چوار شه‌ممه‌ , تشرینی یه‌كه‌م 16 2024
Home / مێژووى جیهان / هەواڵگری نهێنی “MI6”.. ئەو فەرمانبەرە‌ بەریتانییەی عەرشی بنەماڵەی سعودی دامەزراند

هەواڵگری نهێنی “MI6”.. ئەو فەرمانبەرە‌ بەریتانییەی عەرشی بنەماڵەی سعودی دامەزراند

42592018_03

هەواڵگری نهێنی “MI6”.. ئەو فەرمانبەرە‌ بەریتانییەی عەرشی بنەماڵەی سعودی دامەزراند

ئامادەكردن: حلمی رەسول رەزا
ساڵی 1933، پاش گەیشتنی هیتلەر بەدەسەڵات و هاتنە كایەی دیكتاتۆرییەتی مۆسۆلینی لەئیتالیا لە نێوان ساڵانی 1922 و 1943)، و ئەمەریكاش بەدۆخێكی ئابوری خراپدا تێپەڕی، لەو كاتەدا بیری سۆسالیستی وەك جێگرەوەی ئەزموونی سەرمایەداری دەستی بە نما كرد و جێی سەرەنجی رۆشنبیرانی رۆژئاوابوو.
هەواڵگری سۆڤیەتیش سودی لەو دۆخە بینی و دەستی بەراكێشانی هەندێ كەس كرد لە زانكۆكانی رۆژئاوا لەنموونەی زانكۆی ئۆكسفۆرد و لەندەن و كامبریدج و بوونە سیخوری جۆزیف ستالین ئەمەش لەلایەن ستالینەوە زۆر بە گرنگی تەماشا دەكرا.
ساڵی 1934 گرنگترین كۆمەڵەی هەواڵگری پێكهات لەمێژووی نوێدا بەناوی ” خماسیە كامبریدج”، كە تیایدا كەسایەتی دیار هەبوو، لەسەروی هەمووشیانەوە “كیم كیم فیلبی”، ئەم كەسە لەسەرەتای سییەكانەوە تاكو ناوەراستی پەنجاكان چالاكی پچڕ پچڕی هەبوو لە بەرژەوەندی هەواڵگری یەكێتی سۆڤیەتدا.
كیم فیلبی بە تایبەت لە هەڵسەنگاندنە رۆژئاواییەكاندا بە پیاوێكی هەواڵگری گرنگ و چالاك ئەژماركراوە، بە شێوەیەك كاندید بوو بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆكی دەزگای هەواڵگری نهێنی “MI6″، پاش ئەوەی نهێنی لەسەر هەڵگیرا و لەو ماوە درێژەی كاركرنیدا، مایكل كوبلین كە لێپرسراوێكی گەوەری دەزگای هەواڵگری ئەمەریكا بوو، لە هەمان كاتدا فیلبی دەناسی، رایگەیاند ” چالاكی فیلبی وەكو ئەفسەرێكی پەیوەندیی لە نێوان MI6 و CIA بوەمایەی ئەوە سەرجەم هەوڵەكانی هەوألگری رۆژئاوا هیچ سودێكی نەبێت لە نێوان ساڵانی 1944 و 1951، و دەڵێ وا باشتر بوو هەر لە بنەڕەتدا هیچمان ئەنجام نەدایە”.
باوك لە خزمەتی بنەماڵەی سعود و كوڕیش لە خزمەتی ستالیندا
فیلبی بە گوێرەی هەڵسەنگاندنەكان زۆر گونجاو بوو، باوكیشی جۆن فیلبی “1885-1960” ناوی تەواوەتی “هاری سانت جۆن بریجر فیلبی یاخود –حاجی عبدالله – و تەنها یەك جیاواری لە نێوانیاندا هەبوو ئەویش، كوڕ رۆژئاوای هەڵبژارد وەك گۆرەپانێك بۆ چالاكیەكانی، بەڵام باوك بروای وابوو كە “بەریتانیا بە تەواوەتی نابوت بوە و زەمەن جێی هێشتوە وەك دەوڵەتێك، بۆیە داهاتوی جیهان لە رۆژهەڵاتە”.
بەڵام ناوچەكە بە قەبارەی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە دەوڵەتی عوسمانیدا وای دەخواست بچێتە جەنگەوە لە نێوان زلهێزەكاندا، لەگەڵ ئەوەی جەنگ هەموو شتێك نیە، بەڵكو دۆخەكە پێویستی بە جۆن فیلبی بوو، بەوەی ئیمپراتۆریەتی بەریتانی رۆژهەڵاتی ناوەراستی بەرێوە دەبرد – لەو كاتەدا- بۆیە پیاوە هەاڵگریەكانە بەریتانیا رێكخران بۆ جێبەجێكردنی فراوانخوازی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست لەوانەش “لۆرانس ی عەرەب” و “جۆن فیلبی”.
جۆن فیلبی دەستی بە دەركەوتن كرد لە “چوارگۆشەی بەتاڵ”دا، لە پاش كوژرانی سەركردەی سوپای “عبد العزیز ئال سعود” بەناوی كاپتن “شكسپیر” بە دەستی هێزەكانی “ابن رشید” لە نەجد، لەو كاتەدا نامەیەك لە سەرۆكایەتی هەواڵگری بەریتانیاوە هات لە لەندەن و پشتگیری بۆچونی سەرۆكی نوسینگەی هەوالگری بەریتانی بو لە جەزیرەو كەنداو ” السیر برسی زكریا كوكس″، لەو كاتەدا جۆن سكرتێری بوو لە عێراق، نامەكە هۆشداری پێدابوو بەوەی پاڵپشتی ئال سعود بكات و جۆن فیلبی لە جێگای “شكسبیر” دابنێ و هەموو لێپرسراویەتێكی پێ بدات بۆ زانینی دۆخی سیاسی، بەتایبەتی پاش هەڵگیرسانی شۆرشی گەورەی عەرەب لە مانگی پێنجی ساڵی 1916.
ئەو نامەیە سەرەتایەك بوو بۆ ئەوەی جۆن فیلبی واز لە خزمەتی مەدەنی بهێنێ لە حكومەتی هیندی بەریتانی، كە نێردرابوو بۆ “لاهور” لە هەرێمی پەنجاب لە ساڵی 1908، لەوێ فێری زمانی “ئەردی و پەنجابی و بلوشی و فارسی ببوون، پاشان دەستی كردبوو بە فێربوونی زمانی عەرەبی، ئەمەش وای كردبوو شیاو بێت و لەو نێردەیە دابنرێت كە لە ساڵی 1915 بۆ بەسرە نێردرابوو.
فیلبی ساڵی 1917 گەیشتە عەقیری نزیك بەحرەین لەگەڵ كۆلۆنێڵی رۆژهەڵاتناس “كانلیف ئوین” و پاشان رویان لە نەجدو ریاز كرد، پاش گەشتێكی حەوت رۆژە بە حوشتر، گەیشتنە ریاز، ئەو كەسەی یەكەمجار پێشوازی لێكردن “ئیمام عبد الرحمن كوری فەیسەل (باوكی عبد العزیز) بوو، هەروەها بۆ یەكەمجار چاوی كەوت بە “عبد العزیز كوری عبد الرحمن كوڕی سعود”، و لە كۆشكەكەی خۆی خزمەتی كردن كە لە بیاباندا دروستی كردبوو.
فیلبی لە كتێبەكەیدا “دڵی بیابانی عەرەب” دەربارەی چاوپێكەوتنی لە گەڵ عبد العزیز دەڵێت” پاشان تێبینی ئەوەم كرد كەسێكی تر لە ژوەرەكەدا هەیە، پاش ئەوەی چوینە ژورێ، كەسێك بوو باڵای بەرزو جلێكی سپی لەبەردابوو، كەسێكی پیاوانەی روخۆش بوو، ئەویش “كوڕی سعود” خۆی بوو.
پلانی بنەڕەتی ئەوە بوو نێردەكەی فلیبی هاوكات بێت لەگەڵ گەیشتنی نێردەیەكی تر لە قاهیرەوە لە رێگەی جدەوە، بەلام ئەم پلانە سەری نەگرت، شەریفی مەكە ئەوەی گوت كە كوڕی سعود دەسەڵاتێكی لاوازی هەیە بەسەر هۆزەكانی خۆیدا و نمونەی ئەم گەشتانەش لە بابەتە سەختەكان بوو، بەڵام فیلبی و بە هاندانی كوڕی سعود، بڕیاری دا ئەوە بسەلمێنی كە ئەو فكرەیە هەڵەیە، ئەوەش بە گەشتكردن لە رێی زەمینەوە لە ریازەوە بەرەو جدە، ئەمەش لە پێناو ئەوەی بیسەلمێنێ كە دەسەڵاتی بەسەر بیاباندا هەیە.
راوێژكاری كوڕس سعود
بە خەیاڵی نێردەی بەریتانیادا نەدەهات كە لە ساڵی 1917 هاتبوە نەجد، راستی ململانێی‌ نێوان شەریفی مەكەی هاوپەیمانی بەریتانیا لە جەنگەكان و شا عبد العزیز بزانێت، و گەشتەكەی ببێتە مایەی گوڕینی ژیانی، ئەوەشی نەدەزانی پاش ماوەیەكی كورت دەبێتە یەكێك لە پیاوە دڵسۆزەكانی كوڕی سعود، كە لەو كاتەدا دوژمنی هاوپەیمانی وڵاتەكەی بوو.
لەسەرەتادا بەریتانیا هیچ پاڵپشتیەكی بنەماڵەی سعودی نەكرد و بەڵكو هاوكاری شەریف حسین كوڕی عەلی الهاشمی دەكرد لە بەرانبەر دانانی وەك پاشای سعودیە، و نێردەیەكی بەریتانی ناسراو بە ” لۆرانس العرب” ی بۆ نارد كە وای دەردەخست پشتیوانی هاشمیەكانە، لە هەمان كاتدا جۆن فیلبی هەوڵی دەدا قەناعەت بە بەریتانیا بكات بەوەی كوڕی سعود پیاوێكی بەهێزە نەك شەریف حوسێن.
فیلبی بڕوای خۆی روون كردەوە كە بریتی بوو لە ئامانجی بەریتانیا و كوڕی سعود لە یەكخستنی جەزیرەی عەرەب لە دەریای سورەوە بۆ كەنداوی عەرەبی لە ژێر فەرمانڕەوایی كوڕی سعود و بخرێنە جێگەی هاشمیەكان، پاشان رێگایەكی ئاوییان بۆ رێكبخرێ ” سوێس-عدن-بومبای” بۆ ئیمپراتۆریەتی بەرتانیا، بەڵام لەسەرەتادا ئەم بیرۆكەیە رەتكرایەوە، بەڵام لە دواییدا بەریتانیا بە بیرۆكەكەی رازی بوو، پشتیوانی بنەماڵەی سعودی كرد دژی هاشمیەكان، و دانی بە عبدالعزیز كوڕی سعود دانا وەك پاشای نەجدو بەشەكانی، و جۆن فیلبیش وەك راوێژكاری دارایی پاشا دامەزرێنرا.
پاش گەیشتنی فیلبی بۆ ریاز، كوڕی سعود رایگەیاند كە دەیەوێ “كوڕی رەشید” لە دەسەڵات لابەرێ، ناوبراو لەو كاتەدا ئەو ناوچەنەی حوكم دەكرد كە گۆرەپانی جەنگ بوون لە نێوان عێراق و فەلەستین. لەگەڵ ئەوەی دۆخەكە قورس بوو، بەهۆی ئەوەی بەریتانیا پاڵپشتی دەكرد، بەڵام فیلبی كوڕی سعودی رازی كرد بە ئەنجامدانی هێرشی سەربازی، كەچی بەهۆی ئەوەی هەستی ئیسلامی خەڵكی بریندار نەبێت كوڕی سعود فیلبی لەگەڵ خۆیدا نەبرد.
پاش هەرەس هێنانی دەسەڵاتی “كوڕی رەشید” و نەمانی كورسی دەسەڵات لای “حوسین كوڕی عەل” لە حیجاز، فیلبی خۆی تەرخان كرد بۆ پالپشتی و دانانی پلان بۆ سەركخستنی كوڕی سعود، و رێكخستنەوەی سوپاكەی و پەیداكردنی بودجەیەكی تایبەت و چەكداركردنی بە چەك و چۆڵ، پاشان زیندوكردنەوەی بیرە وەهابیەت و پەیداكردنی پشتیوانی بۆ ئەو بیرە لە هەمو شارۆچكە و گوندو هۆزەكانی بیابانی عەرەب، دوای ئەوە میرنشینێكی لە رۆژهەڵاتی ئوردن دروست كردو میر “عبد اللە یكوڕی حوسین” ی بۆ نارد، بەریتانیاش چەند كەسێكی لەگەڵ نارد بۆ چاودێری و رێنمایی كردنی.
هەروەها كاری كرد بۆ دروست كردنی چەند سیخوڕێك لە پێناو بەدەست هێنانی زانیاری دەربارەی ئەوانەی دوژمنایەتی كوڕی سعود دەكەن، لەگەڵ بڵاوكردنەوەی هەواڵی تۆقێنەر لە شارو لای هۆزەكان گوندەكانی دۆژمنی پاشا، راكێشانی خەڵكی ناسراوو پیاوانی ئایینی لە وڵاتدا، و توانی كەسانی نوێ بێنێتە پێشەوە لەو ناوچانەی كە خەڵكی لە دەسەڵاتدارە كۆنەكان بێزار بوبون، بەمجۆرە دۆخەكە لە ژێر دەسەڵاتیدا بەو شێوەیە دەرۆی كە لەندەن و كەنداو لێی رازی بن.
رێكخەری كارەكانی كوڕی سعود
فلیبی هەوڵی زۆریدا بۆ سەرخستنی بنەماڵەی سعود دژی “كوڕی رەشید” حاكمی “حائل”، كە بەرژەوەندییەكانی بەریتانیای لە جەزیرەی عەرەبی دەخستە مەترسیەوە، بەم شێوەیە فلیبی متمانەی كوڕی سعودی بەدەست هێنا، بەتایبەتی پاش ئەوەی موسڵمان بونی خۆی راگەیاند لە ساڵی 1930، و ردێنی بەردایەوەو نازناوی حاجی ” عبدالله فلیبی” لەخۆی نا، بەردەوام لە ئامادەی دانیشتنەكانی خێزانی پاشا و كوڕەكانی دەبوو، رێ و رەسمی حەجی لە مەككە جێبەجێكرد و بوە وتار بێژی مزگەوتی حەرام لە رۆژانی هەینی، و باسی چاكەی بنەماڵە سعودی دەكرد بەسەر هاشمیەكان و كوڕی رەشید حاكمی حائل.
جۆن فیلبی رۆلی خۆی زۆر بە باشی دەگێڕا، هەرچەندە لە دەرەوەی سعودیە خواردنەوەی شەرابی واز لێنەهێنابوو، باس لەوەش دەكرێ پاڵنەری بوون بە ئیسلامی بۆ بەدەستهێنانی متمانەی شای سعودیە بوە لەلایەك، لەلایەكی تریش وەك موسڵمانێك بە ئاسانی دەیتوانی لە نیمچە دورگەی عەرەبیدا گەشت بكات. بە كورتی، بوە كەسێكی نزیكی بنەماڵەی سعود، تا ئەو رادەیەی بەریتانیا تۆمەتباری كرد بە سیخوڕ لە بەرژەوەندی بنەماڵەی سعود و ئەمەش بوە هۆی لادانی وەك فەرمانبەر لە هەواڵگری بەریتانیا.
پاش ئەوەش كوڕی سعود حجازی بە نەجدەوە بەستەوە لە ساڵی 1926 سەرەرای “حائل” و رێ و شوینی تریشی گرتە بەر بۆ دامەزراندنی دەوڵەتەكەی و سنورەكەی درێژ بوەوە بۆ ناوچەی نوێ لە جەزیرەی عەرەبی،و ئەمەش پێویستی بە پاڵشتی نێو دەوڵەتی هەبوو بۆ خێراكردنی هەنگاوەكان و كار كردن بۆ سەرخستنی و بەدەستهێنانی دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە شانشینی نەجد و حجازو بەشەكانی تر، بەتایبەتی دەوڵەتە زلهێزەكانی نمونەی ئەمەریكا.
لەگەڵ ئەوەی دۆخی سەخت روبەروی كوڕس سعود بوەوە بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانی ئەمەریكا بە شانشینەكەیو بەڵام هەوڵەكانی بەردەوام بوو، پشتی بە رێگای زۆری تر دەبەستو لێرەدا رۆڵی فلیبی دەركەوت وەك یەكێك لە نێوەندگیرەكان بەبەشداری كردنی لە رێگای جوڵە سیاسیەكانیەوەو ئامادەبون لە دانوستانەكان و گواستنەوەی بۆچونی جیاوازەكان، بەمشێوە توانی ئەنجامی باش بەدەست بهێنێ.
لەم روەوە، نوسەری عێراقی “سەبری فاتح الحمدی” لە كتێبەكەیدا بەناونیشانی ” جون فلیبی و وڵاتی عەرەبی سعودیە لە سەردەمی شا عبد العزیز كوڕی سعود 1915-1953″ باسی چیرۆكەكەی دەكات وەك راوێژكار و نێوەندگیرێك لە نێوان پاشای سعودیەو كۆمپانیاكانی نەوت و دروستكەری ئاشتەوایی لە نێوان سەركردە ناكۆكەكانی ناوچەكە، باسی ئەوهش دەكات كە چۆن سعودیە وەك دەوڵەتێكی خاوەن قورسایی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا سەری هەلدا. ئەمە جگە باسی رۆڵی فلیبی لە روی بازرگانی و ئابوریەوە، ئەمەش پاش ئەو جەنگانە هات كە سعودیەی تێكەوتبوو لە دوو دەیەی سەدەی بیستەم و بوبوە مایەی خراپ بوونی دۆخی وڵات لە روی ئابوری و نەمانی سەقامگیری سیاسی.
لێرەوە رۆڵی فلیبی وەك نێوەندگیرێك بەدەركەوت لە نێوان كۆمپانیاكانی نەوتی ئەوروپی و ئەمەریكی لە زۆر روەوە، بەتایبەتی كەرتی نەوت، هەرچی گەڕان و دۆزینەوەكانیشی بوو لە جەزیرەی عەرەبی و تیبینیە وردەكانی بوو لەسەر جوگرافیای ناوچەكە و كەش و روەكەكانیو بوە مایەی سود لێبینینی سعودیەو كۆمپانیاكان بەوەی بەدوای نەوتدا بگەڕێن و پرۆژەی جۆراوجۆر ئەنجام بدەن بەمەبەستی پێشكەوتنی بەرچاو لە وڵاتدا.
بە گوێرەی قسەكانی “فالح الحمدی” ، چالاكیەكانی فلیبی بوە هۆی پەرەسەندنی پەیوەندی سعودیەو ئەمەریكا لە بواری ئابوریدا، بەوەی بەرژەوەندی هاوبەش هەیە و هەردولا كۆ دەكاتەوەو پەیوەندیەكانیان بەهێز دەكات، چونكە دۆزینەوەی نەوت پێویستی بە پارەو كەرەستە هەیە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی نوێ ، كۆمپانیا ئەمەریكیەكانیش بە خێرایی دەیانویست جێگای خۆیان لە سعودیە بكەنەوە لەگەڵ بونی كۆمپانیا بەریتانیەكانی نەیاردا.
لەگەل كەڵەكە بوونی فشارەكان لەسەر كوڕی سعود، رۆڵی فلیبی دەركەوت بە تێپەڕاندنی ئەو بەربەستانەی لەبەردەم پرۆسەی وەبەرهێنانی نەوت بوون، پاش ئەوەی متمانەی لایەنی سعودی بەدەستهێنا و دەستی كرد بە نێوەندگیری، ئەنجامەكەشی بریتی بو لە رێككەوتنێك لە نیوان حكومەتی سعودیەو كۆمپانیای “سوكال” لە ساڵی 1933، لەسەر حسابی كۆمپانیای “نەوتی عێراق” كە بەریتانیا خاوەندارێتی دەكرد.
لە پەنجاكانی سەدەی رابردوو، دابڕانێك لە نێوان فلیبی و حكومەتی سعودیەدا رویدا و بڕیاردرا لە وڵات دوور بخرێتەوە، بەتایبەتی پاش ئەو پەرەسەندنانەی وڵاتی گرتەوەو پێویست بوو چەندین چاكسازی لە بوارە جیاوازەكاندا بكات، ئەم رووداوانە فلیبی گوزارشتی لێكردوە بە شێوەی موحازەرات و وتار بڵوی كردۆتەوە و هۆكارێكی راستەوخۆ بوو بۆ پەردە لادان لەسەر ئەم كەسایەتیە بەریتانیە بەوەی رۆڵی هەبوە لە مێژووی جەزیرەی عەرەبی و شانشینی سعودیە بە تایبەتی.

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

فینچینزۆ پیرۆجیا دزەکەی مۆنالیزا

گه‌رمیان حه‌سه‌ن تابلۆ بەناوبانگەکان نوێنەرایەتی سامان و داهاتێکی زۆر دەکەن، هەر ئەمەشە وایکردە دزەکان زیاتر …