Home / په‌رتووكخانه‌ / فەلسەفەی مێژوو / سیاسەت لە روانگەی ئەفلاتونەوە

سیاسەت لە روانگەی ئەفلاتونەوە

لە فارسییەوە: جەواد حەیدەری

لە یۆنانی كۆن بە تایبەت لە ئەسینا هیچ كەسێك بۆی نەبوو سەبارەت بە ژیانی سیاسی خۆی و كۆمەڵگەكەی كەمتەر خەم و خوێنسارد بێت. فەرمانڕەوای جگە لەوەی كە دەبێت دانا و زانا بێت، دەبێت بە تواناش بێت، چونكە تەنها دانایان و زانایان و كەسانی بەتوانا دەتوانن كۆمەڵگە بەڕێوە ببەن.

ئەفلاتون و سیاسەت
هیچ گومانێك لەوەدا نییەكە پرسی سیاسەت لەناو بیر و باوەڕ و روانگەی ئەفلاتون جێگە و پێگەی تایبەت بەخۆی هەیە و بۆ سەلماندنی ئەو قسەیەش رۆڵی ئەفلاتون زۆر بە ئاشكرا دیارە. ئەگەر سەیری بەرهەمەكانی ئەفلاتون بكەیت لەسەرتاسەری بەرهەمەكانیدا بۆ یەك چركە ساتیش نابینی ئەو كەسە سەبارەت بە كاروباری سیاسی خوێنسارد و كەمتەر خەم بێت و هەمیشە پێداگری لەسەر راهێنان و مەشق و پەروەردەكردنی كەسی  دەستەبژێر»نوخبە» بكات بۆ بەدەستەوەگرتنی كاروباری سیاسی.
لێرەدا پرسیارێك دێتە ئاراوە، ئەویش ئەوەیە كە ئایا پرسی سیاسەت لە روانگەی ئەفلاتونەوە هەمان رێكخستنی كاروباری كۆمەڵگە نییە بە شێوەیەك كە كەسانی دەستەبژێر پەروەردە بكرێن بۆ ئەوەی كۆمەڵگە بەڕێوە ببەن؟ یان بە واتایەكی دیكە ئایا سیاسەت هەمان تەقوا و فەزیلەتی سیاسی نییە كە ئەفلاتون گرنگی تایبەتی پێدەدات.؟

کوشتنی سوقرات
هەموومان ئەوە دەزانین كە لە روانگەی ئەفلاتونەوە فەلسەفە و سیاسەت یەك شتن. هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دادگایی كردن و بڕیاری كوشتنی سوقرات كاریگەرییەكی زۆری لەسەر ئەفلاتون بە تایبەت لەسەر ئەندێشەی سیاسی ئەفلاتون داناوە، بە شێوەیەك كە دەریخست كە چالاكی سیاسی بە بێ بیركردنەوە كارێكی بێسوودە و تەنانەت زیانبەخشیشە. پاش ئەوەی كە ئەفلاتون ناسیاویی لەگەڵ سوقرات پەیدا دەكات ئاگر و بڵێسەیەك دەكەوێتە دڵ و دەروونی ئەفلاتون كە كوژانەوەی بۆ نییە و رووناكی و تیشكی ئەو ئاگرە لە دڵی ئەفلاتون هەر بە زیندوویی دەمێنێتەوە هەتا كۆچی دوایی دەكات. بە بۆچوونی ئەفلاتون، سوقرات تاقە فەیلەسوفێكە كە جیهان ناسیویەتی و عاقڵترین و ژیرترین كەسێكە كە هاووڵاتیانی یۆنان بە كوشتن سزای دەدەن.
لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتە گۆڕێ و ئەویش ئەمەیە كە ئایا دادگاییكردن و كوشتنی سوقرات شتێكە بە هەڵكەوت روویداوە یان پلان بۆ دارێژراوە؟ ئایا كوشتنی سوقرات بەهۆی هەلومەرجی نەگونجاو و نالەبار بووە؟ ئایا بەڕاستی لە دژی سوقرات گەلە كۆمەكی و پیلانگێڕی نەكرا؟ گومان لەوەدا نییە كە ئەو هۆكارانە لە ئارادا هەبوون و شتەكە بە پێی بەرنامە و پیلان چوەتە پێشەوە. ئەگینا كوشتنی سوقرات بە مانای ئەوە نەبوو كە سوقرات فەیلەسوفێكی خراپ بووبێت. كوشتنی سوقرات دەبوایە هەر روو بدات، چونكە سوقرات فەیلەسوف بوو و دەبوایە لە گۆڕەپانەكەدا دەر بكرێت، چونكە لە كۆمەڵگەی ئەو كاتی یۆنان شوێنێك و جێگەیەك بۆ سوقرات نەبوو، چونكە كۆمەڵگەكە توانای تەحەمولی كەسی ژیر و حەكیم و زانای نەبوو.

 مرۆڤ و کۆمەڵگە
 لێرەدایە كە ئەفلاتون ئەو پرسیارە لە خۆی دەكات كە لە وەها كۆمەڵگەیەك كە هیچ شوێنێك بۆ فەیلەسوف نییە، دەبێت چ بكات؟ ئایا دەبێت لە ناو كۆمەڵگەیەك كە رۆژ لە دوای رۆژ بەرەو خراپی دەڕوات و درۆ و فێڵ و لووتبەرزی و خۆدەرخستن حوكم دەكات، بێدەنگی هەڵبژێرێت یان ئەوەی كە دەنگی هەقبێژیی و ئازادیخوازیی و هاوار بەرز بكاتەوە؟ یان ئەوەی كە گۆشەی تەنیایی هەڵبژێرێت و متەقی لێوە نەیەت و دەرگا و پەنجەرە لەسەر خۆی دابخات و تەنها سەرقاڵی خوێندنەوە بێت؟
هیرۆدۆت دەڵێت: كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە زاتی خۆیدا شوێنی بێڕەحمی و خراپی و نادادییە، كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بە هەر شێوەیەك ئیدارە بكرێت چ بە شێوەی پاشایەتی و چ بە شێوەی ئەشرافی و دیموكراسی ، هەموو دەرخەری ئەو راستییە كە كۆمەڵگە شتێك نییە جگە لە دەركەوتنی هێزی ملهوڕیی و زۆرداریی و ستەمكاری نەبێت.
ئەگەر ئەو قسەیەی هیرۆدۆت بە هەند وەربگرین دەبێت قبووڵی ئەوە بكەین كە گۆشەگیریی و خۆ بە دوورگرتن لە ژیانی سیاسی لەناو كۆمەڵگەدا رێگەچارەیەكی باش و گونجاو نییە، چونكە ژیانی مرۆڤ لە دەرەوەی كۆمەڵگە نەك هەر بەختەوەریی و شادی لێناكەوێتەوە، بەڵكو بە رای ئەفلاتون شتێكی مەحاڵە و لێكەوتەی خراپی لێدەكەوێتەوە، چونكە لە كۆمەڵگەی یۆنانی ئەوسادا هەر یەك لە خواكان بگرە هەر گیاندارێك جگە لە مرۆڤ دەتوانێت گۆشەی تەنیایی بگرێتە بەر و ئەژنۆی تەنیایی لە باوەش بگرێت، بەڵام هیچ مرۆڤێك بە تایبەتی فەیلەسوف ناتوانێت بەدوور لە كۆمەڵگە بژیت. ئەوەش ئەو وانە  نەبوو كە سوقرات بە شێوەی كرداری یان وتاری بە شوێنكەوتوانی خۆی بدات. چونكە سوقرات هەرگیز نەیویست لە كۆمەڵگەكەی بەدوور بێت و دوور بكەوێتەوە، تەنانەت ئامادە نەبوو خۆی لەو یاسا و رێسایانەی كە مەرگیان بەسەردا سەپاند خۆی بە دوور بگرێت و پشت لەو یاسا و رێسایانەش بكات.
لەوەها كۆمەڵگەیەك ئەگەر نەكرا بژیت و نەشتوانی گۆشەی تەنیایی بگریت، كەوا بوو دەكرێت چ رێگەچارەیەك لەبەرچاو بگیردرێت؟ لەوەها دۆخێكدا تەنها یەك رێگەچارە هەیە ئەویش ئەوەیە، كە لەناو كۆمەڵگە و وڵاتدا چاكسازیی و گۆڕانكاری بكرێت. گۆڕانكاریی و چاكسازی هەم بۆ كۆمەڵگە بەسوودە و هەم بۆ فەیلەسوف. چونكە كۆمەڵگەیەك كە سوقرات بە كوشتن سزا دەدات لەڕاستیدا كۆمەڵگەیەكی گەندەڵ و خراپە، هەربۆیە سوقراتیان كوشت تەنها لەبەرئەوەی دژی ستەم و ستەمكاری و ناعەدالەتی بوو. چونكە بێدادی زاڵبوو بەسەر كۆمەڵگەدا و كۆمەڵگەی ستەمكاری ناتوانێت تەحەمولی حەقیقەت و عەدالەت و یەكسانی و فەیلەسووف بكات.

حكومەتی ستەمكار
 حكومەتی ستەمكار ئەو حكومەتەیە كە نەزانە و بەرگەی مرۆڤێك ناگرێت كە لە زانست و تێگەیشتن بەهرەی هەبێت و لەدژی نەزانین و نادادی خەبات بكات. تەنها كەسانی زانا و دانا و حەكیم و فەیلەسوف دەتوانن كۆمەڵگە بگۆڕن و چاكسازیی و پاكسازی بكەن. ئەوە كەسانی زانا و دانان كە دەتوانن لەدژی نەزانین و نادادی خەبات بكەن. كۆمەڵگەیەك كە تێیدا نەزانین و ستەمكاریی و سەرەڕۆیی زاڵ بێت خەڵكەكەی گەمژەیە. هەر بۆیە ئەفلاتون پێی وایە بۆ حكومرانی تەنها دانا و زانا بوون بەس نییە، بەڵكو پێویستە كە كەسەكە جگە لەوەی كە دانا و زانایە، دەبێت بە تواناش بێت و توانایی و دانایی تێكەڵكێش بكات بۆ ئەوەی بتوانێت رۆڵی خۆی بگێڕێت.

دەسەڵات بدرێتە دەستی زانا و فەیلەسوف
 هەر بۆیە ئەفلاتون پێی وایە حەكیم و زانا لەناو كۆمەڵگەدا پێگە و شوێنی نییە ،مەگەر ئەوەی كە حاكم و دەسەڵاتدار بێت. بە واتایەكی دیكە بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت ژیانێكی شایستەی هەبێت یان بە شێوەیەكی باش بژی، هیچ رێگەیەكی نییە جگە لەوەی كە كاروباری ئیدارەكردنی كۆمەڵگە بداتە دەست كەسانێك كە زانا و دانا و بە توانا و حەكیم و فەیلەسوفن، بە واتایەكی تر دەبێت حەكیم و فەیلەسوف فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدار بن.
هەر بۆیە ئەفلاتون ئەو قسەیەی وەك دروشمێكی سەرەكی بەرز كردۆتەوە كە دەبێت دەسەڵات بدرێتە دەست كەسانی فەیلەسوف و حەكیم. واتە دەسەڵات بدرێتە دەست كەسانێك كە چاكە لە خراپە و حەقیقەت لە ناحەقیقەت جیا دەكەنەوە. ئەوە حەكیم و فەیلەسوفن كە چاك و خراپەی كۆمەڵگە لێكدەدەنەوە و دەزانن كە لە كوێدا حوكم بكەن و ئەوە حەكیمە دەتوانێت حوكمداری بكات. ئەفلاتون بە پێچەوانەی ئەو كەسانەی كە پێیان وا بوو كە نابێت فەیلەسوف چالاكی سیاسی هەبێت لەبەرئەوەی كە لێی نازانێت، رای وایە كە سوقرات تەنها كەسێكە كە دەتوانێت وەك سیاسەتمەتدارێكی راستەقینە دەربكەوێت و دەتوانێت فەرمانڕەوا بێت. چونكە تەنها فەیلەسوف دەتوانێت كۆمەڵگە بگۆڕێت و ئەو كارەش تەنها بە فەیلەسوف دەكرێت.
ئەفلاتون بە گەنجی پێی وابوو كە تەنها لە رێگەی هەوڵ و تێكۆشانی سیاسی دەكرێت گۆڕانكاری لە كۆمەڵگەدا بكرێت، بەڵام دواتر زانی كە ئەوە خەیاڵێكی خاوە، چونكە گەندەڵی و خراپەكاری سەرلەبەری كۆمەڵگەی گرتۆتەوە و گەندەڵی و خراپە باڵی بەسەر كۆمەڵگەدا كێشاوە، بۆیە بەو ئاكامە گەیشت كە بەر لە هەموو شت دەبێت دەست بە چاكسازیی و گۆڕانكاری لە ئاكار و ئەخلاقی كۆمەڵگە بكرێت، سیستمی پەروەردە و فێركردن بگۆڕدرێت. بەر لە هەموو كەسیش دەبێت سەركردە و بەڕێوەبەرانی داهاتووی وڵات لە رێگەی سیستمی پەروەردە و فێركردن پەروەردە بكرێن.
هەربۆیە پەروەرەدەیەكی فەلسەفی بۆ پەروەردەكردنی سەركردە و بەڕێوەبەرانی كۆمەڵگەی بە پێویست دەزانێت و ئەو كارەش تەنها كار و ئەركی فەیلەسوفە كە گەنجان و نوخبەكان پەروەردە بكەن بۆ ئەوەی لە داهاتوودا وڵات بەڕێوە ببەن و بۆ ئەو كارەش زانایی و دانایی و توانایی مەرجی سەرەكییە.
سەرچاوە:
 کتاب سیاست از نظر افلاطون 

About دیدار عثمان

Check Also

غیابی کورد لە رەوتی مێژوونووسی و مێژوودا

ئیسماعیل مەحموودی بە سەرهەڵدان و دەرکەوتنی وەچەگەلی مێژوونووس بە تایبەت مێژوونووسی گشتیی و دواتریش مێژوونووسی …