ساڵی چاپ 1921.

(The ottoman telegrafist)

——————————————————————————-

21-مێژوونوس (جەیمس مۆریس james morris) ئەڵێت:: 

هیچ پەیوەندیەک لەنێوان نەستوریەکانی سەردەم و ئاشوریەکانی کۆن نییە‌، ئاشور ناوی قەوارەیەک بوو ئەوان دوای ساڵی 612ی پێش زایین لەناوچوون ، وەئەتوانم بڵێم ئەو نەستوریانەی ئێستا هەن لەسەروبەندی جەنگی یەکەمی جیهانی ئینگلیز هێنانی بۆ ئێراق. 

مێژوونوسی بەریتانی (James morris)

(1926-2020)

——————————————————————————-

22- پرفیسۆر (کایلی ڕۆس-kelly roos) ئەڵێت:: 

٭1 من زۆر بەتوندی ڕەخنە لەم نەسترویانە ئەگرم کەخۆیان داناوە بەئاشوری ، ئەوان ناوی ئاشوری کۆن بەکار ئەهێنن بۆ چەواشەکردن و شێواندنی بەڵگە‌مێژوویەکان ، ئەوان ناوی ئاشوریان‌ پێدرا‌ تەنها بۆ ئەوەی خزمەتی بەرژەوەندی ئینگلیز بکەن‌ لەو ناوچەیە و هیچیتر.

*2 هیچ پەیوەندیەکی نەژادی و زانستی و مێژووی نییە لەنێوان‌ ئاشوریە نوێیەکان و کۆنەکان. 

پرۆفیسۆری ئەمریکی زانکۆی کالیفۆرنیا (Killy Roos) 

٭1 نوسینێکی بەناوی

(2010 Note on modern Assyrians)

*2 توێژینەوەیەکی لە ساڵی killy roos 2001.

——————————————————————————-

23- مێژوونوس (ئیبن خەلەکان) ئەڵێت:: 

لەناوچەی هەکاری کۆمەڵە خەڵکێکی لێیە “نیمچە هۆزێکن” پێیان ئەوترێت (نەستۆری) کە سەر بەنەتەوەی کوردن تەنانەت‌ هەندێکیشیان لەناوچەی مووسڵ‌ بوونیان هەیە. 

پەرتووکی (وفيات الاعيان في انباء ابناء الزمان)

نوسەر: ئیبن خەلەکان ساڵی (1211-1282)

بەرگی سێیەم ، چاپی بەیروت ، لاپەڕەی 348.

——————————————————————————-

24- ئەرشیفی وێنەی بەریتانی British Photo Archive :: 

کاتێک تەبشیریە ئەوروپیەکان گەیشتنە شاری هەکاری کوردە نەستوریەکان بەسەرۆکایەتی ڕەشۆ ئاغا و چەلەبی ئاغا هاتن بۆ پێشوازی لێکردن و میوانداریکردنیان 

ئەرشیفی وینەی بەریتانی ساڵی 1855

بەناونیشانی (تەبشیریەکان لە کوردستان)

——————————————————————————-

25- مێژوونوس (المسعودي) ئەڵێت:: 

کوردەکان زۆرینە‌ موسڵمانن ، وەهەندێک لەوکوردانەی کەلەنێوان موسڵ و چیای جودی ئەژین مەسیحین و نەستوری مەزهەبن 

پەرتوکی (مروج الذهب ومعادن الجوهر)

نوسەر (ابو الحسن المسعودي) ساڵی (896-956)

——————————————————————————-

26- زانای شوێنەوارناس (Birnar Ûsiv) کەخۆی بەناو ئاشوریە ئەڵێت:: 

من کەسێکی ئەکادیمیم وەقسەی ڕاست ئەکەم چەواشەکاری لەمێژوودا ناکەم و ئەزانم ئێمە نەستوری مەزهەبین نەک ئاشوری کۆن وە پەیوەندیمان بە ئاشوری کۆن نییە ، تەنانەت ئەوانەی بەوە فریویان خواردوە لەڕاستیدا من لێکۆڵینەوەم لەسەریان کردووە ، کەبە سێیەم وچوارەم‌ پشت ئەچنەوە سەر هۆزە کوردیەکان ، وەکو (زێباری-برادۆستی-نێرۆیی-ناوچیایی) ، تەنانەت لە پشکنیەکانی جینات DNA %56 زاگرۆسی دەرچوونە. 

سەرچاوە:- ئەرشیفی دیبەیتێکی ئەکادیمی لەنێوان

(Biradost mîttanî) و (Biranr Ûsiv)

ئەرشیفی نامەیەکی زانای شوێنەوار (Biranr Ûsiv) بۆ (Biradost Mîttanî).

——————————————————————————-

27- زاناو نوسەر (جۆن ماک کلین John MacClean) ئەڵێت:: 

بەڕای من سەپاندنی ناوی ئاشوری کۆن بە‌سەر ئەو مەسیحیانەی ڕۆژهەڵات کەپێیان ئەوترێت (سریانی یان نەستوری) زۆرزۆر هەڵەیە ، لەڕاستیدا تەنانەت یەک بەڵگەش نییە بیسەلمێنێت کە پەیوەندیان بەئاشوری کۆنەوە هەیە. 

نوسەر (جۆن ماک کلین) ساڵی (1892) لەپەرتوکی

.(The catholicos of the east and his people)

——————————————————————————-

28- پرۆفیسۆر (A M hume griffith) ئەڵێت:: 

کوردەکان نەوەی گەلی کۆنی چیاکانن کەزەینەفۆن باسیانی کردووە بەناوی کاردۆخ، وەیەکێک لەدەوڵەتەکانیان بەپارسی ناسرا، سەڵاحەدینیش لەم گەلە‌ ئازایەبوو کەڕکابەری سەرسەختی ڕیتشارد دڵی شێر بوو، وەپشتێن‌ ئەبەستن و چەکی پێوە‌دەکەن ،کوردەکان زۆرینە موسڵمانن و کەمینە‌ نەستورین (وەک‌ بۆمان دیارە‌‌ نەستوری کوردی مەسیحین پەیوەندیان‌ بە ئاشوری نیە). 

پەرتوکی::

(Behind the veil in persia and turkish arabia)

پرۆفیسۆر (A M hume griffith) ساڵی چاپ 1909، لەندەن.

——————————————————————————-

29- دکتۆر (Johnny shabo) ئەڵێت:: 

کاتێک شاری ڕووها‌‌ کەوتە دەستی زەنگیەکان نیوەی شارەکە ئارامی نەستوری مەزهەبی مەسیحی لێدەژیان ، میخائێلی گەورەی قەشەکان” زەنگیەکانی بەئاشوری چواندوەو وتویەتی بەرازی ئاشوری و سەگی ئاشوری، چونکە‌ ئەوان‌ ناوی ئاشوریان وەک جنێو و ناوزڕاندن وکەسێکی کافر بەکارئەهێنا بەتایبەتی لەسەردەمی مار ئەفرام، وەزۆر ڕقیشیان لەوناوە بوو 

دکتۆری فەڕەنسی (Johnny Shabo)

پرۆفیسۆر (Assad sauma assad) وەریگێڕاوتە سەر زمانی عەرەبی

پەرتوکی(A brief history of the genocide against 

the syriac aramean)

——————————————————————————-

30- دكتۆر (ئەسهێڵ گرانت – Asahel grant) ئەڵێت:: 

نەستوریەکان مەزهەبێکی کەمی مەسیحین ، لەناو کوردەکان دەژین ساڵی 1835 من وەک پرۆستانتێکی تەبشیری چوم بۆ کوردستان ولە ناویاندا مامەوە بۆ شەش ساڵ ، ئەو نەستوریانە بەزمانی ئارامی سریانی قسە ئەکەن و لەو “جووانەن” کە‌ لەپێش زاین بەدیلی هێنرابوونە ناوچەکە ، ئەوا‌ن بەپێی بیروباوەڕیان‌ ژن و ژنخوازی تەنها‌ لەبەینی خۆیان ئەهێڵنەوە بۆیە تاڕادەیەک خۆیان پاراستوە تەنانەت پۆشاکیان هەر وەک جوەکانی کۆن ماوەتەوە ، لەناوچەی ئورمیە‌ و نوسێبین وجۆلەمێرگ خوێندنگەیان هەیە هەرچەندە زۆرینە کوردنشینە ، ئەتوانم بەدڵنیاوە بڵێم لەنەوەی ئەو “جووانەن” کە بابلیەکان وئاشوریەکان لەکۆندا هێنانی ولەتەورات “پەیمانی کۆندا” ئەڵێت کە لەناوچەکانی “مادی” (خاپوور و جۆزان ) نیشتەجێ کران ، دژی مادیەکان. 

پەرتوکی (The nestorians, or the lost tribes)

نوسەر (Asahel grant) چاپی ساڵی 1841ی نیویۆرک بەئینگلیزی وەچاپی 1843ی زمانی فەڕەنسی.

——————————————————————————-

31- دکتۆر (عبدالمجيد حسيب القيسي) ئەڵێت:: 

ئاشوریەکان کۆمەڵە کەسێکی هاوردەن‌ لەئێراقدا ، هەموو ئەو بانگەشانەیان بۆ بوونی مێژوویەکی دێرین لەئێراقدا درۆیە، ئەوان تەنها کەمینەیەکی مەسیحی نەستۆرین ، کەهاتن‌‌ بەپشتگیری بەریتانیا کێشەیان بۆ کورد و عەرەبی موسڵومان دروستکرد ، تەنانەت دژی خەڵکی خۆشیان دەوستانەوە‌ بەپشتگیری ئینگلیز ، لەکۆتایدا نەعەرەب نەکورد تەنانەت مەسیحیە ڕاستەقینەکانیش ئەوانیان خۆشناوێ ، لەبەر ئەوەی بەیارمەتی ئینگلیز ویستیان کۆمەڵکوژی بکەن. 

پەرتوکی (هوامش علی تاريخ العراق السياسي الحديث)

“الاثوريون” لاپەڕە 96 ساڵی 1999

نوسەر (عبدالمجيد حسيب القيسي)

——————————————————————————-

32- سەرۆک وەزیرانی عێراق (توفیق السويدي) ئەڵێت:: 

کاتێک ڕوسەکان وەستان لەیارمەتیدانی نەستوریەکان ڕاستەوخۆ ئینگلیز دەستیکرد بەهاوکاریان ، بەنهێنی شاندێکی سەربازی بۆناردن و گشتیانی لەشاری ئورمێ کۆکردەوە دژی عوسمانیەکان ، دوای ئەوەی کەڕێککەوتن بڕیاردرا بەناردنی چەند بارێکی چەکی زۆر بۆیان لەمانگی 7 ساڵی 1918 ، بەڵام عوسمانیەکان کاردانەوەیەکی خێرایان هەبوو ، پێش گەیشتنی بارە چەکەکان هێرشیان کردە سەریان و زۆرزۆریان لێکوشتن لە ئورمێ ، دوواتر ئینگلیز بەناچاری ئەو نەستوریانەی لەئورمێ مابوون هێنایانی بۆ ئێراق نیشتەجێیانی کرد کەژماریان 10 هەزار دەبوو ، وەهەروها تورکیای نوێ ڕێگریکرد لەوەی 25 هەزار نەستوری بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەکە بەهۆی ئەوەی خیانەتیان کردووە و لەگەڵ ئینگلیز بوونە ، دووبارە‌ ئینگلیز ئەمانیشی هێنا بۆ عێراق نیشتەجێیانی کرد ، بەهۆی ئەوەی ئەوان هۆکاری خیانەتکردنەکەیان بوونە. 

پەرتوکی(مذكراتي:- نصف قرن من تاريخ العراق والقضية‌‌ العربية) چاپی 2009 

بەرهەمی(توفیق السويدي) سەرۆک وەزیرانی ئێراق

لەساڵانی (1929-1950)

——————————————————————————-

33- مەترانی باوک (یوسف حبی) ئەڵێت :: 

ئەو نەستوریانەی لەباکوری کوردستان ئەژیان لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانی بەبیانوی پیلانگێڕی لەگەڵ ڕووس ، لەلایەن‌ تورکیاوە ناچار کران‌ ناوچەکەیان‌ جێبهێڵن و بچن بۆ‌ ئێراق ، کاتێک گەیشنە ئێراق ناوەکۆنەکەیان کەنەستوریە‌ فڕێیان دا (گۆڕیان) بۆ ناوێکی نوێ بەناوی ئاشوری بۆ جیاکردنەوەیان‌ لەکلدانە‌ مەسیحیەکان. 

پەرتوکی (كنيسة‌ المشرق الكلدانية-الآثورية)

نوسەر (یوسف حبی) چاپی ساڵی 2001.

——————————————————————————-

34- دکتۆر (جۆرجیس ماردو) ئەڵێت:: 

بەناو ئاشوریەکانی سەردەم لەباوکێکی کورد و دایکێکی جوون

پۆشاک و گۆرانیان کوردیەو زمانیشیان هی دایکیانە کە جووە ، وەکو ئەومنداڵە‌ خراپە‌ن کەدژی باوکی دەوەستێتەوە، زانستی جیناتیش(DNA) قسەکەمی پشتڕاست کردوەتەوەو‌ سەلماندوویەتی ، هەروەک چۆن مارشەمعونی نەستۆری پارەیەکی زۆری وەرگرت لەزلهێزەکان بە شایەدی و گەواهیدانی نزیکەکانی دژی خەڵکی ناوچەکە، تەنانەت‌ مێژووناسی گەورەی ئێراق (طه باقر) لەپەرتووکی(مقدمة في تاريخ الفرات القديم) هەمان‌ قسەدەکات و دەڵێت، ئەمانە لە پاشماوەی جووەکانن لەئێراقدا زمانی عیبری خۆیان وازلێهێناوەو بەزمانی ئارامی قسەدەکەن ، ئینگلیزیش ناوێکی نوێی لێنان ،ئامانجیشیان داگیرکردنی زەویە لەگەڵ دروستکردنی پشێوی. 

توێژینەوەکەی دکتۆر (جۆرجیس ماردو)

لەپەرتوکی(مقدمة في تاريخ العراق القديم)ی(طه‌ باقر)

——————————————————————————-

35- نێردراوی ئینگلیز بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوڕاست

(مارک سایکس mark sikes) ئەڵێت:: 

پرسیار لەسەر ئەوەی کە نەستوریە مەسیحیەکانی هەکاری کێن کەلەگەڵ کورددا ئەژین، وەڵامەکە ئەوەیە کەکوردن ، لەگەڵ کەمینەیەک زاراوی ئارامی ، وەهێشتان‌ بیرکردنەوەم لەسەریان‌ بەردەوامە ، ڕێژەی زۆریان بەکوردی ئاخاوتن‌ ئەکەن بەڵام مەسیحین ، بەڵام‌ لەلایەکی ترەوە دەستڕۆشتوانی ناویان سورن لەسەر ئەوەی کەبابەتەکە‌ بەم شێوەیە نییە. 

پەرتوکی(The journal of the royal anthropological

institute of great Britain and Ireland)

لاپەڕەی(453)

——————————————————————————-

36- گەورەی قەشەکانی ئەرسۆدۆکس(Ignatius Zakka I iwas) ئەڵێت:: 

زاراوەی سریانی هەر زمانی ئارامییە ، هیچ زمانێکی سەربەخۆ نییە بەناوی سریانی ئاشوری.

1933-2014 (Ignatius Zakka I iwas)

Patriarch of the syriac orthodox churc 1980-2014

پەرتوکی(The syrian orthodox church of antioch AT a Glance 1983)

——————————————————————————-

37- زانا (KH.B.yohannan)ی ڕەچەڵەک سریانی ئەڵێت:: 

ئەمەوێت کەمێک قسە بکەم لەسەر سریانیە نەستوریەکان ، ئێمە سامین و باوکمان ئارامیەکانن و ئێمە ئارامین ، کەلە سفر تەکوینی (8 :31)شدا ڕونکراوەتەوە ، کەلەوڵاتی بەینی دۆڵی دوو ڕووباردا ژیاوین. 

(KH.B. yohannan) نوسەر 

پەرتوکی (A short history, the syrians,or nestorians)

لەلایەن(JW Grant) قەشەو گەڕیدەی ئەمریکی بڵاوکراوەتەوە

تێبینی/ دواتر لەترسی تیرۆرکردنی لەلایەن نەستوریەکان yohannan ڕایکرد و کۆچی کرد بۆ ئەمریکا.

——————————————————————————-

38- دکتۆر (Leonhart Rauwolf) ئەڵێت:: 

نەستۆریەکان مەزهەبێکی مەسیحین ، وە ناویان لەمەزهەبی بەتریکی گەورەی یۆنانی قەشە “نەستۆریۆس”ەوە هاتووە ، ژمارەیان کەمەو لەگەڵ کلدانیەکان لەدۆڵی دووڕوبار دەژین لەسەر خاکی(گورت)ی شاخاوی کەدواتر بەتڵیمۆس ناوی بردووە بە “کاردوخی” “کاردوچی” ،(بەشێوەیەکی کەم دابەش بوونە‌بەسەر هەردوو وڵاتی”ئەرمینیا” و “مادی”)

ئەم نەستوریانە بەردەوام دزی ئەکەن لەم وڵاتە و دڵیان پڕە لە ڕق بەرانبەری، کەچی لەشارەکانیشیدا (ئەرپیل وکەرکوک وموسڵ) دەژین . 

(DR. Leonhart Rauwolf)

پەرتووکی (Leonhart Rauwolf’s Travels)

چاپتەری (پانزەهەم XV) (Of the nestorians)

لاپەڕە (294)

——————————————————————————-

39- توێژەر (موەفەق نێسکۆ) ئەڵێت:: 

لەسەرەتای بەشەکانی پەرتوکی ئینگلیزەکاندا ناویان ئەهێنن وەک نەستوریەکان یان هەندێک جار وەک مەزهەبە بچوکەکە ، بەڵام لەکۆتایی بەشەکانی دیکە پەرتوکەکەدا ناویان ئەهێنن بەئاشوری ، ویلیام خۆی چەندین جار ناوی ئاشوریەکان ئەبات بۆشوێنگرتنەوی ناوی نەستوری، ئەویش وەک پاداشتێک و بە هۆکاری سیاسی ، بۆ ئەوە ئەگەڕێتەوە کە دەستیان تێکەڵ بوو لەگەڵ ئینگلیزدا. 

پەرتووکی (The smalles ally – هاوپەیمانە بچوکەکە)

(ویليام لانگێر – William Langer) ساڵی 1920

——————————————————————————-

40-گەڕیدەی ئینگلیز(ئەنسۆرس William Unsworth)ئەڵێت: 

لەنێوان ساڵانی 1808 بۆ 1872 لیژنەیەکمان پێکهێنا بۆلای  مەسیحیەکانی ناوچەی هەکاری بەناوی 

(Exploration Of Kurdistan) (کێوماڵکردنی کوردستان)

ئەلەوێ چامان‌ بەبەتریکی نەستوریەکان (شەمعون‌ ئەبراهۆم) کەوت و بەڵێنمان پێدان بەدروستکردنی کەنیسە و‌ خوێندنگەو بڵاوکردنەوەی مەزهەبی ئەنگلیکانی. 

یاداشتی گەشتێک بەناوی

(Expeditions of the exploration of Kurdistan)

(William Unsworth)

——————————————————————————-

41- وەرگێڕی زمانی ئینگلیزی بەریتانی(یوسف مالیک) ئەڵێت:: 

سەرۆکی قەشەکانی “Canterbury – كانتێربێری” ئینگلیزی (Randall Davidson) 1928-1903 لەسەروبەندی جەنگی یەکەمی جیهانی لەبەردەم ئەنجومەنی پیرانی بەریتانی گوتی “نەستوریەکان” لەم جەنگەدا‌ هاوپەیمانمانن کەمەبەستی ئاشوریەکان بوو. 

نوسەر و وەرگێڕی پێشوی بەریتانیا (یوسف مالیک)

پەرتووکی (الخيانة البريطانية للاشورين النساطرة)

لاپەڕە (62)

——————————————————————————-

42- نووسەر (مالیبارد -) ئەڵێت:: 

نەستوریەکان پاش ئەوە ناویان‌ لەخۆیان نا ئاشووری کەلەسوریاوە‌ ڕایان کرد‌ بۆ ئێراق لەسەروبەندی جەنگی یەکەمی جیهانی. 

پەرتوکی (نواعير الفرات بين العرب والاكراد) ،وەرگێڕان دکتۆر حسێن‌ کبە ، چاپخانەی ڕابیتە بەغداد‌ 1957 ، لاپەڕەی 63-64.

——————————————————————————-