ميزوويا پارێزگەھا دوھۆکێ

دهــــــــــــوكا ره نكين

دهۆك یه‌ك ژ چوار باژێرێن سه‌ره‌كیێن باشوورێ كوردستانێ یه و مه‌لبه‌ندێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یه كو هه‌ر شه‌ش قه‌زایێن دهۆك ، ئامێدیێ ، زاخۆ ، سیمێلێ ، ئاكرێ وشێخان ڤه‌دگریت و ل مه‌ها شوباتا ئه‌ڤ ساله پێشنیارا ب قه‌زاكرنا به‌رده‌ره‌ش ژ ئالیێ جڤاتا پارێزگه‌ها ڤه‌ هاتیه بلندكرن بۆ جڤاتا وه‌زیرێن هه‌رێما كوردستانێ و ب په‌سندكرنا ڤێ پێشنیارێ دێ پارێزگه‌ها دهۆكێ دكه‌ڤیته باكورێ رۆژناڤایێ هه‌رێما كوردستانێ و باكورێ عیراقێ. سه‌رژمێرا سه‌رانسه‌ری پارێزگه‌ها دهۆكێ نێزیكی 850.000 هزار كه‌سانه و سه‌رژمێرێارا پاژێری ژ 250.000 هزار كه‌سان د بووریت. رووبه‌رێ باژێری ئانكو توخیبێ باژێرڤانیا دهۆكێ 41 كیلو مێترێن جوار گوشه‌یه.
دهۆك وه‌ك پاژێر پاژێره‌كێ نوویه و ژ ده‌سپێكا سالێن حه‌فتێیان ڤه پتر به‌ره‌ف باژێرینیێ و به‌سنێن باژێران چوویه و سیمایێن باژێران لێ دیار بوونه ، به‌لێ وه‌ك جه و وار نیشانێن كه‌ڤنێن ژیانێ ، دهۆك واركێ كه‌ڤن و دیرۆكییه ، بوونا چه‌ندین شوینه وارێن كه‌ڤن دیاردكه‌ن كو جه‌ندین هزار شارستانیه‌ته‌ك ل دیڤ چاخێ خوه ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌بوو كو دڤی واریدا ئه‌م دكارین ئاماژه‌ی ب چه‌نده‌كان ژ ڤان شوینه‌واران بكه‌ین.
گوندێ نه‌مریكێ كو دكه‌ڤیته ناحیا فه‌یدیێ گ ژێریا دهۆكێ و رۆژ هه‌لاتێ روبارێ دجله ، ئێكه ژ كه‌ڤنترین گوندێن چه‌رخێ به‌ر دینێ نوو و ل سالا 1985 ژ ئالیێ شانده‌كێ زانكۆیا وارشو یا پولونی ب سه‌رپه‌رشتیا پروفیسور (كوسولویسكی) هه‌لكولین (تنقیب) و ڤه‌كولین لێ هاتینه كرن و د ئه‌نجامدا دیار بوویه كو دیرۆكا وێ دزڤریته‌ڤه هه‌شت هزار سالان به‌ری زایینێ و د به‌رده‌وامیا هه‌لكولین و ڤه‌كولینێن شوینه‌واری و دیتنه‌ڤا هه‌ستیكێن گیانه‌وه‌ران ل نێزیكی ڤی جهی هه‌بوویه ئانكو ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ به‌ردینێ كه‌ڤن.
هه‌روه‌سان شكه‌فتا چوار ستوین یا دكه‌ڤیته هنداڤ گه‌لیێ دهۆكێ وه‌ك دیرۆكنڤیس و شوینه‌وارناس دده‌ن دیار كرن كو په‌رستگه‌هه‌كا میترایی و پاشتر زه‌رده‌شتی بوویه و هه‌موو نیشانێن دڤێ شكه‌فتێدا دیاردكه‌ن كو ژیانا مرۆڤان ل ڤی جهی كه‌ڤناتیه‌ك دیرۆكی هه‌یه.
وه‌ك بسپورێ شوینه‌واران هێژا (حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د) دده‌ت دیاركرن:- دیرۆكا چوار ستوین د زڤریته‌ڤه‌ چه‌رخێ به‌ردینێ ناڤه‌راست و كه‌ڤنترین به‌لگێن وێ د زڤرنه‌ڤه (12000) سالان به‌ری زایینێ و نووترین ژی دزڤرنه‌ڤه‌ سالا (1200)ێ زاینیی.
هه‌ر ب ڤی ره‌نگی بوونا چه‌ندین گر و شینه‌وارێن دیرۆكی ل ده‌ڤه‌را دهۆكێ مینا گرێ باستكێ و كه‌مونه كو دزڤرته‌ڤه سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا میتانی یا كوردی و گرێ مالتایێ و شكه‌فتا هه‌لامه‌تا ل شندوخا ژێریا دهۆكێ گروڤه‌گێ دی یێ بوونا ژیان و ژیار و شارستانیه‌تێ یه ل ڤی جهی.
ل سه‌رده‌مێ ئاشوری و میدیان ژی ڤێ ده‌ڤه‌رێ گرنگیه‌ك مه‌زن هه‌بوویه ، ژ به‌ر كو چه‌ندین رێك و گه‌لی یێن سه‌ره‌كی یێن ئه‌ڤ ده‌وله‌ته‌ ب تایبه‌ت ده‌وله‌تا ئاشوری ب وه‌لاتێن دیترڤه گرێددان مینا گه‌لیێ زاخۆ ، گه‌لیێ دهۆكێ ، رێكا قه‌شه‌فرێ ، رێكا زركا ، رێكا ده‌ر گه‌لا شێخا و گه‌لی و رێكێن دیتریێن دكه‌ڤنه ده‌ڤه‌را دهۆكێ و ده‌وروبه‌ر‌ێن وێ ، ئه‌ڤ رێك و گه‌لیه رێكێن سه‌ره‌كیێن بازرگانی و سه‌ربازیێن ناڤبه‌را وه‌لاتێن میزوپوتامیا و ئاسیا ناڤین و ئیران و رۆمان ویێن دی بوون.
پرۆفیسور فورد دبێژیت: هنده‌ك ڤه‌كوله‌ر دوێ باوه‌رێدانه باژێرێ دهۆكێ یێ نهو ل شوینا باژێرێ ئاشوری (ئادیان) هاتیه ئاڤاكرن كو پایته‌ختێ كه‌رتێ (رمیوسی) بوویه ژ ئیمبراتویا ئاشوری ، په‌رتۆكا (المرشد الى مواطن الاثار والحضارة) یا مامۆستایایان (طه باقر ص فؤاد سفر) و ئاماژه ب وێ چه‌ندێ دكه‌ت كو باژێرێ (مالیاتی) گوندێ مالتایا نهو ژی چهه‌كێ سه‌ربازیێ گرنگ بوویه و دسه‌رده‌مێ شاهێ ئاشوری (سنحاریب) 704 – 681 پ.ز.
چه‌ند شوینه‌وارێن دی مینا شكه‌فت و په‌یكه‌ر و نه‌خشێن به‌ردین و پروقه‌نته‌ره و په‌رستگه‌ه دێرو كنشت و مزگه‌فتێن ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌ین نیشانا به‌رده‌وامی و كه‌ڤناتیا ژیان و ژیار و شارستانیه‌تێنه ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ ژ چه‌‌ند هزار سالان به‌ری زایینێ ڤه.
ده‌رباری په‌یڤا (دهۆك) ژی چه‌ند بۆچوونه‌ك هه‌نه:-
دیرۆكنڤیس ئه‌نوه‌ر مایی ژ زار دهڤێ (هارتمان) ژ گۆڤارا (العالمین) ڤه‌دگوهێزیت و دبێژیت:- ل سه‌رده‌مێ ئیمبراتور (تاسیسوس بیزا سیوس) ناڤێ دهۆك (جاهۆك) بوویه.
دێرۆكنڤیس حسین حوزنی موكریانی دبێژیت: ل نیڤا سه‌د سالیا چوارێ زایینی میره‌كی ب ناڤێ (ئاخ شندۆ) حوكمداری ل جهێ دهۆكێ كریه ژ هه‌ر به‌رهه‌كی یان متایه‌كێ بازركانیدوهوك ئانكو دو مست سه‌رانه یان خویك وه‌رگرتیه ب ڤی ره‌نگی ئه‌ڤ چهه ب دهۆك هاتیه ناڤكرن. به‌گێ هارتمان دوێ باروه‌رێدایه كو (ئاخ شندوی) ل سه‌د سالیا دووێ زایینی ل (شندوخا) ده‌سته‌لایداری كریه. كو ئه‌ڤه‌ژی چ بابه‌تی نا گوهریت ، چنگو (شندوخا) وی چاخی (كو ئه‌ڤرۆ تاخه‌كێ دهۆكێ یه) نێزیكی دهۆكێ بوویه و دهۆك بتر ژ شندوخا نێزكی ده‌رو گه‌گی بوویه و جهێ وه‌رگرتنا ڤێ خویكێ بوویه.
ئه‌نور مایی هه‌رچه‌نه‌ده پشتاڤانیا بۆ چوونا (هارتمان)ی دكه‌ت ، به‌لی دویرنابینیت ژ په‌یڤا دیه یان دێ یا كوردی ئانكو گوند و ئامرازێ (وك) یێ بچویككرنێ ئانكو گوندێ بچویك هاتبیت.
توفیق وه‌هبی ژی پشته‌ڤانیا ڤێ چه‌ندێ دكه‌ت ، به‌لێ سه‌یدا ئه‌مینێ ئوسمان (هه‌روه‌ك جه‌مال بابان ژێ ڤه‌دگێریت) ڤێ چه‌ندێ ب راست نزانیت ژ به‌ركو په‌یڤا دێ ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ نا هێته ب كارئینان و ل شوینا دێ په‌ێڤا (گونده) و دویر نابینت په‌یڤا (دوه یان دیه) ئانكو دیهێن چولی (كو وه‌ك ئالف بۆ گیانه‌وه‌ران دهاته ب كارئانین) نێزیكتر بیت بو ڤێ مه‌ره‌مێ.
د. فرست مه‌رعی د گوتاره‌كێدا یا ل ڤێ داویێ به‌لاڤكری دبێژیت:- ژ به‌ركو دهۆك دكه‌ڤیته ژێریا دو لونكێن چیایی یێن ناڤێ هه‌ر ئێكی ژ وان (سه‌رهوك) ئانكو سه‌رتیژ بوویه و ناڤێ هه‌ردویان (دوسه‌رهوك) بوویه و تیپێن (و،س،ر) ژ بۆ سڤك كرنێ هاتینه راكرن و بوویه (دهۆك). هه‌روه‌سان دبێژیت: ل هنده‌ك گوندێن مه‌سیحیێن كلدانێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ دبژنه دهۆكێ (اتوك).
پشتی ده‌سپێكرنا چه‌رخێ زایینی یا دیار ئه‌وه كو ده‌ڤه‌را دهۆكێ هه‌تا په‌یدابوونا ئیسلامێ سه‌ر ب ده‌وله‌تا ئوشكانی و ساسانی ڤه بوویه ، پێزانینێن به‌رفرهه ده‌رباره‌ی ڤێ قوناغا سه‌دسالیا چوارێ زاینی شاهه‌ك یان ب ناڤێ (ئاخ شندۆ) حوكمداری ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ كریه.
ژ به‌ركو ناڤێ دهۆكێ د ژێده‌رێن دیرۆكیێن كه‌ڤندا نه‌هاتیه دیرۆكا كه‌ڤنا دهۆكێ پشكه‌كه ژ دیرۆكا كه‌ڤنا ده‌ڤه‌را بادینان كو ئه‌م دكارین ب كورتی ڤان دیرۆكان ژ سێ هزار سالیا به‌ری زایین ڤه دیاربكه‌ین:

– ل ده‌سپێكا سێ هزار سالیا به‌ری زایینێ ده‌ڤه‌را دهۆكێ پشكه‌ك بوویه ژ وه‌لاتێ سۆپارتو وارگه‌هێ (سوپاریان).
– د ناڤبه‌را سالێن 2371 – 2230 به‌ری زایینێ ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره كه‌تیه ژێر ده‌سته‌لانێ ده‌وله‌تا ئه‌كه‌دی.
– ژ دیماهیا سێ هزار سالیا به‌ری زایینێ ده‌ڤه‌را دهۆك كه‌تیه ده‌سته‌لاتێ خۆریان.
– ل ده‌سپێكا دو هزار سالیا به‌ری زایینێ ئاشوری ل وه‌لاتێ میزوپوتامیا په‌یدابوونه و ل ده‌وروبه‌رێن 1900 ب.ز ده‌ڤه‌را دۆهكێ خه‌له‌كا ناڤبه‌را وه‌لاتێ ئاشوریان و ئاسیا ناڤین.
– د ناڤبه‌را سالێن 1500 – 1270 ب.ز ده‌ڤه‌را دهۆكێ بوویا پشكه‌ك ژ ده‌وله‌تا میتانی یا كوردی.
– ژ سه‌دسالیا چواردێ به‌ری زایینێ هێدی هێدی ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره كه‌تیه ژێر ده‌سته‌لانێ ده‌وله‌تا ئاشوری. دڤی سه‌رده‌میدا شاهێ ئاشوری شیلمنصرێ ئێكێ (1274-1245) ب.ز د رێكا چیایێن دهۆكێ را هێرش كریه سه‌ر وه‌لاتێ ئورارتو ل ده‌ڤه‌را وانێ.
– ل ده‌سپێكا هزار سالیا به‌ری زایینێ گرنگیا دهۆكێ بۆ ئاشوریان پتر لێ هاتیه و ل سه‌د سالیا نه‌هێ به‌ری زایینێ ده‌رگه‌هێ دهۆكا نهو بوویه سه‌ربازگه‌هه‌كا ئاشۆری و پاشان بوویه باژێره‌ك و د ژێده‌رێن ئاشوریدا ب (مالیاتی) هاتیه ناڤكرن ئانكو (مالتا) نهو.
– پشتی هه‌رفتنا ده‌وله‌تا ئاشوری ل سالا 612 ب.ز ده‌ڤه‌را دهۆكێ كه‌تیه ژێرده‌سته‌لانێ ده‌وله‌تا میدی یا كوردی و پاشتر ل ده‌وروبه‌رێن سالا 546 ب.ز كه‌تیه ژێرده‌سته‌لاتێ ده‌وله‌تا ئه‌خمه‌نیا فارسی.
– دناڤبه‌را سالێن 331-147 ب.ز و پشتی ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قه‌ونی ده‌ست ب داگیرگرنا وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتی كری ده‌ڤه‌را دهۆكێ كه‌تیه ده‌ست ب داگیركرنا وه‌لاتێن روژهه‌لاتی كری ده‌فه‌را دهۆكێ كه‌تیه ژێر ده‌سته‌لاتێ ئه‌سكه‌نده‌ری و پاشتر سه‌ركردێن وی كو ئه‌ڤ قوناغه ب چه‌رخێ (هلنتسی) دهێته نیاسین و دناڤبه‌را دهۆكێ ڤه بووینه پشكا سه‌ركردێ سۆپاێی ئسكه‌نده‌ری (سلوقس)ی و ئه‌ڤ قوناغه ب قوناغا ده‌وله‌تا سلوقی دهێته نیاسین.
– د ناڤبه‌را سالێن 147 ب.ز – 225 ز ده‌ڤه‌را دهۆكێ كه‌تیه ده‌سته‌لاتێ ده‌وله‌تا فرتی (ئوشكانی) ئه‌وا ل سالا 250 ب.ز ل خوراسان هاتیه دامه‌زراندن. د ڤێ قوناغێدا كوردستان ل سه‌ر سێ ده‌ڤه‌ر‌ێن خودان ره‌نگه‌گی خۆد موختاری هاتیه لێكڤه‌كرن و باكورێ كوردستانێ و ده‌ڤه‌را بادینان سه‌ر ب هه‌رێما كوردین ڤه‌بوویه و ده‌ڤه‌را دۆهكێ ژی پشكه‌ك بوویه ژ ڤێ هه‌رێمێ.

– ل سالا 115ز ئیمبراتورێ رۆمانی (تراجان) د رێكا سوریێ را هێرش كریه هنده‌ك وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتی ناڤه‌راستێ ئه‌ڤرو و پشتی حكومه‌تا ئه‌رمه‌نیا ژ ناڤبری به‌ره‌ف كه‌نداڤێ فارسی دایه رێ و ده‌ست بسه‌ر وه‌لاتێ ناڤبه‌را دو روباران و ئادیابین و (حضر هاترا) و بابل داگرتیه. هه‌ر وه‌كی محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی دبێژیت ژ كه‌ڤندا ده‌ڤه‌رێن زاخۆ ، دهۆك ، ئاكرێ ل رۆژهه‌لاتو روبارێ دجله ب ئادیابین دهاتنه ناڤكرن.
– د ناڤبه‌را 226ز – 637ز ده‌ڤه‌را دهۆكێ كه‌تیه ژێر ده‌سته‌لانی ده‌وله‌تا ساسانی.

به‌لی د هه‌ردو قوناغێن داویێدا ئانكو دناڤبه‌را 147 ب.ز – 617ز ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره جهێ شه‌ره‌نێخا ناڤبه‌را ده‌وله‌تێن ده‌ڤه‌رێ و ده‌وله‌تا رۆمانی بوویه ، هه‌تا ل سالا 641ز به‌راهیێن سوپایێن ده‌وله‌تا ئیسلامی گه‌هشتینه كوردستانێ و ده‌ڤه‌را دهۆكێ ژی بوویه پشكه‌ك ژ وه‌لاتێن ده‌وله‌تا ئیسلامی.
هه‌روكی ژ دیرۆكنڤیس (البلاذری) دهێته ڤه‌گوهاستن پشتی سه‌ركردرێ له‌شكه‌رێ ئیسلامی (عتبه بن فرقد) ل سالا (20 مشه‌ختی / 646ز) ده‌ست ب سه‌رباژێرێ موسل داگرتی ، هیرشا خۆ به‌ره‌ف ژووری و رۆژهه‌لاتێ ژووریێ موسل دایه‌رێ ده‌ست ب سه‌ر ده‌ڤه‌رێن كوردان داگرتیه ژ وانا (المعله) مالتایێ و داسیر (داسن) و …
هه‌ژیه بێژین هه‌تا سالا (441 مشه‌ختی / 1049ز) گه‌له‌ك جاران ناڤێ مالتایێ چ وه‌ك (معله ، معلثایا ، مالطا) دژێده‌رێن دیرۆكیدا هاتیا و بشتی وێ سالێ مالتایێ ئه‌و گرنگیا خو نه‌مایا دژێده‌ر و روداناندا و دیاره دهۆكێ ژ ڤێ سالێ و پاشتر ئه‌ڤ جهه گرتیه.
پشتی په‌یدابوونا ده‌وله‌تا ئیسلامی ده‌ڤه‌را دهۆكێ ژی وه‌ك هه‌موو ده‌ڤه‌رێن دی یێن كوردستانێ كه‌تیه ژێر ده‌سته‌لاتێ ده‌وله‌تێن ئیسلامی و ب رێكا ده‌سته‌لاتداریا مه‌لبه‌ندی حوكمداری لێ هاتیه‌كرن هه‌تا میرگه‌هێن كوردی هاتینه دامزراندن. ژ وانا میرگه‌ها (داسنیا ژێری) ئه‌وا ل سالا 916ز هاتیه دامزراندن و دهۆك مه‌لبه‌ندێ ڤێ میرگه‌هێ بوو و و ناڤكرنا دهۆكێ ژی ب دهۆكا داسنیان ژ ڤێ چه‌ندێ هاتیه ڤێ میرگه‌هێ هه‌تا سالا 1236 حوكمداری كریه و پاشتر ل سه‌ر به‌رمایێن وێ كیرگه‌ها (شێخان) هاتیه دامزراندن ، ئه‌وا دداویا ژیێ خوه‌دا كه‌تیه ژێر ده‌سته‌لاتێ میرگه‌ها (بادینان) یا كو ل سالا 1262 هاتیه دامزراندن وهه‌تا سالا 1842 حوكمداری ل ده‌ڤه‌را بادینان كریه.
هه‌ژیه ل ڤیرێ بێژین دڤی سه‌ر ده‌میدا و بۆ ته‌كه‌مین جار د ژێده‌رێن دیرۆكیدا ناڤێ (دهۆك) د كتێبا (دیاربكریه) یا (ابو بكر الطهرانی) هاتیه ئه‌وا ل سالا 1470-1471 ب زمانێ فارسی هاتیه دانان. ده‌مێ ده‌رباره‌ی رودانێن 1446-1447 د په‌یڤیت ئاماژه ب ناڤێ دهۆكێ دكه‌ت.
– ژ سالا 1486-1842ز ڤه دهۆك سه‌ر ب میرگه‌ها بادینان ڤه‌بوویه و پشتی هێزێن له‌شكه‌رێ ئوسمانی د سالا 1842 میرگه‌ها بادینان ژ ناڤبری ده‌ڤه‌را گرێدان و ل سالا 1850 بوویه ناحیه و سالا 1873 بوویه قه‌زایه‌كا سه‌ر ب موسل ڤه‌. ل دیڤ پێزانینێن د سالناما ده‌وله‌تا ئوسمانی یا 1901-1902 دا هاتین دبێ سالێدا دهۆك قه‌زایه‌كا پله سێ بوو وتنێ یه‌ك ناحته بناڤێ ناحیا مزوری هه‌بوو و 99 گوند سه‌ر ب دهۆكێ و 116 گوند سه‌ڤ ب ناحیا مزوری ڤه بوون و سه‌رجم 215 گوند سه‌ر ب قه‌زا دهۆكێ ڤه‌بوون. هه‌ژیه پێژین ل ده‌سپێكا دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقی ل سالا 1922 پێكهاتا قازا دهۆكێ و هژمارا گوندێن وێ هه‌ر ب ڤی ره‌نگی بوو.
به‌لێ ل سالا 1931 دده‌لێ سه‌ره‌دانا عه‌لی سه‌یدو گورانی دا بو دهۆكێ ل دیف گوتنا قائیمه‌قامێ دهۆكێ دهۆك ژ سێ ناحیان پێكدهات:
ناحیا دهۆك بخوه 100 گوند بوون ، ناحیا مزوری مه‌لبه‌ندێ وێ ئه‌ترووش بوو و خوه‌دی 200 گوندان بوو ، ناحیا دوسكی ل مانگیشێ 90 گوند دگه‌لدا بوون ، ئانكو سه‌رجه‌مێ گوندێن قه‌زایێ 390 گوند بوون.
به‌لێ ل دیڤ په‌رتووكا (دلیل المصایف العراقیه) چاپا 1934 دهۆكێ تنێ دو ناحیا هه‌بوون ناحیا دهۆك و ناحیا دوسكی.
– پشتی شه‌رێ جیهانیێ یه‌كێ و دامزراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ ل سالا 1922 یه‌كه‌مین قائیمه‌قامێ ده‌وله‌تا عیراقێ بۆ دهۆك هاتیه دامزراندن و وه‌ك قه‌زایه‌كا سه‌ر ب موسل ڤه سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل دهۆكێ هاتیه‌كرن ، هه‌تا ل 27 گولانا 1969ل دیڤ داخازا شۆرشا كوردستانێ و وه‌ك یه‌ك ژ به‌ندێن پێكهاتنا 29 حوزیرانا 1966 بریارا ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ هاتیه دان و دهۆك بوویه پارێزگه‌ه و یه‌كه‌مین پارێزگارێ دهۆكێ ژی عه‌كید صدیق ئامێدی بوو.

هه‌ژیه ل ڤێرێ پێژین ژ ده‌سپێكا سه‌دسالیا بیستێ ڤه ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ یه‌ك ژ داخازێن گه‌لێ كورد و بزاڤا رزگاریخازا وی بوویه كو دێ ئاماژه ب چه‌نده‌كان ژ وان كه‌ین:
ب كوردیكرنا زمانێ ره‌سمی ل قه‌زایێن زێبار ، ئاكرێ ، دهۆك و ئامێدیێ كو ئه‌ڤرۆ پارێزگه‌ها دهۆكێ پێكدئینن و چه‌سپاندنا خواندنا كوردی و دامزراندنا قائیمه‌قام و به‌رپرسێن كورد یان كوردیزان و چه‌ندین داخازێن دیتر پشكه‌ك بوون ژ وێ داخازنامێ یا شیخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانی و هنده‌ك مه‌زنێن ده‌ڤه‌رێ ل سالا 1908و ل دیڤ هنده‌ك ژێده‌ران سالا 1911 ژ دهۆكێ و ل مالا شیخ نور محه‌مه‌دی نڤیسی و بلندكری بو ده‌سته‌لاتدارێن ئوسمانی ل ئه‌سته‌مبۆلێ ، هه‌رچه‌نده دڤێ داازنامێدا داخازا یه‌كه‌یه‌كا كارگێری یان پارێزگه‌هه‌كێ ب ناڤێ دهۆكێ نه‌هاتیه ، به‌لێ ئه‌ڤ داخازانامه‌یه و برگێن وێ رامانا ره‌نگه سه‌ربه‌خۆییه‌كێ بۆ ڤان قه‌زان دده‌ت.
ل دیڤ گوتنا دیرۆكنڤیس محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی ل 6 گولانا 1921 مه‌ندوبێ سالیێ به‌ریتانی ژڤان دابوو كوردان لیوا (پارێزگه‌ها) دهۆكێ دامه‌زرینیت.
ل 24 نیسانا 1929 شه‌ش نوینه‌رێن كورد د جڤاتا نوینه‌رێن عیراقێدا دخازنامه‌ك پێشكێشی سه‌رۆك وه‌زیرێن عیراقێ و مه‌ندوبێ سامیێ به‌ریتانی ل به‌غدا كریه تێدا داخازادامه‌زراندنا لیوا پارێزگه‌هه‌كێ ژ قه‌زایێن كوردع یێن پارێزگه‌ها موسل ب ناڤێ پارزگه‌ها دهۆكێ كریه.
یه‌ك ژ داخازێن شورشا بارزان 1943- 1945 یێن ل 7/1/1944 پێشكێشی نوێینه‌رێ حكومه‌تا مه‌لكیا عیراقێ كرین دامه‌زراندنا پارێزگه‌هه‌كو بوو قه‌زایێن كوردی یێن پارێزگه‌ها موسل ب ناڤی پارێزگه‌ها هۆك.
پشتی ده‌سپێكرنا شۆرشا كوردستانێ ل ئه‌یلولا 1961 هه‌تا سالا 1969 ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ یه‌ك ژ داخازێن گه‌لێ كورد و خالێن دان و ستاندنان بوویه دگه‌ل رژێمێن عیراقیێن وی چاخی.
پشتی ڤان كورته پێزانینان پێدڤیه ئاماژه ب ئالیێن دی یێن دیرۆكا ره‌وشه‌نبیری و شارستانی ل دهۆكێ بكه‌ین. ل پێشیێ ژی دێ پێژین ب درێژیا دوسه‌د سالێن چوویی ب تایبه‌ت پشتی كو دهۆك كه‌تیه ژێر ده‌ستێ ویلاته‌تا موسل یا ئوسمانی و پاشتر پارێزگه‌ها موسل یا عیراقێ ژ هه‌موو ئالیێن ره‌وشه‌نبیری و كارگێری و شارستانیڤه غه‌دره‌كا مه‌زن ل دهۆكێ و ده‌ڤه‌را وێ هاته‌كرن.
ژ ئالیێ ره‌وشه‌نبیری ڤه ئه‌گه‌ر به‌راورده‌كێ د ناڤبه‌را دهۆكێ و نێزكترین باژێر بۆ وێ كو موسله بكه‌ین دێ بینین ل سالا 1840 یه‌كه‌مین خواندنگه‌هانوو ل موسلێ ژ ئالیێ قه‌شێن دومونیكانی هاتیه ڤه‌كرن و یه‌كه‌مین خواندنگه‌ها سه‌ره‌تاییا ره‌سمی ل سالا 1861 ل موسلێ هاتیه ڤه‌كرنو پاشتر ژی هه‌ر دوی سه‌رده‌میدا چوار خواندنگه‌هێن سه‌ره‌تایی و ناڤنچی و دواناڤنچی و له‌شكری و به‌رهه‌ڤكرنا مامۆستایان لێ هاتینه ڤه‌كرن.
به‌لێ ل دهۆكێ ل دیڤ ژێده‌ران سالا 1905 خواندنگه‌هه‌كا بێ سه‌روبه‌ر بوویه و ژیێ وێ یێ كورت بوویه وله‌وما یه‌كه‌مین خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تایی یا رێك و پێك و هه‌تا نهو به‌رده‌وام ل دهۆكێ ئه‌وه ل سالا 1922 یێ هاتێه دامزراندن و خواندنگه‌ها صلاح الدين يا ئه‌ڤرو به‌ده‌وامیا وێ یه.