ژەهرخواركردن لە مێژوی شۆڕشی كوردیدا، مێژووی یەكێتی بەنمونە

ژەهرخواركردن لە مێژوی شۆڕشی كوردیدا، مێژووی یەكێتی بەنمونە

هێمن باقر
ڕۆژنامەنوس و مامۆستای زانكۆ

زەرنیخ چییە؟
ناوەكەی دیكەی پادشای ژەهرەكانە، كۆنترین مادەی ژەهراوییە كە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بەكارهاتبێت بۆ كوشتن‌و لەناوبردن.

زەرنیخ مادەیەكی كیمیاییەو ڕەمزەكەی (A3)یە، ئەم مادەیە بەچەندین جۆری جیاواز لە سروشتدا بوونی هەیە، ترسناكترین جۆریشی كە لەتاوانی سیاسیدا بەكاردێت بریتییە لە ( ئەسیدی زەرنیخ) كە مادەیەكی سپی بلورییە.

لە كۆندا زۆرترین تاوانە سیاسییەكان لە ڕێگەی ژەهراویكردنەوە بەم مادەیە ئەنجامدراوە، لەبەرئەوەی كە بە ئاسانی دەستدەكەوێت، نەتامی هەیەو نە بۆن‌و ڕەنگیش تێكنادات، بە ئاسانی لە ئاو و شلەمەنیدا دەتوێتەوە، بەبێئەوەی هەستی پێبكرێت، لەهەموو ئەمانەش زیاتر كاریگەرییەكی كتوپڕی نییەو زۆرجار دەركەوتنی ئاسەواری ژەهراویبوون بەم مادەیە لەدوای ماوەیەكی دوور دەردەكەوێت، ئەمەش یارمەتی دەدات بۆ دووركەوتنەوەی تاوانبارەكەو زۆرجاریش ونبوونی شوێن‌و كات‌و كەسی تاوانبار، بەو هۆیەشەوە تاوانبارەكە دەتوانێت خۆی ونبكات‌و سەرلێشێوان دروستبكات.

لەگەڵ هەموو ئەمانەدا ئاشكرابوونی ژەهراویبوون بەم مادەیە كارێكی ئاسانەو پزیشكە پسپۆڕەكان پێوویستیان بە كاتێكی زۆر نییە بۆ ئەوەی دەستنیشانی ژەهراویبوون بەم مادەیە بكەن.
ئەم مادەیە بە ڕێژەیەكی كەم لە هەوای سروشتدا هەیەو لەچەند پیشەسازییەكیشدا بەكاردێت، بەڵام ڕێژەی مەترسیدار بۆ كوشتنی كەسێك لە نێوان ( 20 – 60) میلیگرامدایە.

ئەم مادەیە بە ڕێژەیەكی كەم لە هەوای سروشتدا هەیەو لەچەند پیشەسازییەكیشدا بەكاردێت، بەڵام ڕێژەی مەترسیدار بۆ كوشتنی كەسێك لە نێوان ( 20 – 60) میلیگرامدایە.

لە ئێستادا زەرنیخ هەر بەشێوەی مادە بوونی نییە، بەڵكو لەشێوەی غازیشدا بوونی هەیەو پێیدەوترێت غازی ئەرسین.

سەبارەت بە دەركەوتنی نیشانەكانی ئەم مادە ژەهراوییە لەكەسێكی ژەهرخواردكراودا، بریتییە لەسكچوونێكی توندو بەردەوام، تاوەكو بەتەواوەتی جەستەی وشكدەبێتەوەو ئاوی تێدانامێنێت‌و دەیكوژێت.
هەرچی سەبارەت بە گازی ( ئەرسین)ە، ڕاستەوخۆ تێكەڵی خوێن دەبێت‌و كاریگەری دروستدەكات لەسەر خرۆكە سوورەكان‌و لەناویان دەبات‌و كاریگەری ڕاستەوخۆ لەسەر گورچیلە دروستدەكات‌و ڕەنگی میز دەگۆڕێت‌و دەبێتە هۆی گەورەبوونی جگەر.
لە هەمووی مەترسیدارتر ئەوەیە ئەو كەسەی كە ژەهراویكراوە بەمادەی زەرنیخ‌و نەمردووە لەهەموو كات‌و ساتێكدا ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجەی لێدەكرێت بەدرێژایی ژیانی.

لە ئێستادا ژەهراویبوون بەزەرنیخ جۆرێك لە چارەسەری هەیە، ئەگەر لەكاتی پێویستدا كەسی ژەهرخوارد كراو بگاتە پزیشك، تەنیا گرفتێك كە لێرەدا هەبێت ئەوەیە ئەو مرۆڤەی كە بەم مادەیە ژەهراویبووە لەماوەیەكی نزیكدا نازانێت بەخۆی، تاوەكو نیشانەكانی تیایدا دەردەكەوێت.

لە ئێستادا ژەهراویبوون بەزەرنیخ جۆرێك لە چارەسەری هەیە، ئەگەر لەكاتی پێویستدا كەسی ژەهرخوارد كراو بگاتە پزیشك، تەنیا گرفتێك كە لێرەدا هەبێت ئەوەیە ئەو مرۆڤەی كە بەم مادەیە ژەهراویبووە لەماوەیەكی نزیكدا نازانێت بەخۆی، تاوەكو نیشانەكانی تیایدا دەردەكەوێت.

زەرنیخ لە لایەن كیمیاگەر ( ئەلبیرتوس ماگنتوس) ( 1191 – 1280) دۆزراوەتەوە، ئەبوكرات لەسەدەی چواری پێش زایین ( 460 – 377) لەچارەسەری ئیلتیهابدا سوودی لێوەرگرتووە، بەڵام یەكەم تاوانی سیاسی كە بەم مادە ژەهراوییە ئەنجامدرابێت، كوشتنی پادشای فەڕەنسی( شارلی چوارەم)ە، لەساڵی) 1384)ی زایینی كە بە سیانیدی ئەكسیدی زەرنیخ كوژراوە، هەروەها گومان دەكرێت كە مردنی هێواشی ناپلیۆن پۆناپارت لە ساڵی ( 1821) بەهۆی كاریگەری ژەهراویبوون بە زەرنیخەوە بووبێت.

ژەهراویكردن وەك تاوانێكی سیاسی
ڕەنگە هیچ سەدەیەك بە هێندەی سەدەی بیستەم پەنا نەبرابێتە بەر ژەهراویكردنی مرۆڤ بەهۆكاری سیاسی، بەتایبەت بۆ لەنابردنی ئەو كەسانەی كە دەردەكەوتن‌و پێگەیەكی سیاسی بەهێزیان پەیدا دەكرد، یاخود بۆ نەیارە سیاسییەكان، یان لەنێوان ئەو دۆستە سیاسییانەدا كەوا پێشبینی دەكرا لە ئایندەدا جێگە بەیەكتر لێژ بكەن، یاخود ببنە مەترسی لەسەر یەكتری.
لەسەدەی بیستەمدا، لەگەڵ پێشكەوتنی زانست‌و تەكنەلۆژیا، بەتایبەت زانستی كیمیاو بایلۆجی، چەندین جۆر ژەهری تایبەتی لە تاقیگەكاندا دروستكران، سەدەی بیستەم تەنها سەدەی ژەهری زەرنیخ نەبوو لە زۆربەی تاوانە سیاسییەكاندا، چونكە بەكارهێنان‌و تەنانەت چارەسەری ئەم ژەهرە بوو بوو بەشتێكی ئاشكراو كەشفكراو بۆ دەزگا هەواڵگیرییەكان.

لە ئێستادا بیست جۆر ژەهری ناسراو هەیە كە لەبەرانبەریشیاندا (تریاق)ی چارەسەریش ئامادە كراوە.
گرفتەكان ئەوەیە ڕۆژ بەڕۆژ تاقیگەكان ژەهری نوێ‌و ئاڵۆزتر دروستدەكەن كە پێكهاتەی كیمیاییان هێندە ئاڵۆزە پزیشكە پسپۆڕەكانیش گرفتایان هەیە لە دەستنیشانكردن‌و دۆزینەوەی.

یەكێك لە پسپۆڕە جیهانییەكان لەبواری توێژینەوەی ژەهرەكاندا بەناوی (كین ئەلبیك) پێیوایە كە ئیسرائیل گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێنی ژەهرە، لەدوای ئەو یەكێتی سۆڤییەتی جاران دێت، پاشان ئەمەریكاو لەدوای ئەوانیش باشوری ئەفەریقا.
سەردەمی ستالین بە یەكێك لەو سەردەمانە دا دەنرێت كە بەشێوەیەكی بەربڵاو پەنا براوە بۆ ئەم كارە لە تاوانە سیاسییەكاندا، بەتایبەتی لەسەر دەستی دەزگای هەواڵگری ( KGB) چەندین نەیاری سیاسی ناوخۆیی بەم هۆیەوە كوژراون، هەروەها چەندین بازرگانی هەڵهاتووی ڕووسیا كە نیشتەجێی لەندەن بوون، بەم ڕێگەیە تیرۆر كران.

سەردەمی ستالین بە یەكێك لەو سەردەمانە دا دەنرێت كە بەشێوەیەكی بەربڵاو پەنا براوە بۆ ئەم كارە لە تاوانە سیاسییەكاندا، بەتایبەتی لەسەر دەستی دەزگای هەواڵگری ( KGB) چەندین نەیاری سیاسی ناوخۆیی بەم هۆیەوە كوژراون، هەروەها چەندین بازرگانی هەڵهاتووی ڕووسیا كە نیشتەجێی لەندەن بوون، بەم ڕێگەیە تیرۆر كران.

لەدوای جیابوونەوەی ئۆكرانیا لەیەكێتی سۆڤییەت (KGB) توانی سەركردەی ئۆپۆزیسیۆنی ئەو وڵاتە ( یوشینكۆ) لە ڕێگەی ژەهری كوشندەی ( یوكسین)ەوە ژەهراوی بكات، هەرچەندە پێشتر (KGB) ژەهری ( سالیۆم)یان بەكار دەهێنا لەكارەكانیاندا.

بەپێی زانیارییە نهێنییەكان، ئیسرائیل لەساڵی 1997دا لە ئوردون، (خالید مەشعەل)ی سەرۆكی ڕێكخراوی ( حەماس)ی ژەهر خوارد كرد، بەڵام لەوكاتەدا ( مەلیك حسێن) هەڕەشەی ئەوەی كرد ئەگەر (تریاق)ی دژە ژەهرەكە نەگەیەننە خالید مەشعەل، ئەوا ڕێكەوتننامەی ئاشی لەگەڵ ئیسرائیل هەڵدەوەشێننەوە.

هەروەها لە ( 11- 11- 2004) سەرۆكی فەلەستین، یاسر عەرەفات دوای شەڕێكی دورو درێژ لەگەڵ نەخۆشی كۆچی دواییكرد، زۆری نەخایاند كە پزیشكەكان ڕایان گەیاند كە مردنی عەرەفات بەهۆی ژەهرخوارد كردنیەوە بووە بەگازی ( سالیۆم) كە كرابوویە خواردنەكەیەوە.
مەترسی ئەم جۆرە ژەهرە لەوەدایە كە دوای پێنج كاتژمێر لە چوونە جەستەوە هیچ ( تریاق)ێك ناتوانێت بیوەستێنێت.

ئەم جۆرە ژەهرە بەهێواشی كاردەكات لەسەر وێرانكردنی ئەندامەكانی ناوەوەی لەشی مرۆڤ ( جگەر، گورچیلە، گەدە، دەماغ) یەكە یەكە لەكار دەخات، یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی ئەم ژەهرە ئەوەیە كە لەماوەی ( 2 – 8) مانگدا كاریگەرییەكانی دەردەكەوێت، بەپێی تەمەن‌و توانای توانای جەستەیی كەسەكە، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ كەسی تاوانبار ئاسەواری تاوانەكەی بسڕێتەوەو لەشوێنی تاوانەكەش دور بكەوێتەوە.
مەترسییەكی دیكەی هەندێك لەم جۆرە ژەهرانە ئەوەیە كە پێوویستی بەوە نییە بگاتە گەدە، تەنیا چەشتنی لە ڕێگەی زمانەوە بەسە بۆ ئەوەی بچێتە جەستەی مرۆڤەوە، ئەمەش وادەكات كە بكرێتە ( ئاو، چا، قاوە) یان هەر شلەمەنییەكیتر، بەتایبەت كە نە تامی هەیەو نە ڕەنگ‌و بۆن.

مەترسییەكی دیكەی هەندێك لەم جۆرە ژەهرانە ئەوەیە كە پێوویستی بەوە نییە بگاتە گەدە، تەنیا چەشتنی لە ڕێگەی زمانەوە بەسە بۆ ئەوەی بچێتە جەستەی مرۆڤەوە، ئەمەش وادەكات كە بكرێتە ( ئاو، چا، قاوە) یان هەر شلەمەنییەكیتر، بەتایبەت كە نە تامی هەیەو نە ڕەنگ‌و بۆن.
كاریگەری ئەم ژەهرە لەسەر جەستە، سەرەتا بە ڕووتانەوەی مووی قاچ دەستپێدەكات‌و، پاشان دەگوازرێتەوە بۆ مووی قژو هەڵیدەوەرێنێت، هەروەها ئیشتیهای خواردنی نامێنێت‌و جەستەی ڕووی لە لاوازی دەكات، بە جۆرێك تەنیا چەند دەقیقەیەك لەسەر پێ خۆی دەگرێت، پاشان دەبێتە هۆی لەناوچوونی خرۆكەكان‌و بە مردنی كەسەكە كۆتایی دێت.

كوشتن لەڕێگەی ژەهراویكردنەوە هەر بەتەنیا بەرانبەر بە كەسایەتییە سیاسییەكان بەكار نەهاتووە، بەڵكو ڕۆژنامەنووسان‌و نوسەرانیش لەو كەسانە بوون كە بەمجۆرە لەناو براون.
لە ساڵی 1978 نوسەری بولگاری ( جورج ماركوف) كە یەكێكبوو لە ڕەخنەگرانی حیزبی شیوعی بولگاری دەسەڵاتدار بەسەرۆكایەتی (تیودور جیكوف) لە بەریتانیا لە لایەن رژێمی ئەو وڵاتەوە بە مادەی (رایسین) ژەهراویكراو بەو هۆیەشەوە دوای چەند ڕۆژێك گیانی لەدەستدا.

هەروەها لە ساڵی 2003 رۆژنامەنووسی رەخنەگری رووسی ( یوری) بەگازی ( سالیۆم) ژەهراویكراو، ساڵی 2004 یش رۆژنامەنووسێكی ئافرەت بەناوی ( ئانا) ژەهرخوارد كرا، كاتێك ژەهر كرایە ناو چاوە بۆی.
لەوانەیە تازەترین ژەهرخواركردنی سیاسی ڕوداوی ژەهرخواركردنی سیخوڕە ڕوسیەكەی لەندەن بێت كە لە 4 ی مارسی 2018 لەلایەن هەواڵگری ڕوسیاوە لەرێگەی گازی سالێۆمەوە خۆی و كچەكەی ژەهرخوارد كران.

لەوانەیە تازەترین ژەهرخواركردنی سیاسی ڕوداوی ژەهرخواركردنی سیخوڕە ڕوسیەكەی لەندەن بێت كە لە 4 ی مارسی 2018 لەلایەن هەواڵگری ڕوسیاوە لەرێگەی گازی سالێۆمەوە خۆی و كچەكەی ژەهرخوارد كران.
ژەهر خواردكردن لەسەردەمی حیزبی بەعسدا
هاتنە سەر حكومی حیزبی بەعس لە عێراق لە ساڵی 1968 بە سەرەتایەكی ترسناك دادەنرێت لە بەكارهێنانی ژەهر لەتاوانی سیاسیدا، لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی ڕابردوودا دابەشكردنی تۆوی ژەهراوی بەسەر جوتیارانی ناوەڕاست‌و باشوری عێراق، بوو بەهۆی مردنی دەیان جوتیار، لەدوای ساڵی 1975 كاتێك حیزبی بەعس دەستیكرد بە ڕەشبگیری چالاكوانە سیاسییەكانی عێراق، هەستا بە ژەهر خوارد كردنیان لە زینداندا پێش ئەوەی ئازاد بكرێن، تاكو دوای دەرچونیان لە زیندان بە مەرگی هێواش بمرن.

هەرواشبوو، چەندین چالاكوانی سیاسی بەتایبەت شیوعییەكان دوای دەرچونیان لە زیندان لەگەڵ نەخۆشی سەخت ڕووبەڕوو بوونەوەو گیانیان لەدەستدا، بەڵام دیارترین ژەهر خواردكردن لەمێژووی عێراقدا، ژەهر خواركردنی ئەحمەد حەسەن بەكری سەرۆكی بەزۆر لەسەر كار لابراوی عێراقە، كە تەنیاو دوای سێ ساڵ لە گرتنە دەستی دەسەڵاتی سەرۆككۆماری، لە لایەن سەددام حسەینەوە لە ساڵی 1982 لە ڕووداوێكی ئاڵۆزو نادیاردا گیانی لەدەستدا.

سەرەڕای هەموو ئەمانە، سەددام یەكێكبووە لەوانەی هەمیشە ترسی هەبووە لەوەی ژەهر خوارد بكرێت، هەر بۆیە یەكێك لە پاسەوانە تایبەتییەكانی بەناوی (كامیل حەنا جەجۆ) بەتەنیا كاری تامكردنی ئەو خواردنانە بوو كە بۆ سەدام ئامادە دەكران، پێش ئەوەی ئەو لێیبخوات.
سەددام یەكێكبووە لەوانەی هەمیشە ترسی هەبووە لەوەی ژەهر خوارد بكرێت، هەر بۆیە یەكێك لە پاسەوانە تایبەتییەكانی بەناوی (كامیل حەنا جەجۆ) بەتەنیا كاری تامكردنی ئەو خواردنانە بوو كە بۆ سەدام ئامادە دەكران، پێش ئەوەی ئەو لێیبخوات.

جەجۆ، هەرچەندە هەمیشە لەسەر سفرەی سەددام بوو، بەڵام كارەكەی كارێكی خۆكوژی بوو، لە هەر لەحزەیەكدا ئەگەری ئەوەی هەبوو كە ببێتە قوربانی، ئەمە نیشانی دەدات كە سەددام حوسەین تەنانەت متمانەی بەو خواردنانەش نەبوو كە لەكۆشكی كۆماریدا بۆی ئامادە كراوە.

لە هەمووی تراژیدیتر شێوازی مردنی جەجۆیە، چونكە ئەم پیاوە سەرەڕای ئەوەی ململانێی لەگەڵ ژەهر دەكرد، كەچی بە ژەهر نەمرد، بەڵكو عودەی لە ئاهەنگێكدا كردییە قوربانی فیشەكێك كە بۆ خۆشی لەسەر سنگی جەجۆ تاقیكردەوە، سەددام هەر بەتەنیا بە شەڕی تەقلیدی ژەهر خوارد كردن وازینەهێنا، بەڵكومەترسیدارترین جۆری ژەهراویكردنی بەكار هێنا كە رشتنی گازی ژەهراویی بوو بەسەر هەڵەبجەدا، بەمەش سەددام بووە یەكەمین كەس كە گازی ژەهراوی بەرانبەر خەڵكی وڵاتی خۆی بەكارهێنابێت.

ژەهر خواردكردن لە مێژووی یەكێتیدا
ژەهرخواردكردن لەمێژووی یەكێتیدا لەسەرەتای دروستبوونییەوە هەتا ئەمڕۆ مێژوویەكی پڕ لە نهێنی‌و ئاڵۆزەو پێوویستی بە بەدواچوون‌و هەڵدانەوەی چەندین لاپەڕەی نهێنی هەیە.
لەمڕووەوە چەندین زانیاری‌و گریمانەو پرسیاری لۆژیكی هەیە پێوویستە وەڵامبدرێنەوە.
ڕەنگە یەكەمین ڕووداوی ژەهرخواركردن كە لەمێژووی یەكێتیدا تۆماركرابێت، ڕووداوی ژەهرخواركردنی ( سامان گەرمیانی) بێت، لەساڵی 1979 كاتێك لەڕێگەی پرتەقاڵەوە ژەهر خوارد دەكرێت، بەو هۆیەشەوە بەخێرایی ڕەوانەی ئێران دەكرێت، لەم ڕووداوەدا ئەوەی جێگەی پرسیارە ئەوەیە بۆچی تەنیا ژەهر لە پرتەقاڵی سامان گەرمیانیدا بوو، لەكاتێكدا زۆربەی پێشمەرگەكان لەو پرتەقاڵەیان خوارد بوو.
بەشێوەیەكی گشتی بەكارهێنانی ژەهرو هەوڵی ژەهرخوارد كردنی سەركردەو بەرپرسەكانی یەكێتی، لە نێوان ساڵانی ( 1985 – 1987) بە شێوەیەكی زۆر چروپڕ لەلایەن رژێمی بەعسەوە كاری لەسەر كراوە

سامان گەرمیانی
بەشێوەیەكی گشتی بەكارهێنانی ژەهرو هەوڵی ژەهرخوارد كردنی سەركردەو بەرپرسەكانی یەكێتی، لە نێوان ساڵانی ( 1985 – 1987) بە شێوەیەكی زۆر چروپڕ لەلایەن رژێمی بەعسەوە كاری لەسەر كراوە
دیارترین‌و سەیرترین‌و ئاڵۆزترین ڕووداوی ژەهرخواردكردن، ڕووداوی ژهر خواركردنی ( مستەفا چاوڕەش‌و دكتۆر مەحمود عوسمان‌و سامی شۆڕش‌و بێستوونی مەلا عمر و دایك‌و خوشكی مستەفا چاو ڕەش)ە.
ئەمڕووداوە ساڵی (1987) لە گوندی ( سێروان) لەناوچەی مەرگە ڕوویدا، كاتێكمستەفا چاوڕەش میواندارییەك  ڕێكدەخات، له میواندارییەكه دكتۆر مەحمود عوسمان‌و سامی شۆڕش كە بەنوێنەرایەتی حیزبی سۆسیالست بۆ سەردانی یەكێتی هاتبوو،  هاوكات دایك‌و خوشكێكی خۆی‌و بێستوونی مەلا عمر ئامادەى  میواندارییەكە بوون.
خانمێكى دەستڕەنگین كە جێگای متمانەی زۆری مستەفا چاوڕەش بووە.لەگەڵ خواردنەكەدا ماستاوێكی پڕ لە ژەهری ” سالیۆم” یان بۆ ئامادە دەكات، سەرجەمی میوانەكان ژەهراوی دەبن.

هێشتا لەسەر سفرە دەبن كە ژەهرەكە كاریگەری خۆی لەسەریان دادەنێت، بێستوونی مەلا عمر و خوشكەكەی مستەفا چاوڕەش و سەریعەی کچی مەلا موحەڕەمی مەرگە لەوێدا گیان لەدەست دەدەن، مستەفا چاوڕەش‌و سامی شۆڕش بە پەلە دەگوازرێنەوە بۆ نەخۆشخانەو پاشان دەیان نێرن بۆ دەرەوە بۆچارەسەر.

مستەفا چاوڕەش زۆر بەسەختی ئاسەواری ژەهر خواردنەكەی لەسەر دەركەوت، موو بەقژو جەستەیەوە نەما، لاشەی تەواو لاواز بوو، ئەگەر نەخۆشخانەكانی ئەوروپا نەبوایە ڕەنگە ئێستا لە ژیاندا نەمایە.
هەرچی دكتۆر مەحمود عوسمان بوو وادیارە كە ڕێژەیەكی كەمی لەماستاوەكە خواردووەتەوە، سەرباری ئەوەی ئێستاش كاریگەری ژەهرخواردنەكە بەڕووخسارییەوە دیارە، لەڕێگەی بەكارهێنان‌و خواردنەوەی بیرەوە چارەسەری خۆی كرد.

سامی شۆڕش كە لەچەند ساڵی ڕابردوودا كۆچی دوایی كرد، دەگوترێت ئەو ژەهر خواردنە كاریگەری لەسەر مردنەكەی هەبووە.
هێشتا گەورەترین مەتەڵ كە لەم ڕووداوەدا ماوە تا وەڵامبدرێتەوە، ئەوەیە كە چۆن ئەو ژنە لەناوچەیەكدا كە تەنرابوو بە پێشمەرگە‌و چەندین كاتژمێر لە لەبەعسەوە دوور بووە، دوای ئەنجامدانی تاوانەكە ڕایكردو خۆی گەیاندەوە ناو بەعس، كێ یارمەتیدا؟ بۆچی یارمەتییانداو چۆن؟

چیرۆكی ژەهر خواردنەكە هەر بەمجۆرە كۆتایی نایەت، چونكە دوای ئەوەی ئەم ژنە هەڵهات‌و خۆی گەیاندەوە ڕژێم، یان وا ڕاستترە بڵێین ئاسانكاری بۆ كرا هەڵبێت، لەبری ئەو مێردەكەیان دەستگیركرد.

( جەباری عەلی عەوێز) ئەو پیاوەی هەتا ئێستاش لەیادەوەری زۆرێك لەپێشمەرگەكانی یەكێتیدایە، بەبێ تاوان لەسەر ئەم تاوانە كوژرا، چونكە كاتی ئەم ڕووداوە، ئەم پیاوە لە قەرەداغ بووە، تازە لەزیندانیش بەربوو بوو، هەروەها لەگەڵ ژنەكەی نێوانی ناخۆشبوو، كاتێك ڕووداوەكە ڕوویداو جیهاز بۆ قەرەداغ كرا كە جەبار چەك بكەن‌و بە دیلی ڕەوانەی سەركردایەتی بكەن، لەسەركردایەتی دوا لەجەبار كرابوو كە بچێتە ناو شارو ژنەكەی بكوژێت، ئەویش لە وەڵامدا وتبووی ” بیگرن‌و بیهێننەوە ئێرە خۆم دەیكوژم، بەڵام چۆن دەتوانم بچمە ناو شارو بیكوژم”.

لەسەر ئەم قسانە بریاری كوشتنی بۆ دەرچوو، جەبا ركوژرا، بەڵام ژنەكەی مایەوە هەتا كاتی ڕاپەڕین‌و ساڵی 1991 لە سلێمانی كوژرا.
یەكێكی دیكە لە قوربانییەكانی دیكەی ژەهر خواردكردن، شەهید (وریا)ی تیپی (25) بوو، ئەم كوڕە لەڕێگەی چەند پێشمەرگەیەكەوە ژەهر خوارد كراو بەو هۆیەوە هەوڵدرا بگوازرێتەوە بۆ ئێران بۆ چارەسەر، بەڵام لەڕێگادا گیانی لەدەستدا، بەوتەی بەرپرسانی شۆڕش ئەنجامدەرانی ئەو كارە دەستگیركراوون‌و كوژراونەتەوە.

لە ساڵی ( 1987) هەوڵێكی سەیر ئاشكرابوو بۆ ژەهر خوارد كردنی جەلال تاڵەبانی، لە لایەن خزمێكی خۆیەوە بەناوی ( د. فواد تاڵەبانی).

لە ساڵی ( 1987) هەوڵێكی سەیر ئاشكرابوو بۆ ژەهر خوارد كردنی جەلال تاڵەبانی، لە لایەن خزمێكی خۆیەوە بەناوی ( د. فواد تاڵەبانی).

فواد تاڵەبانی، پزیشكێكی زیرەكبوو، چەندین ساڵ لەدەرەوەی وڵات خوێندبووی، كە هاتەوە عێراق وەكو پسپۆڕ لە بواری دەرمانسازی دامەزرا، پاش ماوەیەك پەیوەندیكرد بە پێشمەرگەو شۆڕشەوە.
بەهۆی خزمایەتی لەگەڵ مام جەلال، كرایە سەرپەرشتیاری گشتی نەخۆشخانەی شۆڕش، ڕۆژێكیان خۆی دەچێتە لای تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت كە بەعس ناردوویەتی بۆ كوشتنی ئەو، چەند پارچە حەبێكیشی پێدەبێت دەیداتێ‌و پێیدەڵێت ئەوەش حەپەكانە كە پێنج دەنك حەپ بووە.
تاڵەبانی داوا دەكات كە لەو ناوچەیەدووری بخەنەوە، كەچی ئەوەی سەیرە ئەم دكتۆرە جارێكیتر خۆی ڕادەستدەكاتەوەو دەچێتەوە ناو بەعس، پرسیارەكە ئەوەیە كەسێك بەعس بینێرێت بۆ كوشتنی تاڵەبانی‌و كارەكە ئەنجام نەدات‌و خۆیشی ئاشكرا بكات، چۆن دەتوانێت بچێتەوە ژێر دەستی حیزبی بەعس دابنیشێت؟.
ئەم دكتۆرە چەندینجار لەنێوان عێراق‌و سووریاو چونە شاخ تەراتێنی كردو كۆتایی ژیانیشی بە نادیاری ماوەتەوە.

یەكێكی دیكە لە ڕووداوەكانی ژەهرخوار كردن، هەوڵدان بوو بۆ ژەهر خواردكردنی ( قادری حاجی عەلی)، ئەو كاتەی كە بەرپرسی مەڵبەندی قەرەداغی یەكێتی بووە.

جاری یەكەم كەسێك بووە بەر لەوەی بگاتە شاخ هەواڵی لەسەر درا بوو، بەوتەی بەرپرسەكانی یەكێتی‌و ئەوانەی ئاگاداری ڕووداوەكەن، كاتێك ئەم كەسە گەشتۆتە ناو شۆڕش پشكنراوەو لەناو پزوی شەرواڵەكەیدا ژهری پێگیراوەو بەو هۆیەشەوە كوژراوە.

جاری دووەمیش لە ساڵی (1987) بەهۆی پێشمەرگەیەكی چێشتلێنەرەوە هەوڵی ژەهر حواركردنی قادری حاجی عەلی دراوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی بروسكەی سەركردایەتی بۆ دێت فریای نانخواردن ناكەوێت، ئەم كەسە لە دواییدا، لەلایەن دادگای شۆڕشەوە كە حاكم قادر سەرۆكی بووە بڕیاری كوشتنی دراوە.

هەر لەو ساڵانەدا یەكێك لەگەورەترین هەوڵەكانی ژەهر خوارد كردن بۆ ( نەوشیروان مستەفا) ئەنجام درا، هەوڵەكە لەڕێگەی كوڕێكی گەنجەوە بوو بەناوی ( ئەحمەد).
هەرچەندە بەوتەی پێشمەرگەكان ئەو كوڕە هیچ بەڵگەیەكی لەسەر ساخ نەبوویەوە كەژەهری پێبووبێت، بەڵام دەنگۆكە ئەوەندە لەسەری توند بوو، كە بەهۆیەوە دادگایی كراو كوژرا.
بەپێی بەدواداچوون‌و زانیارییەكان سەبارەت بەهەوڵی ژەهر خوارد كردن، لەماوەی ساڵانی ( 1979 – 1987) زیارت لە 10 كەس بەتاوان‌و تۆمەتی ژەهر خوارد كردن‌و هەوڵی ئەو كارە لە لایەن شۆڕشەوە كوژراون‌و پێنج كەسیش بەهۆی ژەهر خوار كردنەوە مردوون.

                                                                      قادری حاجی عەلی

بەپێی بەدواداچوون‌و زانیارییەكان سەبارەت بەهەوڵی ژەهر خوارد كردن، لەماوەی ساڵانی ( 1979 – 1987) زیارت لە 10 كەس بەتاوان‌و تۆمەتی ژەهر خوارد كردن‌و هەوڵی ئەو كارە لە لایەن شۆڕشەوە كوژراون‌و پێنج كەسیش بەهۆی ژەهر خوار كردنەوە مردوون.

ئەوەی لێرەدا جێگەی هەڵوێستە لەسەر كردنە، دوایی دەردەكەوێت ناردنی ئەو ژەهرانە بۆ شۆڕش لە ڕێگەی مستەشارێكەوەیەو هەموو ئەو كەسانەشی كە دەستگیركراون، لە دانپیانانەكانیاندا باسی ئەوەیان كردووە كە ژەهرەكەیان لەو پیاوە وەرگرتووە، ئەم پیاوە راستەوخۆ پەیوەندی هەبووە بە مەكتەبی سەددامەوە، لە لایەن كامیلی زاوای سەددام حسەینەوە سەرپەرشتی دەكراو پیلانی كوشتنی نەیارە سیاسییەكان لە ڕێگەی ئەم نوسینگەیەوە ڕێك دەخرا.