Home / مێژووى جیهان / بۆچی بلیمەتەكان ژن ناهێنن؟

بۆچی بلیمەتەكان ژن ناهێنن؟

12762018_awmaree
د.هاشم ساڵح
شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی

ڕۆڵی ژن لەبزاوتی پرۆسەی داهێنان، لای پیاوی بەهەرمەندو بەتایبەتیش لای بلیمەتەكان چییە؟بەخێرایی دەتوانین بڵێین، بلیمەتەكان دوو هەڵوێستیان بەرامبەر بەژن هەیە: (یان بایەخدان پێیان زیاد لە پێویست، یاخود فەرامۆشكركردنیان بەیەكجاری). ئاخر كەسانی بلیمەت بەپێچەوانەی خەڵکانی ئاساییەوە، بەگشتی لەهەڵۆێستەكانیاندا پەڕگیرن.
گەربێتوسەرنج لەژیانی گەورە فەیلەسوفان بدەین، بۆ نمونە وەك: (دیكارت یان كانت)، دەبینین ژن ئەو ڕۆڵەی نییە كەشایەنی باسكردن بێت. یەكێكی وەك دیكارت تەنها پەیوەندی لەگەڵ ژنە خزمەتكارەكەیدا هەبووە، وەلێ‌ پێدەچێت چەند دۆستێكی هەبووبێت كشازادەشیان لەنێودابووە.
هەرچی سپینۆزای كڵۆڵیشە ئەوا لەسەرەتای گەنجێتیدا ئەوینداری كچێك دەبێت، بەڵام كەس و كاری كچە ڕازی نابن پێی و لەبری ئەو دەیدەن بەپیاوێكی دیكە. سپینۆزاش ئیدی جارێكی دی دووبارەی ناكاتەوەو بەدیار ئەوینە لەدەست چووەكەیەوە، دادەنیشێ‌ و تا دەمرێت بەوە دەژی.
هەرچی ژان ژاك ڕۆسۆشە، ئەوا بەدرێژایی تەمەنی لەگەڵ ژنێكدا ژیا كەخۆشی نەودەویست و ئەوینداری خانمێكیش بوو، یەك ڕۆژ لەگەڵیدا نەژیاو دەستی بەری نەكەوت.سەبارەت بە ئێمانوێل كانتیش، ئەوا پەیوەندی بەهیچ ژنێكەوە نەبووەو تەواوی ژیانی خۆی، بۆ فۆرمەلاكردنی ئەو فەلسەفە ڕەخنەییە مەزنە تەرخانكرد كەماوەی دوو سەد ساڵەو تاهەنوكەش لەخۆرئاوادا باڵادەستە.
دەڵێن جارێك لەجاران ئەوینداری ژنێك دەبێت، دواتر بەهۆی خەریك بونی بەنوسینی یەكێك لەكتێبە گرنگەكانیەوە ئاگای لێی نامێنێ‌. سەروەختێكیش لەو بێهۆشچونەی بەئاگا دێتەوەو دەیەوێت بگەڕێتەوە لای، دەبینێت خانم هاوسەرگیری كردووەو خاوەنی منداڵە!
هەرچی نیتشەشە كەخانومانێكی عەیارباشی وەک (لۆ ئەندریا سالۆمی) وێرانیكرد، وەك لەوتارێكی پێشوترماندا باسمان لێكرد، پۆل ڕێی هاوڕێی دەنێرێتە خوازبێنی، بێ‌ ئاگا لەوەی ئەویش سوێی بۆتەوە بۆی و تەنانەت لەپێناویشیدا خۆی كوشت!…
جارێكی دیكەشیان دڵی بەخانمێكدا دەچێت و یەكێك لەناسیاوەكانی دەنێرێتەخوازبێنی، بێ‌ ئەوەی بزانێت ئەو كەسەی ناردویەتی، هاوسەری ئەو خانمەیە! بەڵام كێ‌ دەتوانێت لەسەر ئەو هەڵە ئاساییانە، سەرزەنشتی نیتشە بكات؟لەڕاستیدا ئەوەی بۆ ئەوانی تر دەست نادات، بۆ نیتشە ڕەوایە.
بەگشتی بلیمەتەكان هاوسەرگیری ناكەن و منداڵ ناخەنەوە، بەڵكو بەتەواوەتی خۆیان تەرخان دەكەن بۆ هێنانەدی تاكە شتێك: (ئەویش بەرهەمە فەلسەفی و تێكستە ئەدەبیەكانیانە). ئێمە چیمان لەكانت دەسگیردەبوو گەر هاوسەرگیریی بكردایەو منداڵی بخستایەتەوەو خێزانێكی بەخێوبكردایە، پشتی بشكاندایەو لەنوسینی بەرهەمە ناوازەو نەمرەكانی دوری بخستایەتەوە؟
ڕەنگە منداڵەكانی بژیاندایەو پاشان سەریان بنایەتەوەو دواتر بیربچونایەتەوە. بەڵام بەرهەمە مەزنەكانی كە زەمینەیان لەبەردەم فەلسەفەی ڕەخنەیی ڕۆشنگەرانەی مۆدێرندا خۆشكردو چارەسەریان بۆ كێشەكانی مرۆڤایەتی دۆزییەوە، ئەوا تادنیا دنیایە هەردەمێنن.
ڕەخنەی ئەقڵی پەتی نامرێت. دەتوانین هەمان شتیش لەبارەی (دیكارت و سپینۆزا و شۆپنهاوەر و نیتشە و سارتەر و… هتد)، بڵێین. سەبارەت بە شاعیران و هونەرمەندان و پەیوەندیان بە ژنەوە، ئەوە هەر باس ناكرێت.. شایەنی باسە بەدەگمەن هەڵدەكەوێت، ژیانی شاعیرێك لەعەشق و خۆشەویستیەكی شێتانە خاڵی بێت.
زۆرجار ئەو خۆشەویستیە ڕۆڵێكی گەورە وازی دەكات، لەئیلهام بەخشین بەو شاعیرەو دنەدانی بلیمەتیە شاردراوەكەی.لێرەدا هێندە بەسە چیرۆكی ڕانیا ماریا ڕێلكە، لەگەڵ ئەو خانمە ڕوسییە خان‌ومانەدا بەبیربهێنینەوە كەپێشتر وەک باسمانکرد، فردریك نیتشە كەللەیی دەكات.
ڕێلكە لەتافی لاوێتی (تەمەنی بیست ساڵان)دا، ئاشنایەتی لەگەڵ لۆئەندریا سالۆمیدا پەیدادەكات و لەوكاتەشدا، لۆ ژنێكی كامڵی تەمەن چل ساڵان دەبێت و دەبێتە مایەی ئەوەی، گرێ‌ دەرونیە قوڵەكانی بۆبكاتەوەو بلیمەتیەكەی تاوبدات.
پاشان بەسەرهاتی ئەلفرێددی مۆسێمان هەیە، لەگەڵ ئەوخانمە نوسەرە بەناوبانگ و ڕادیكالەی زیاد لە جارێك و بەهۆی سەركێشی و ڕیسككردنەكانیەوە ناوی پیاو لەخۆی دەنێت، مەبەستمان لەو خانمەش (جۆرج ساند)ە.مۆسێ‌ بەتاسەوە خۆشی دەوێت و ئەویش لەسەرەتادا وەک ئەو دەبێت. وەلێ‌ هەرزوو جێیدێڵێت و دەچێت بۆلای یەكێكی دیكەو بەوەش دڵی دەشكێت.
ئەلفرێددی مۆسێ‌ بەدرێژایی شەو چاوەڕێی جۆرج ساند دەكات، تادەمەو بەیان لەئاهەنگە شاوانەیی و سەركێشیەكانی لەگەڵ ئەوینداراندا بگەڕێتەوە. ئەوكات بەحەسرەتی ئەوەوە بەڕێ‌ دەكات و بەتاسەی دووری ئەویشەوە، هەندێك لەجوانترین چامە شیعرییە ڕۆمانتیكیەكانی سەدەی نۆزدەهەم بەزمانی فەرەنسی دەنوسێت، بەناوی (شەوانی مۆسێ‌)وە.
ئاخر ئازاری خۆشەویستی زۆر بەسوودە بۆ هونەرمەند، چونكە بەهرەو بلیمەتی تێدا دەمەزەردەكاتەوە. بەیپێچەوانەشەوە سەركەوتن لەئەوینداریدا، ڕەنگە ببێتە باعیسی مەترسی و هەڕەشە بۆسەر ئەفراندن.
كەواتە سڵاو لەشكست و دابڕان، سڵاو لەپێنەگەیشتن و مەحروم بوون لەویساڵی یار. ڕاستە عەشقی نابەكام، لەدوای خۆی وێرانەو خەرابات جێدێڵێت و وێرانت دەكات و بڕستت لەبەردەبڕێت، وەلێ‌ لەناوەوە خاوێنت دەكاتەوەو پاك دەبیتەوە.. ئاخۆ ئەوە دەسكەوت نییە؟
ئەو شكستە دەبێتەمایەی ئەوەی مرۆڤبوونت قوڵتربكاتەوەو فیزو لوت بەرزیت نەهێڵێ‌ و دواتریش بۆت بێتە، سەرمایەیەكی لەبن نەهاتوو. بەم پێیەش دەتوانین بڵێین ئەوینداری شكست خواردوو، سەركەوتوترین جۆری ئەوینداری ناو مێژووە. بەهەرحاڵ چیرۆكی ئەوینداری مەزن، بەدەگمەن سەركەتووبێت.
سەركەوتویی لەوەدایە، دەقەومێت و دەبێتە باعیسی ئەوەی لەناخی عاشقەكاندا ئاگرێك بكاتەوە. ڕودانی ئەوە بۆخۆی پەیجورێكە. ئاخر هەموو ڕۆژێك چیرۆكی خۆشەویستیەك ڕوونادات. بەگشتی ئەوینداری لەناكاو و لەپڕێكدا وەك بروسكەیەكجار لەژیاندا ڕوودەدات (وەك فەرەنسیەكان دەڵێن)، ئەویش ئەگەر ڕووبدات.
تەنها دەستەبژێرە هەڵبژاردەكان ئەو بەختە گەورەو ئەو شەرەفە باڵایەیان، پێ دەبڕێت. سەیری (دانتێ‌ و پیاتریس یان پەترارك و لۆرا یاخود قەیس و لەیلا یان هۆڵدەرلین و لویزا ناست یاخود ڕۆمیۆ و جۆلێت و… هتد).
ئێستا ڕێگەمان پێبدەن تائەم پرسیارە بكەین: (بۆچی زۆربەی زۆری گەورە فەیلەسوفان سەڵت و زگورتی بوون؟ بۆچی خێزانیان دروست نەكردو وەك خەڵكانی دیكە منداڵیان نەخستەوە؟ نمونەكانیان وەك: باسكاڵ، دیكارت، سپینۆزا، ڤۆلتێر، ژان ژاك ڕۆسۆ، كانت، كیركیگارد، نیتشە و بەدەیانی دیكە. لەگەورە ئەدیبان و هونەرمەندانیش، دەتوانین ئەمانە بەنمونە بێنینەوە: ستاندال، بەلزاك، فلوبێر، بۆدلێر، ڕامبۆ، ڕینێیە شار، بتهۆڤن و… هتد).
وەڵامەكەی ئەوەیە، ئەوانە بەسەرێك خۆپەرستن و بەسەرێكی دیكەش بەداهێنانی بەرهەماكانیانەوە سەرقاڵن. ئاخر تۆ ناتوانیت خۆت بۆئەركە فیكریەكەت تەرخانكەیت، گەربێتو لەمنداڵ و خانەوادەیەكی گەورە بەرپرسیاربیت. یان ئەمیان یان ئەویان و ناچاریت لەنێوانیاندا یەكێكیان هەڵبژێریت.
كار ماركس كاتێک لەو كاتانەی بەتەنگ هاتووە، دەڵێت: (ئەوەی دەیەوێت شان بداتە بەر كێشە گشتیەكان و بەرپرسیارێتی سەخت بگرێتە ئەستۆ، نابێت هاوسەرگیری بكات و منداڵ بخاتەوە). ئەوەی لەكاتێكدا وتووە كەبیری لەگوزەرانی خۆی كردۆتەوە، لەبەرئەوەی هاوسەرگیری كردووەو هاوسەرگیریەكەشی بەئەوینداری بووە.
وەلێ‌ خەمی ژیانی مادی، فشاری زۆری بۆدێنێ‌ و بگرە بەهۆی دەسكورتی و نەبونیشەوە، بەهیلاک دەچێت. خۆ گەر ئنگلزی هاوڕێی نەبوایە، ئەوا كارەساتێك دەقەوما. منداڵەكانی زۆریان بەدەست نەبونی و نەخۆشی و برسیەتیەوە چەشت. زۆرجار ئیقتیداری ئەوەی نەبووە، قوتویەك شیر بۆ ساوا شیرەخۆرەكەیان بكڕێت.
دەی لەكاتی وادا، نەفرەت لەهاوسەرگیریی ناكەیت؟ خۆت بەتاوانبارێك نازانیت، لەبەرئەوەی خێزانێكت دروستكردووە، كەچی توانای ئەوەت نییە بەڕێوەی بەریت؟
هەموو ئەوانە نەیان هێشتووە، بپەرژێتە سەر نوسین و چالاكیە سیاسیەكانی. فەیلەسوفی سەڵت بەو كێشانەوە ناتلێتەوەو تەنها لەبەخێوكردنی خۆی بەرپرسیارە. گەر هەندێ‌ جاریش برسی و بێ‌ نان بێت، زۆر بەلایەوە ئاسانترە لەوەی، منداڵەكانی لەبەرچاویدا برسی و بێ‌ نان بن. ئەوە شتێكە تەحەمول ناكرێت.
بەڵێ‌ سەڵتی پەراوێزێك لەئازادیت بۆ فەراهەم دەكات كەزۆر بەنرخە. دەتوانیت ئەو پەراوێزەش تەرخان كەیت بۆ نوسین و داهێنان. تەنها ڕۆشنبیری دەوڵەمەند (ئەوەی ماڵ و سامانێكی زۆری لەبنەماڵەكەیەوە بۆجێدەمێنێت)، بۆی هەیە هاوسەرگیری بكات. بەڵام ڕۆشنبیری هەژار، نابێت هەرگیز بێ ئەقڵی وابكات.
دەرهەق بەم پرسە لەم دەستەواژەیەی ئیمێل سیۆران جوانتر شك نابەم كەدەڵێت:

ئەو منداڵانەی نەمخستنەوە،
سوپاسی ئەو هەڵوێستەم دەكەن.

تەنانەت نیتشەی مامۆستامان، دەیگەیەنێتە ئەوەی بڵێت: (فەیلەسوفێك هاوسەرگیری كردبێت، مایەی گاڵتەجاڕیەو شتێكە بەئەقڵدا ناچێت). نیتشە بەپیتی درشت دەنوسێت: (فەیلەسوفی ڕاستەقینە هاوسەرگیریی ڕەتدەكاتەوەو بەترس و بیمێكی زۆرەوە، لێی هەڵدێت. بۆچی؟ لەبەرئەوەی هاوسەرگیری وەك بەڵاو موسیبەت و كۆسپێك، ڕێی پێدەگرێت و ناهێڵێت بگاتە لوتكە: لوتكەی فیكر و ئەفراندن).
پاشان ئەم پرسیارە دەكات: (ئەو فەیلەسوفە مەزنە كێیە كەتائێستا هاوسەرگیری كردووە؟ فەیلەسوفان هەموویان سەڵت بوون، لەهێراكلیتسەوە بۆ ئەفلاتۆن و دیكارت و سپینۆزا و لایبنتز و كانت و شۆپنهاوەر. ئەوانە هیچ كامیان هاوسەرگیریان نەكردووەو تەنانەت ناشكرێت مەزندەی ئەوەبكەین كەهاوسەرگیریان كردبێت، چونكە فەیلەسوفێك هاوسەرگیری كردبێت، ئەوە بۆخۆی مایەی گاڵتەجاڕی و پێكەنینە).
هەروەها هۆكارێكی دیكەش هەیە بۆئەوەی ئەوانە هاوسەرگیریان نەكردووەو منداڵیان نەخستۆتەوە، ئەوەیە: (زۆرێك لەفەیلەسوفە مەزنەكان لەژیانیاندا، لەژێر هەڕەشەدابون و ڕاونراون و داواكراوبوون، بۆیە گەر خاوەن خێزان بونایە، ڕەنگە هەڕەشەیان بەماڵ و منداڵەكانیان لێبكردنایە. بۆنمونە بەڕفاندنیان).
دواجار گەر بەوردی لەژیانی بلیمەتان وردبینەوەو ئاستی ئەو هەڕەشەو مەترسیە گەورانە ببینین كەدووچاریان هاتووە، ئەوا دەبێت هەزارجار سوپاس گوزاری خودابین كەوەك بلیمەت خەڵقی نەكردین.

About دیدار عثمان

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …