History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
بۆچى ڕاپه‌رینه‌كان شكستیان هێنا؟
نوسینی: فالح عبد ئه‌لجبار
سه‌رچاوه: Middle East Report
و: بێستون حسێن عارف و زیاد محه‌مه‌د نورى
به‌شی یه‌كه‌م
دواى شكستى عێراق له جه‌نگى كه‌نداو له مارسى 1991دا، كورده‌كانى باكورى عێراق و عه‌ره‌به‌كانى باشور ڕاپه‌رینیان له دژى ڕژێمى به‌عس ده‌ستپێكرد. بۆ ماوه‌یه‌كى كه‌مى دوو هه‌فته‌یى واده‌رده‌كه‌وت كه ڕاپه‌رینه‌كان سه‌ركه‌وتنێكى كه‌م وێنه‌یان تۆماركردبێت. داموده‌زگا حكومه‌یه‌كانى سه‌ر به رژێمى به‌عس له شارو شارۆچكه‌كان هه‌ڵوه‌شێنرانه‌وه‌و ده‌زگا ئه‌منى و سه‌ربازییه‌كانى ڕژێم توشى سه‌رلێشێوان بوون. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له كۆتاى هه‌مان مانگدا ڕاپه‌رینه‌كه كۆتایى پێهێنرا و خۆپیشانده‌ران بڵاوه‌یان پێكرا و هه‌ڵهاتن و كۆچیان كرد بۆ ئه‌ودیو سنوره نزیكه‌كان له عێراق یان بۆ ناو زلكاوه‌كانى باشورى عێراق. ئه‌وانه‌ى كه نه‌یان توانى كۆچ بكه‌ن ڕاسته‌وخۆ له سێداره ده‌دران.
راپه‌ڕینه‌كان كوتوپڕ بوو؟
سه‌ره‌ڕاى ئه‌و بانگه‌شانه‌ى كه ده‌كرا له كاتى جه‌نگدا له‌لایه‌ن سه‌ركرده ڕۆژئاواییه‌كانه‌وه بۆ هاندانى عێراقیه‌كان بۆ ئه‌وه‌ى ڕاپه‌رین بكه‌ن و فه‌رمانڕه‌واى صه‌دام حوسین كۆتایى پێبهێنن، ئه‌م ڕووداوه كاره‌ساتاوی و تراجیدیانه دوا شت بوون كه ئه‌و هێزه ڕۆژئاواییانه پێشبینیان كرد. هه‌روه‌ها ئایا ڕاپه‌رینه جه‌ماوه‌ریه‌كه له لایه‌ن خه‌ڵكى عێراقه‌وه به شێوه‌یه‌كى كوتوپڕ بوو؟ هۆكارى باش هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى بیركردنه‌وه‌یه‌كى واهه‌بێت. سه‌ركرده ئۆپۆزیسۆنه‌كانى عێراق ماوه‌یه‌كى زۆر بوو بانگه‌شه‌یان بۆ ڕاپه‌رینى جه‌ماوه‌رى ده‌كرد كه ئه‌و ڕاپه‌رینه له‌وانه‌یه ببوایه‌ته هۆى كۆتایهێنان به جه‌نگ له‌گه‌ڵ ئێران و ئه‌و زه‌بر و زه‌نگه زۆرى كه له سه‌ر ئه‌مان هه‌بوو له لایه‌ن ڕژێمه‌كه‌ى صه‌دامه‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه كاتى ڕاپه‌رینه‌كه هات، ئۆپۆزیسیۆن به هیچ شێوه‌یه‌ك ئاماده‌نه‌بوون بۆ ئه‌وه‌ى سه‌ركردایه‌تى ڕاپه‌رینه‌كه بكه‌ن.
قه‌یرانى كه‌نداو له ساڵانى 1990-1991 كاتێكى خوازراو نه‌بوو بۆ ڕژێمه‌كه‌ى صه‌دام، به‌ڵام ڕه‌گ و ڕیشه‌ى شكستى ڕاپه‌رینه‌كه‌ى مارس ده‌كرێت بگه‌رێنرێته‌وه بۆ ماوه‌ى جه‌نگى نێوان عێراق – ئێران، كاتێك كه ئۆپۆزیسیۆن بڕوایان وابوو كه په‌یوه‌ندییه‌كى جیانه‌كراوه هه‌یه له نێوان جه‌نگ و شۆڕشدا. به‌ڵام ئه‌گه‌ر جه‌نگ سه‌ر بكێشێت بۆ شۆرش، ئه‌وا پێویسته خه‌بات و تێكۆشانى كۆمه‌ڵایه‌تى ناوخۆ زاڵ بكرێت به سه‌ر تێكۆشانى ده‌ره‌كیدا (تێكۆشانى نیشتیمانى). ئه‌مه به‌شێوه‌یه‌كى گشتى، ده‌رده‌كه‌وێت له مۆدێله‌كانى ئه‌روپا له سه‌ره‌تاكانى سه‌ده‌ى بیستدا، هه‌روه‌كو هه‌ردوو شۆرشه‌كه‌ى ڕووسیا، شۆرشى 1918 له ئه‌ڵمانیا، یه‌كه‌م یاخیبوون له هه‌نگاریا له 1919، و شۆرشى كرێكارانى ئیتاڵیا له 1920كان. له هه‌ر یه‌كێك له‌م حاڵه‌تانه‌دا، چینى فه‌رمانڕه‌واى نه‌ته‌وه‌یى وا ده‌بینران كه شكستیان هێناوه، وه‌ڵامی خه‌ڵكیش بریتى بووله گۆرینى دڵسۆزى خۆیان بۆ لایه‌نێكى تر.
ئۆپۆزیسۆنى عێراق، زۆر به په‌رۆش بوون بۆ ئه‌وه‌ى كه له‌وانه‌یه جه‌نگى نێوان عێراق و ئێران ببێته هۆى ئه‌م داڕوخانه، به‌ڵام ئه‌وان به شێوه‌یه‌كى قوڵ بێ ئاگا بوون له‌وه‌ى كه صه‌دام حوسین تا چى ڕاده‌یه‌ك سه‌ركه‌وتوو بووه له بنیاتنانى هه‌ستێكى نیشتیمانى نوێ بۆ به‌رگرى له خۆكردن. ته‌نانه‌ت زۆرێك له كورد و شیعه‌كان ئه‌و جه‌نگه‌یان به جه‌نگى خۆیان ته‌ماشا ده‌كرد: نزیكه‌ى 250 هه‌زار كورد په‌یوه‌ندیان كرد به هێزه‌كانى صه‌ڵاحه‌دینه‌وه، میلیشیایه‌ك كه یارمه‌تى هێزه‌كانى سوپاى عێراقى ده‌دا بۆ ده‌ركردنى ئێرانیه‌كان له كوردستانى عێراق، به‌تالیۆنه‌كان به‌زۆرى پێكهاتوو بوون له سه‌ربازى شیعه كه هه‌مان به‌رگریان ده‌كرد له باشورى ڕۆژهه‌ڵاتى عێراقه‌وه.
ئۆپۆزیسیۆن وانه‌یه‌كى هه‌ڵه فێر بوو. هه‌ندێك له پێكهاته‌كان رێگاى دووباره ئاشتبوونه‌وه‌یان هه‌ڵبژارد له گه‌ڵ به‌عس له ساڵانى 1988 و 1989، دواى ڕاگرتنى جه‌نگ و به ده‌قیقى له‌و كاته‌ى كه رژێمى عێراق له لاوازترین و هه‌سیاترین كاته‌كانى دابوو. دواتر، له ماوه‌ى قه‌یرانى كه‌نداو و جه‌نگى كه‌نداو دا، ئۆپۆزیسیۆن باجێكى زۆرى دا بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنه خراپه‌كه‌ى پێشووى به مبالغه كردن له هه‌ڵسه‌نگاندنى بانگه‌شه‌كانى صه‌دام حوسین بۆ نیشتیمانى بوونى هه‌ستى دانیشتوانى عێراق (نه‌ته‌ویى بوون). له‌به‌رئه‌وه ئۆپۆزیسیۆن به شێوه‌یه‌كى ته‌واو ئاماده نه‌بوو بۆ ڕاپه‌رینێكى جه‌ماوه‌رى ڕاسته‌قینه و سروشتى له مارسى 1991دا. شكستى ڕاپه‌رینه‌كانیش هه‌ندێك له ڕیشه‌كانى ده‌گه‌رێته‌وه بۆ ئه‌و ئاماده نه‌بوونه‌ى ئۆپۆزیسیۆن.
جه‌نگى یه‌كه‌مى كه‌نداو و ئۆپۆزیسیۆن
یه‌كێك له تایبه‌تمه‌ندییه ناوازه‌كانى جه‌نگى ئێران- عێراق بریتی بوو له تواناى صه‌دام حوسین بۆ دووباره نوێكردنه‌وه‌ى ئایدۆلۆژیاى ڕژێمه‌كه‌ى له پێناو له‌خۆگرتنى هێزه جیاوازو فره‌كان له چوارچێوه‌یه‌كى دیاریكراودا كه یارمه‌تیده‌رێكى به‌هێز بوون بۆ ئه‌و و پارته‌كه‌ى. ئایدۆلۆژیاى پان- عه‌ره‌بى به‌عسى به شێوه‌یه‌كى سروشتى بووه پاڵپشتێكى به‌هێز بۆ هه‌ڵوێستى ئه‌و وه‌ك پارێزه‌رى نه‌ته‌وه‌ى عه‌ره‌ب له دژى هه‌ڕه‌شه‌كانى فارس، كه ئه‌مه‌ش زۆر گرنگ بوو له به‌ده‌ستهێنانى پشتگیرى ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌به‌یه‌كانى تر.ئه‌و هێزانه‌ى ترى ده‌ره‌وه‌ى كه‌نداو، هه‌موویان یارمه‌تى عێراقیان ده‌دا به رێگایه‌ك یان زیاتر، ریفۆرمكردن له چه‌ند لایه‌نێكى ئایدۆلۆژیاى عه‌لمانى به‌عسى (ڕژێمه‌كه‌ى به‌عس) وایكرد كه ئه‌م ئایدۆلۆژیایه‌ى سه‌رنجڕاكێشتر ده‌ربكه‌وێت له به‌رامبه‌ر ئایدۆلۆژیاى ئیسلامى سیاسى خومه‌ینیدا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، صه‌دام توانى مه‌یل و دڵسۆزى ژماره‌یه‌كى زۆرى دانیشوانى عێراق بۆ خۆى رابكێشێت كه پێكهاتبوون له عه‌ره‌بى شیعه‌ى عێراق ، و هه‌روه‌ها هه‌ندێك له كورده‌كان كه عه‌ره‌بیش نه‌بوون. له ماوه‌ى جه‌نگدا، ئایدۆلۆژیاى به‌عس بووه تێكه‌ڵه‌یه‌ك له فكره‌ى عه‌ره‌بى – ئیسلامى، و له سه‌روى هه‌موویشه‌وه خۆشه‌ویستى نیشتیمان بۆ عێراق (نه‌ته‌وه‌یى بوون) . ئه‌م نه‌ته‌ویى بوونه، داهێنانێكى نوێ بوو، گه‌ڕانه‌وه‌یه‌كى قوڵ بوو بۆ به بیرهێنانه‌وه‌ى پاڵه‌وانه‌كانى وه‌ك نه‌بوچادنه‌زار ، كه فه‌لستینى كۆنى داگیر كردبوو، و صه‌لاحه‌دینى ئه‌یوبى كه كورد بوو ته‌حداى صه‌لیبیه‌كانى كرد له قودس. ئه‌م نه‌ته‌وه‌یى بوونه زیاتر گه‌شه‌ى كرد به تایبه‌تى له دواى 1983، كاتێك كه جه‌نگه‌كه له هێرش به‌ریه‌وه گۆرا بۆ هه‌وڵى به‌رگریكارى. له مێژووى فه‌رمانڕه‌واى به‌عسدا، به‌كارهێنانى هه‌لمَه‌تى توندوتیژى و سه‌ركوتكردن دژى جوداخوازه‌كان تایبه‌تمه‌ندیه‌كى سه‌ره‌كى ئه‌م ڕژێمه بووه، له ناویشاندا ده‌ركردنى زیاتر له 250 هه‌زار شیعه له باشور.
له نێوان ئۆپۆزیسیۆنه ڕێكخراوه‌كان، سێ هه‌ڵوێستى سه‌ره‌كى شكڵیان گرت له وه‌ڵامى كۆمه‌ڵگایه‌ك كه بارگاویه به جه‌نگێكى نوێ: هه‌ڵوێستى یه‌كه‌م، لایه‌نگرانى ئێران ( هه‌ندێك له كورده‌كان و گروپه شیعیه‌كان)؛ هه‌ڵوێستى دووه‌م: لایه‌نگرانى عێراق (له سه‌رووى هه‌موویانه‌وه پارتى به‌عسى جیابووه‌وه‌ى لایه‌نگرى سوریا و پێكهاته‌یه‌ك له ناو پارتى كۆمۆنیستى عێراقى)؛ هه‌ڵوێستى سێیه‌م: دژى هه‌ردوو وڵاتى عێراق و ئێران ( ده‌سته‌ى سه‌ره‌كى پارتى كۆمۆنیستى عێراق). ته‌نها پارتى جیابووه‌وه‌ى به‌عس به شێوه‌یه‌كى ڕوون پشتگیرى له ڕژێمى عێراق و سوپاكه‌ى ده‌كرد، به‌ڵام ئاره‌زووى دروستكردنى هاوپه‌یمانیان نه‌ده‌كرد له گه‌ڵ صه‌دام حوسین. ئه‌وان ده‌یانویست كوده‌تا بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى ببێته هۆى جێگیركردنى ده‌سه‌ڵاتى راسته‌قینه‌ى به‌عس كه ئه‌وان نمایده‌ى بكه‌ن نه‌ك صه‌دام حوسین.
شعیه‌كان له‌نێوان شوناسی دینی و نه‌ته‌وه‌یدا
پارته ئیسلامیه شیعیه‌كان به شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى شوناسى ئاینیان پێش شوناسى نه‌ته‌وه‌یى خستبوو، ئه‌وان چاوه‌ڕێى سه‌عاتى سفر بوون بۆ ئه‌وه‌ى “شۆرشێكى ئیسلامى” به‌رپا ببێت – وه‌ك نوسخه‌یه‌ك له ڕاپه‌رینى جه‌ماوه‌ریان. ئه‌نجومه‌نى باڵاى ئیسلامى له عێراق (SCIRI) سه‌ركردایه‌تى ده‌كرا له لایه‌ن موحه‌مه‌د باقر ئه‌ل حه‌كیم، كۆمه‌ڵه گروپێك بوون دامه‌زرێنران له ساڵى 1982 و له‌گه‌ڵ ڕێكخراوه عه‌مه‌لى ئیسلامى و بزوتنه‌وه‌ى جماهیرى ئیسلامى، كه شاره‌زایه‌كى كه‌مى سیاسیان هه‌بوو بۆ پشت به‌ستن پێى. پێكهاته‌یه‌كى ترى ئه‌نجومه‌نى باڵاى ئیسلامى بریتی بوو له پارتى دعوه‌ى ئیسلامى كه ئه‌م پارته جیاواز بوو به‌وه‌ى كه هه‌ستا به سه‌ركردایه‌تى كردنى خۆپیشاندانێكى جه‌ماوه‌رى له دژى ڕژێم له 1977 و جارێكى تر ڕژانه‌وه سه‌ر شه‌قامه‌كان له 1979.
هه‌موو ئیسلامیه‌كان هه‌ڵوێستى لایه‌نگیرى ئێرانیان هه‌ڵبژارد له ماوه‌ى جه‌نگى 1980بۆ 1988، به شێوه‌یه‌كى هه‌ڵه لێكدانه‌وه‌یان ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ى كه ئه‌وان شه‌رعیه‌تى ئاینیان به‌ده‌ستهێناوه له ڕوانگه‌ى زۆرینه‌ى شیعیه مه‌زهه‌ب كه له‌وانه‌یه بیانو بێت بۆ هاوپه‌یمانیه‌كى له‌و شێوه‌یه. هه‌ستى نه‌ته‌وایه‌تى حسیابى بۆ نه‌كرابوو وه‌ك فاكته‌رێك له تێروانیه‌نه‌كانیان. ئه‌وان شكستیان هێنا له هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كانیان تا ئه‌و ڕاده‌یه‌یى كه‌شۆرشى ئیسلامى له ئێران به‌رپا بوو به هۆى هه‌ستكردن به شكاندنى شكۆى نه‌ته‌وایه‌تى گه‌لى ئێران و ئه‌و ده‌ره سه‌ریانه‌ى گه‌لى ئێران چه‌شتى له كاتى وه‌لاى شاى ئێران بۆ واشنتۆن، له بیریان چوو كه ئایه‌توڵا خومه‌ینى ژیانى سیاسى خۆى ده‌ستپێكرد وه‌ك پشتگیریكارێك بۆ هه‌ستى نه‌ته‌وه‌په‌رستى ئێران. ئه‌وان ئازارى زۆریان چه‌شت به هۆى فكره‌ى نه‌ته‌وه په‌رستى عه‌ره‌بى عێراقیه‌وه، كه شیعه‌كانى عێراقى وه‌ك درێژكراوه‌ى نفوزى ئێران ده‌بینى. له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى باشورى عێراق كه كاریگه‌ر نه‌بوون به هه‌ستى ئیسلامى رادیكاڵى، له هه‌مان كاتدا صه‌دام حوسین توانى ئاڕاسته‌یان بكات له سه‌ربنه‌ماى نه‌ته‌وه‌په‌رستى عێراقى و پاراستنى سنوره‌كانى وڵات.
هه‌روه‌ها هه‌ندێك له پارته كوردیه‌كان پشتگیرى ئێرانیان كرد، به‌ڵام له باگراوندێكى مێژووى جیاوازه‌وه. وه‌ك گروپێكى نه‌ته‌وه‌یى گه‌وره به‌ڵام پشتگوێخراو له ناو عێراقدا، لێكدانه‌وه سیاسیه‌كانیان هه‌میشه گاریگه‌ر بووه به پێداویستى پشتگیرى ده‌ره‌كى بۆ تێكۆشان له پێناو ئۆتۆنۆمى له دژى به‌غداد. له سه‌ره‌تاى 1970 كان، ئه‌وان ڕازیبوون به یارمه‌تیه دارایى و سه‌ربازییه‌كانى شا بۆ ئه‌وه‌ى جه‌نگێكى به وه‌كاله‌ت بكه‌ن كه به شێوه‌یه‌كى زۆر كێشه‌ى بۆ ڕژێمى به‌عس دروستكرد له سه‌ره‌تاكانیدا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له ساڵى 1975، ئێران له ناكاو ده‌ستبه‌ردارى پارته كوردییه‌كان بوو ، و پرۆسه‌یه‌كى خۆێناوى سه‌ركوتكردن له به‌غداد ده‌ستی پێكرد له لایه‌ن رژێمه‌وه. له دواى ساڵى 1980 جارێكى تر خۆیان به‌سته‌وه به ئێرانه‌وه، كورده‌كان ئه‌وه‌یان له بیرچوو كه باجى ئه‌زموونى ڕابردوویان بووه هۆى دابڕانیان له بزوتنه‌وه‌ى دیموكراتى عێراق. هه‌روه‌ك پارته شیعیه‌كانبه هۆى په‌یوه‌ندیان به نه‌ته‌وه‌یى ده‌ره‌كى (ئێران) زیاتر چه‌وسێنرانه‌وه له لایه‌ن ڕژێمى عێراقه‌وه له كاتێكدا بووه هۆى دروستكردنى ناكۆكى له‌گه‌ڵ هاونیشتمانیه‌كانى تر كه پشتگیریان له فكره‌ى خۆپارێزى نه‌ته‌وه‌ى ده‌كرد.
كۆمۆنیسته‌كان، له كاتێكدا كه كاریگه‌رترین پارتى ئۆپۆزیسیۆن بوون، دژى هه‌ردوو وڵاتى عێراق و ئێران بوون له كاتێكدا پلانیان داده‌نا بۆ ڕاپه‌رینى جه‌ماوه‌رى ( كه ساڵى 1985 ئه‌وه هه‌ستپێكرا كه جه‌نگ بووه‌ته هۆى دواخستنى ئه‌م ڕاپه‌رینه) . خراپى بارودۆخه‌كه بووه هۆى ئه‌وه‌ى كه پارتى كۆمۆنستى عێراقى و باڵه چه‌په‌كه‌ى له ده‌ره‌وى عێراق پێیان وابێت كه له‌و كاته‌دا شتێكى بێ مانایه بانگه‌شه‌ى شۆرشى جه‌ماوه‌رى بكرێت بۆ ڕووكردنه چه‌كه‌كانیان دژى ڕژێم كه ده‌بووه هۆى ( به‌رگرى كردن له نیشتیمان)
بۆیه هیچ یه‌كێك له‌و پارته رێكخراوانه‌ى كه تواناى هه‌ڕه‌شكردنیان له ڕژێم و دروستكردنى حه‌ره‌كه‌یه‌كى دیموكراسى هه‌بوو نه‌یان توانى هه‌ڵوێستێكیان هه‌بێت كه پێویستیه‌كى خێرا دروستبكات بۆ كۆتایهێنان به حكومه‌ته دیكتاتۆره‌كه و جه‌نگه‌كه، و ئاماژه‌یه‌كى به‌هێز بوو بۆ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان كه رژێم له‌وان سه‌نراوه‌ته‌وه له ژێر پاساوى به‌رگرى كردن له عێراق.
