History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
شارپرێس.. حلمى ره‌سول ره‌زا
ماوه‌ى هه‌ڵمه‌تى فه‌ره‌نسا به‌سه‌رۆكايه‌تى ناپليۆن پۆناپه‌رت (1798-1801) به ماوه‌ى وه‌رچه‌رخان له مێژوى ميسرى نوێدا ئه‌ژمارده‌كرێت، به‌هۆى ئه‌وه‌ى يه‌كه‌مجار بوه ئه‌و وڵاته بكه‌وێته ژير ده‌ستى ئيداره‌يه‌كى نا موسلمان له‌كاتى فه‌تح كردنيه‌وه له‌لايه‌ن موسڵمانه‌كانه‌وه، هه‌روه‌ها يه‌كه‌مجار بو له كاتى ده‌ركه‌وتنى ئيسلامه‌وه مه‌سيحيه‌كانى ئه‌وروپا ده‌يانويست به‌ريه‌ككه‌وتنێكى ئايدۆلۆجى له‌گه‌ڵ موسلمانه‌كانى رۆژهه‌ڵات له‌سه‌ر زه‌وى ميسر به‌رپا بكه‌ن.
پۆناپه‌رت هه‌ر زوو هه‌ستى به‌وه كردبو خۆى و سوپاكه‌ى روبه‌روى به‌ربه‌ست ده‌بنه‌وه له‌سه‌ر خاكى دۆڵى نيل، به‌لام متمانه‌ى به‌وه هه‌بو ئه‌گه‌ر بيرۆكه‌ى موسڵمان بونى خۆى په‌ره پێبدات به‌سه بۆ ئه‌وه‌ى به‌سه‌ر ئه‌و گرفتانه‌دا سه‌ربكه‌وێ، ئه‌و گرفتانه‌ى ماوه‌ى چه‌ندين سه‌ده له نێوان رۆژهه‌ڵاتى موسلمان و رۆژئاواى مه‌سيحى بونيان هه‌بو.
پارێزه‌رى ئيسلام
ميسريه‌كان هه‌لمه‌تى پۆناپه‌رت كه سه‌رچاوه فه‌ره‌نسيه‌كان به هه‌ڵمه‌تى –سوپاى رۆژهه‌ڵات- ناوزه‌نديان ده‌كرد؛ هه‌وڵێكى نوێيه له‌لايه‌ن رۆژئاواوه بۆ سه‌ركه‌وتن به سه‌ر ئيسلامدا، يان به‌لاى كه‌مه‌وه چه‌ته‌ى نوێن له‌سه‌ر خێرو بێرى رۆژهه‌ڵات، وه‌ك له ماوه‌ى پێشوى ئه‌ودا روياندا له‌لايه‌ن – جان دو بريين- له هه‌لمه‌تى پێنجه‌مى خاچييه‌كاندا بۆ سه‌ر ميسر له ساڵى 1221، و –لويسى نۆيه‌م- له هه‌لمه‌تى حه‌وته‌مى خاچييه‌كاندا له ساڵى 1249.
ناپليۆن پۆناپه‌رت خۆى له پێشه‌وه‌ى رێزه‌كانى سوپاكه‌ى بو پێش ئه‌وه‌ى كه‌شتيه جه‌نگيه‌كانى به‌رانبه‌ر كه‌ناره‌كانى ئه‌سكه‌نده‌ريه له‌نگه‌ر بگرێت به – پارێزه‌رى ئيسلام- و – قاره‌مانێك له قاره‌مانه‌كانى- ناوزه‌ندكرد، له‌م روه‌وه يه‌كێك له ديارترين سه‌ركرده‌كانى هه‌ڵمه‌تى ناپليۆن –برتران- له گه‌واهيدانێكى مێژووييدا به‌ناونيشانى – هه‌لمه‌ته‌كانى ميسرو سوريا- كه له ساڵى 1847 له پاريس بڵاوكراوه‌ته‌وه ده‌رباره‌ى قسه‌يه‌كى پۆناپه‌رت ده‌لێت : ” قورسترين سياسه‌ت به‌ربه‌ستى ئاينيه به‌رانبه‌ر سه‌قامگيرى ده‌سه‌ڵاتى فه‌ره‌نسى، له‌م باره‌يه‌وه رۆژهه‌ڵاتناسى فه‌ره‌نسى –فۆلنێه له ساڵى 1788 گوتويه‌تى بۆ ئه‌وه‌ى ميسر سه‌قامگير بێت پێويستى به سێ جه‌نگى گه‌وره هه‌يه: يه‌كه‌ميان دژى ئينگلته‌را، دووه‌ميان دژى باب العالى (ده‌وله‌تى عوسمانى)، سێيه‌ميان له هه‌مويان قورستره، دژى موسلمانه‌كان، ئه‌وانه‌ى زۆرينه‌ى دانيشتوانى ئه‌و وڵاته‌يان پێك هێناوه”.
دياره هيچ داگيركه‌ريكى ئه‌وروپى له پێش ناپليۆن پيش ئه‌وه‌ى ده‌ست به‌داگيركردنى خاكى موسڵمانان بكات له روى فكريه‌وه خۆى ئاماده نه‌كردبو بۆ پێكانى ئامانجه سياسى و سه‌ربازيه‌كانى، كه‌چى سه‌رجه‌م مێژوونوسان له‌سه‌ر ئه‌و مشت و مڕه كۆكن، به‌وه‌ى هه‌ركه‌سێ بيه‌وێ له‌سه‌ر مێژوى هه‌لمه‌تى فه‌ره‌نسى بنوسێت سه‌رسام نه‌بێت به په‌يامبه‌رى ئيسلام، هه‌روه‌ك خۆى باسى كردوه له زياتر له به‌ڵگه‌يه‌كدا، ئايه ئه‌م سه‌رسامبونه به راستى سه‌رچاوه‌ى سروشى ناپليۆن بوه بۆ به‌ئامانج گه‌ياندنى خه‌ونه‌كه‌ى له رۆژهه‌ڵات؟
له نێو كتێبه‌كانى پۆناپه‌رتدا ئه‌وه دۆزراوه‌ته‌وه پێش ئه‌وه‌ى هه‌ست به تواناى خۆى بكات به هه‌لمه‌ته‌كانى بۆ سه‌ر ميسر، گرنگى زۆرى به خوێندنه‌وه‌ى مێژووى عه‌ره‌ب و ژياننامه‌ى په‌يامبه‌ر (د.خ) داوه، به‌تايبه‌تى – ملخص لتاريخ العرب- ى نوسه‌ر – الاب ماريني- ئه‌م ده‌ستنوسه پاشان چاپكرا له‌گه‌ل چه‌ند تێبينيه‌كى تر ده‌رباره‌ى مێژوى ميسر له‌لايه‌ن –فردريك ماسۆن- له ژێر ناونيشانى – نابليون المجهول – له ساڵى 1895، و له ساڵانى گه‌نجێتيدا، پۆناپه‌رت چيرۆكێكى نوسيوه به ناونيشانى –قناع الرسول-.
له توێژينه‌وه‌يه‌كدا به‌ناونيشانى – السياسه الاسلاميه لبونابرت- مێژوونوسى فه‌ره‌نسى له گۆڤارى – الدراسات النابليونيه- ژماره 24 ى ساڵى 1925 دا ده‌ڵێت: ” محمد جێگاى سه‌رسورمانى بوه وه‌ك دامه‌زرێنه‌رێكى ئايينى و سه‌ركرده‌ى گه‌لان و ياسادانه‌ر، مێژوو رێچكه‌ى په‌يامبه‌ر جێگاى گرنگي پێدانى بون له زوه‌وه، هه‌تا پێش ئه‌وه‌ش تواناى خۆى بزانى بۆ سه‌ركردايه‌تى سوپا بۆ مصر ده‌ستى به خوێندنه‌وه‌ى مێژووى عه‌ره‌ب كردبو، قورئانى ده‌خوێنده‌وه‌و له كاتى هه‌لمه‌ته‌كه‌يدا دانه‌يه‌كى له كتێبخانه‌كه‌ى دانابو له‌گه‌ل ژماره‌يه‌كى تر له كتێبه ئاينيه‌كان “.
ناوبراو به‌رده‌وام ده‌بێت و ده‌لێت ” ئيسلام باڵى به‌سه‌ر ئه‌ندێشه‌يدا كێشابوو پێش چه‌ند رۆژێك له ده‌ستپێكردنى هه‌لمه‌ته‌كه‌ى بۆ سه‌ر ميسر، پاشان له‌كاتى هه‌ڵمه‌ته‌كه‌و پاشتريش ئه‌و سه‌رساميه‌ى زيادى كرد، له‌كاتى به‌ندكردنيدا زۆر باسى جيهانى ئيسلامى كردوه، له يه‌كيك له روداوانه‌ى له -سنت هيلين- (دوور ولات)پرى كردۆته‌وه، چه‌ند لاپه‌ره‌يه‌كه زۆر بابه‌تى و هه‌ستياره له نێو ئه‌و نوسينانه‌ى له‌سه‌ر ئيسلام نوسيويه‌تى “.
پۆناپه‌رت له لێدوان و هه‌لس و كه‌وته‌كانيدا، هه‌ر له‌يه‌كه‌م رۆژى پێى خسته خاكى ميسره‌وه سوور بو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى بۆ له‌ناوبردنى ئايين و چه‌وسانه‌وه‌ى موسڵمانه‌كان نه‌هاتوه، به‌لكو له زۆربه‌ى بابه‌ته‌كاندا ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كات رێزى بۆ خوداو په‌يامبه‌ر و قورئان هه‌يه، ئه‌وه‌شى راگه‌ياند – بۆته موسلمان-، و بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌ى ده‌كرد، خۆى و سه‌ربازه‌كانى موسلمانى دلسۆزن.
خوداى مه‌زن ده‌په‌رستم
پۆناپه‌رت يه‌كه‌م داگيركه‌ر بو په‌ناى برده به‌ر به‌كارهێنانى ئه‌و گوزارشتانه‌ى هه‌ستى ئايينى ميسريه‌كانى به‌لاى خۆيدا راده‌كيشا، هه‌روه‌ك له به‌ياننامه‌ى يه‌كه‌مىيدا رون ده‌بيته‌وه به زمانى عه‌ره‌بى بۆ خه‌لكى نوسى، به‌وه‌ى ده‌بێ رێز له هه‌مو داب و بيروباوه‌ره ئاينيه‌كه‌يان بگيرێت. به‌لام هه‌موو ئه‌م گوزارشتانه له ترسى ميسريه‌كانى كه‌م نه‌كرده‌وه.
سياسه‌تى ئاهه‌نگ و بۆنه‌كان
پۆناپه‌رت ده‌ستى كرد به جيبه‌جێكردنى به‌لێنه‌كانى و هه‌لى سياسه‌تى بۆنه‌و ئاهه‌نگه‌كانى قۆسته‌وه بۆ راكێشانى دڵى ميسريه‌كان، له‌به‌رانبه‌ر جيهانى ئيسلاميدا رايگه‌ياند هاوڕێى ئاينى ئيسلام و موسلمانانه؛ له‌وانه ئاهه‌نگ گێران به‌بۆنه‌ى يادى له‌دايك بونى په‌يامبه‌ر و دانانى –مسته‌فا به‌گ كتخدا- له ئه‌يلولى 1798 ئه‌ميرێكى بۆ حه‌ج كردن دانا، و ئه‌وه‌شى بۆ شه‌ريفى مه‌ككه نوسى به‌وه‌ى په‌يمان ده‌دات –ئه‌وقاف- بنێرێت بۆ مه‌ككه‌و مه‌دينه، ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه بو وێنه‌ى خۆى وه‌ك هاورێى ئيسلام بكێشێ.
پۆناپه‌رت ئه‌و كاته‌ى زانى شێخه‌كانى ئه‌زهه‌ر يادى له‌دايك بونى په‌يامبه‌ر ناكاته‌وه، به زيره‌كى خۆى واى لێكدايه‌وه هۆكاره‌كه‌ى ناره‌زايى مه‌عنه‌ويه بۆ هه‌بونى ئه‌و له‌سه‌ر خاكى ميسر، به‌لام شێخه‌كان وايان ده‌رخست به‌هۆى نه‌بونى پاره‌وه‌يه، بۆيه ئه‌م هه‌له‌ى قۆسته‌وه پاره‌ى زۆرى پێدان بۆ ئه‌نجامدانى ئاهه‌نگه‌كه، ئه‌ميش وه‌ك خۆده‌رخستنێك به‌وه‌ى هاورێيى ئاينى ئيسلامه. له‌لايه‌كى تره‌وه، سوپاى فه‌ره‌نسى له يادى له‌دايك بونى په‌يامبه‌ردا به‌شدارييان كردوه‌و مانۆرو ئاهه‌نگى مۆسيقى و يارى ئاگرييان ته‌قاندوه، و له‌م بۆنه‌يه‌دا پۆناپه‌رت – الشيخ البكرى- كردۆته نه‌قيبى ئه‌شرافه‌كان له ميسر بۆ وه‌ده‌ست هينانى پشتگيريى ناوخۆيى.
پۆناپه‌رت پيگه‌ى شێخانى ئه‌زهه‌رى ده‌زانى لاى ميسريه‌كان، بۆيه سوور بو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى په‌يوه‌ندييان له‌گه‌ل باش بكات، ئه‌مه‌ش له‌و نامه‌يه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه بۆ سه‌ركرده -مارمۆن- ى ناردوه له 28 ى ئابى 1798 دا.
ناوبراو له دانيشتنى پياوانى ئاينى ئه‌زهه‌ردا داده‌نيشت و پرسيارى ئايينى ئيسلامى ليده‌كردن، و ده‌يوست خۆى بكات – مه‌هدى چاوه‌ڕوانكراو- بۆ موسلمانه‌كان، دياره زۆر به روونى ئه‌مه‌ى بۆ خه‌لكى قاهيره راگه‌ياند له دوو كاتى جياوازدا، يه‌كه‌م: له‌كاتى به‌رپابونى شوڕشى يه‌كه‌م له دژى، له 21 كانونى يه‌كه‌مى 1798 به‌بۆنه‌ى دوباره كردنه‌وه‌ى ديوانى مه‌شايخه‌كان؛ كه وه‌ك ده‌سته‌يه‌كى راوێژكارى ناوخۆى دايمه‌زراندبو، دووه‌م: له پاش روداوى به‌زاندنى زانكۆى ئه‌زهه‌رو لێدانى به چه‌كى قورس. له به‌ياننامه‌كه‌دا زۆر دارشتنى ئيسلامى به‌كارهێنابو، باسى ئه‌وه‌ى كردوه له زانستى غه‌يب ده‌زانى و په‌ى به نهينيه‌كانى دڵ ده‌بات، بوونى ئه‌و له ميسر و ده‌سه‌ڵات گرتنه ده‌ستى له قورئاندا هاتوه.
پۆناپه‌رت و موسڵمان بونى جنراڵ مينو
يه‌كيك له سه‌ركرده دياره‌كانى هه‌لمه‌تى سه‌ربازى سه‌ر وڵاتى ميسر جنرال – مينۆ- ويستى لاسايى سه‌كرده‌كه‌ى بكاته‌وه و له‌گه‌ل خه‌لكدا تێكه‌ڵ ببيت، به‌تايبه‌تى له شارى –رشيد- باكورى ميسر و ئيسلام بونى خۆى راگه‌ياند. مينۆ له‌مه‌ش زياتر چوه پيشه‌وه له ئاينه نوێيه‌كه‌يدا، ويستى ژن له بنه‌ماڵه‌يه‌ك بخوازێ بچنه‌وه سه‌ر بنه‌ماله‌ى په‌يامبه‌ر، به‌لام پاش ئه‌وه‌ى له‌م پرۆسه‌يه رێى لێگيرا، چوه خوازبێنى كچيك به‌ناوى –زبيده-. ماره بڕينه‌كه به گرێبه‌ستێكى شه‌رعى نوسراوه به‌وه‌ى مينۆ بۆته ئيسلام و ناوى له‌خۆى نا – عبد الله جاك مينۆ-، ئه‌مه‌ش تۆمار كراوه له به‌لگه‌نامه‌ى مانگى ئازارى 1799.
له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌نگاوه‌شدا، كه‌چى به شێوه‌ى گالته‌جاڕيه‌وه له‌ناو سوپا ته‌ماشا ده‌كرا، به‌لام پۆناپه‌رت پشتگيرى لێكردو دلخۆشى ده‌ربرى به‌ناردنى نامه‌يه‌ك بۆ ناوبراو، له‌نامه‌كه‌دا پيرۆزبايى ئيسلام بونى لێده‌كات.
ماڵئاويى پۆناپه‌رت
پۆناپه‌رت توانا ئه‌وه‌ى هه‌بو مامه‌له‌ى دۆڕان و بردنه‌وه له يه‌كترى جيا بكاته‌وه، برياريدا ميسر به‌جێبهيلێ له ئابى 1799 و نامه‌يه‌كى بۆ سه‌ركرده دياره‌كه‌ى جێهێشت به‌ناوى – كليبر-، به‌رپرسيارێتى سه‌ركردايه‌تى ميسر و سوپاى رۆژهه‌ڵاتى پێ سپارد.
به‌م شێوه‌يه پۆناپه‌رت رۆژهه‌ڵاتى به‌جێهێشت به‌بێ ئه‌وه‌ى ده‌ست به‌سه‌ر ميسردا بگرێت، نه‌شيتوانى –عه‌كا- داگير بكات و ده‌رياى سپى ناوه‌راستى له ده‌ستى ئينگلته‌رادا به‌جێهێشت له دواى تێكشكانى كه‌شتيگه‌له‌كه‌ى له جه‌نگى – ابى قير- له ئابى 1798، هه‌روه‌ها سوپاكه‌ى نه‌يتوانى به‌سه‌ر مه‌ماليكه‌كاندا سه‌ربكه‌وێ و به‌رانبه‌ر به‌رگرى ميسريه‌كان خۆى رابگرێ.
خه‌ونى –ئيسلامى- پۆناپه‌رت له ميسر ماوه‌ى ساڵێكى خاياند، ئه‌و ماوه‌يه به نزيك بونه‌وه‌ى مادى نێوان رۆژهه‌لات و رۆژئاوا داده‌نرێت له روى مێژوويى و فكريه‌وه؛ ئه‌گه‌ر بێت سه‌ركرده‌ى فه‌ره‌نسى نه‌يتوانيبێ خه‌ونه‌كه‌ى به‌ديهێنابێ له دامه‌زراندنى – ئيمپراتۆريه‌تى رۆژهه‌ڵات-، ئه‌وا به‌لاى كه‌مه‌وه هه‌لێكى نوێ بو بۆ وه‌دىهينانى خه‌ونى – ئيمپراتۆريه‌تى رۆژئاوا-.
سه‌رچاوه: BBC
