مێژووی بینراوی قاهیرە

مێژووی بینراوی قاهیرە

قاهیرە-ژینۆعەبدولڵا*

دەكرێت یەكێك لەسیما دیارەكانی وابەستەیی هەرگەلێك بەژیار ومێژووی دێرینی خۆی ودانان وزانینی بەهای شارستانیی ونرخی ژیاریی ئەو مێژووە،هێشتنەوە وپاراستنی دەستەجەمعیی (لەسەر ئاستی تاك وكۆمەڵگە) ئارەزوومەندانە وقانوونیانەی شوێنەوارە دێرینەكانی خۆی یا گەلانی پێشتر بێت كە لەسەردەمێك لە سەردەمەكاندا لەسەر هەمان ناوچە بوون وجێدەستیان ماوە لەبوارەكانی ژیان لەسادەترین كەل وپەلی نێو ماڵ وخێزانەوە تادەگاتە گەورەترین كۆشك وتەلار وقەڵا وشورا وپەرستگە وشوێنەوارەكانی تر.
لەم بوارەدا ناوچەی خان خەلیلیی لەناوجەرگەی قاهیرەی پایتەختی میسردا،نموونەیەكە بۆچاولێكردن وباس وستاییشكردن چونكە پاش تێپەڕبوونی زیاتر لەشەش سەدە هێشتا ئەو رووبەرە لە شارنشینی كە بەشێكە لە ناوچەیەكی ناسراو بە میسری كۆن ،وەك خۆی ماوەو نەك هەر بەتەنیا بووەتە شوێنی ژین ونیشتەجێبوونی ژمارەیەكی زۆر لەدانیشتوانی شارەكە،بەڵكو بووەتە رەوگە ووێستگەیەكی گرنگی گەشتیارانی ناوەوە ودەرەوە كە بەسەردان رێیان دەكەوێتە قاهیرە. هەر لەبەر بایەخی مێژوویی وتەلارسازیی وپلانی شارنشینیی ئەو ناوچەیەش ،میسرییەكان دەڵێن ئەگەر سەردانی خان خەلیلیی نەكەیت وەك ئەوە وایە سەردانی قاهرەت نەكردبێت.
لەم سۆنگەیەوە خان خەلیلیی بەمێژووی بینراوی قاهیرە دادەنرێت لەبەر مانەوەی خانوو وبازاڕوكوچەوكۆڵان ومزگەوتە بەناوبانگەكانی (سیدنا الحسین) و(ئەزهەر وزانكۆكەی) و(محمەد عەلی پاشا)وەك خۆیان بەهۆی پاراستنیان لەداڕمان ووێران بوون لەسایەی نۆژەنكردنەوەی بەردەوامیان بەهەمان شێوازە كەلەپورییەكەی جاران.تەنانەت قاوەخانەكانیش كەبوونەتە سیمبولێكی كلتوریی وفەرهەنگیی ومۆركێكی ڕۆشنبیریی وئەدەبییان وەرگرتووە،بە تۆكمەیی وپڕلە بزاوتی خۆیان ماونەتەوە وەك سەرچاوەی پەیداكردنی داهاتی رۆژانەی چەندین خێزان،جەم بوونی كۆڕی ئەدیبان،شوێنی خەمڕەوێنی گەنجان ،پشوودانی زەحمەتكێشان،دیداری دۆست و هاوڕێیان وسەردانی گەشتیاران.
ناوچەی میسری كۆن،كە بینینی هەستی زیندووراگرتنی مێژووی دێرینی ئەو شار ووڵاتەت پێدەبەخشێت،لەچەند ناوچەیەكی گرنگ پێكهاتووە لەوانە (خان خە لیلیی،جەمالییە،قەڵای سەلاحەدینی ئەیوبیی و ئەو سێ مزگەوتەی پێشتر ناویان هێنرا).
ئەم ناوچەیە پێكهاتووە لەكۆمەڵێك دوكان وچەندین گەڕەكی تەسك كەوەك پورەی هەنگ چوون بەیەكدا.دوكان وشەقام وكۆڵانەكان وتەواوی دیمەنەكان سەرنجی گەشتیاران ڕادەكێشن بەهۆی دیزان وقەرەباڵغییەكانیانەوە لە لایەك وئەو كاڵا وشتومەكانەی لەو شوێنانە دەفرۆشرێت لەلایەكی تر چونكە پێكهاتوون لەپارچەی ئەنتیكە (تحفیات) بەهەموو شێوەكانییەوە لەئیشی دەست وجل وبەرگی میسریی كۆن و تەواوی ئەوبابەتانەی پەیوەندییان هەیە بەمێژووی فرعەونیی ومیسریی كۆنەوە لەگەڵ دوكانی شیرینیی وبۆن وبەرامەی هەمەجۆر وخواردن و چێشتخانەی میللیی و كافتریاو قاوەخانەكان.
مێژووی خان خەلیلیی
مێژووی ئەم ناوچەیە ،كە لە 38 بازاڕی فراوان پێكهاتووە وهەر یەكێكیشیان چەند فەرعێكی لێدەبێتەوە،دەگەڕێتەوە بۆ 600 ساڵ لەمەوپێش ولەسەردەمی مەمالیكەكان بنیاتنراوە بەناوی یەكێك لەسەركردەكانی مەمالیكەوە كەناوی (جركس خان خەلیلیی) بووە.
نەوەرت مەصر:
خاڵێكی تری گەش وجوان كەبەداخەوە لە نێو بەشێك (لەوانەیە زۆرینەش بن ) لە فرۆشیاران ودوكانداراننی كورددا نەبووەتە نەریت ورەوشتێكی بەرزی مامەڵەكردنی مرۆڤانە و ئابووریی وبازرگانییانە،شێوازی جوانی مامەڵەكردنی دوكاندارەكانە لەگەڵ رێبواران بەگشتیی وكڕیاران بەتایبەتیی بەجۆرێك رووی خۆش وزەردەخەنە وزمانی شیرین وپشوودرێژییان كردۆتە دەیدەنی خۆیان وهەمووان دەیانەوێت بەجوانترین شێوە سەرنجت رابكێشن تابچیتە دوكانەكەی ودەڵێت ئەگەر نەشی كڕیت تەنها تەماشایەك بكە.بەو شێوەیە كاتەكانی چاوەڕوانیی بۆ هاتنی كڕیار یاوەك خۆیان دەڵێن –زەبون بەڕێدەكەن كە ئەمەش بەراستیی تایبەتمەندییەكە یەكانگیرە لەگەڵ پرەنسیپ وبەهاكانی ئایینی ئیسلام وداب ونەریتی وڵاتانی خۆرئاوا وبنەما زانستییەكانی دەروونزانیی و كارگێڕیی و كۆمەڵناسیی لەمەڕ باشترین رەفتارەكانی مامەڵەكردن و كارلێكی نێوان تاكەكان.
حاجی حەسەنێن،كەزیاتر لەپەنجا ساڵە دوكاندارەو لەباوباپیرانییەوە پیشەكەی بۆماوەتەوە دەڵێت” بەهۆی ئەزموونی زۆرمان لەگەڵ كڕیاردا كەبەشی زۆریان گەشتیارن هەمیشە دەم بەخەندەین وهەر ئەوەندەی كەسەكە هاتە نێو دوكانەوە بۆ تەماشاكردنی بابەتێك دەكەوینە وەسف وباسی ئەو بابەتە بۆ ئەوەی هیچ بواری رۆیشتنی نەمێنێت وبیكڕێت و زۆر جاریش نرخەك بەدڵی كڕیار دەبێت. هونەری ئەم كارانە ئەوەیە زۆرترین گەشتیار بەختەوەر بكەین و كاڵاكانمان بكڕێت”.
لەم نێوەندەشدا میسرییەكان دەستەواژەیەكی باویان هێنا بۆ بەخێرهێنان كە ” نەوەرت مەصر” ـە بە واتای میسرت رووناك كردەوە بۆ ئەوەی كەسی بەرانبەر هەست بەخۆشیی بكات و بزانێت چەندە رێزلێگیراوە.
ملوانكە و تەسبیح
یەكێك لە بەربڵاوترین ئەو بابەتانەی لەنێو ئەم بازاڕە میللیی ودێرینانەدا بۆ فرۆشتن دادەنرێن بابەتەكانی رازاندنەوەوجوانكارییە لە چەشنی ملوانكە ومتوموروو لەگەڵ تەسبیح بۆ زیكر وئەوراد یابۆهەڵواسین یاوەك دیاریی وبەكارهێنانەكانی تر.لەو بوارەشدا دەیان وسەدان تەسبیح یجۆراوجۆر دیمەنێكی ناوازە دەبەخشن بەدوكانەكان.هەروەها دەیان جۆری ملوانەكەی دروستكراو لەمەرجان ومراواریی وبەردە بەنرخەكان كەهێندە بەشێوازێكی سەرنجراكێش دانراون ولەگەڵ دیزانی دوكانەكان رێكخراون مرۆڤ حەز بەكڕینیان دەكات.
عەتاریی
هەر لە چوونە ژوورەدا بۆخان خەلیلیی سینەت هەناسەی خۆشیی دەدەیت وسینەت پڕدەبێت لەبۆنی میسك وبوخور وداری عودودەیان بۆنی تر كە لە دوكانی عەتارەكاندا نماییش كراون ولەدێر زەمانەوە لەسعودییە وسودان ووڵاتانی ترەوە هاوردە دەكرێن.
لەو بازاڕەدا ئەحمەد كەریم ،كە دەرچووی زانكۆیە وسێ زمان دەزانێت، وەك شاگردی عەتار ئیشی دەكرد وباسی ئەوەی كرد ئەوگەشتیارانەی روو دەكەنە دوكانەكانی عەتاریی حەزیان لەوجۆرە بۆن وبەرامانەیە كەهەم مۆركێكی كلتورییان هەیە هەم تازەو بێ كحولن ئەوانیش وردوجوان بۆیان ڕووندەكەنەوەكەبەرهەمەكانیان بەزۆریی خۆماڵیین وتایبەتمەندی خۆیان هەیە.
ئیشی دەست
لەنێو هەموو گەلانی جیهاندا ئیشی دەست رەونەق و بەها وپلەوپایەیەكی تایبەتی هەیە چونكە بەیەكێك لەناسنامەكانی ئەوگەلە دادەنرێت هەربۆیە زۆرجار گەشتیاران حەزبەكڕینی بەرهەمەكانی دەستڕەنگیینیی دەكەن بەتایبەت ئەوانەی لەرووی كێش وقەبارەوە سووك وبچووكن وتوانای هەڵگرتن وگواستنەوەیان ئاسانە. لەم بوارەشدا سەروكڵاوی دروستكراو لەكانزاكان وەك زیوومس، بابەتەكانی ناو ماڵ وەك فەخخار(فەخفوریی)،ئەنتیكەوپەیكەری دانان كەزیاتر گوزارشتن لە مێژووی فرعەونیی وپۆشاكی  میللی میسریی و خواردنی میللیی میسریی وعتور دیمەنێكی دڵڕفێنیان داوە بەم بازارە دێرینە بەجۆرێك ئەوەی سەردانی بكات حەزناكات زوو بڕواتە دەرەوە.
قاوەخانەی فیشاویی
تایبەتمەندیەكی تری ئەم ناوچە مێژوویی ودێرینە،بوونی قاوەخانەی فیشاوییەكەمێژووی  بنیاتنانی دەگەڕێتەوەبۆساڵی 1772 وبە(صالۆنی ڕۆشنبیریی)ناودەبرێت چونكە ئەو قاوەخانەیە ڕۆڵێكی ڕووناكبیریی وكلتوریی وفەرهەنگی بینیوەوشوێنی كۆبوونەوەی ڕۆشنبیران ونووسەران وئەدیبان لەهەڵگرانی  مەشخەڵی ئازادییی وشۆڕشگێڕیی بووە هەر ئەوەش وایكردووە ببێت بەسیبموڵێكی ڕۆشنبیریی بە تایبەت كە هەموو ڕۆژانێكی پێنچ شەممە چالاكیی ڕۆشنبیریی تێدایە.
نەجیب مەحفوز و خان خەلیلیی
نەجیب مەحفوز (1911-2006 )ئەدیبی ناسراو وبراوەی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئەدەب(1988) یەكێك بووە لەوكەسایەتییە بەناوبانگانەی بەردەوام سەردانی قاوەخانەی فیشاویی كردووە.هەر لەو قاوەخانەیەدا زۆربەی بەرهەمەكانی نووسیوە لەوانە رۆمانە سێ بەشییە ناسراوەكەی (بەینەلقەصرەین، ئەلسوكەریە وقەصرئەلشوك) كەبەشی یەكەمیان لە ساڵی 1962 كرا بە فیلمیكی سینەمایی لە دەرهێنانی حەسەن ئەلئیمام و نواندنی یەحیا شاهین لە رۆڵی كەسایەتیی سەرەكیی رۆمانەكە ئەحمەد عەبدولجەواد ناسراو بە (سی سەیید)   و پۆلێك هونەرمەندی لاوی ئەو سەردەمە لەوانە سەلاح قابیل ، هەروەها ساڵی 1987 هەمان بەش كرا بە زنجیرەیەكی تەلەفزیۆنیی لە سیناریۆی محسن زاید و دەرهێنانی یوسف مەرزوق و نواندنی یەكێك لە هەرە لێهاتووترین ئەكتەرەكانی چارەكی كۆتایی سەدەی بیستەم كە مەحمود مورسیی بوو لە رۆڵی (سی سەیید)دا لەپاڵ هودا سوڵتان ئەكتەر وگۆرانی  بێژی دێرین لە رۆڵی ئەمینەی خێزانیی و ژمارەیەك ئەكتەری تر ولە شەوانی رەمەزانی ساڵی 1989 دا لە تەلەفزیۆنی عێراق –كەناڵی یەك  نماییش كرا. هەروەها ڕۆمانێكی تایبەتیی بەناوی خان خەلیلییەوە نووسیوە كەدواتر كراوە بەفیلمی سینەمایی وهونەرمەندی ناسراو (عیماد حەمدیی) ڕۆڵی سەرەكیی تێدابینیوە.
بەگوێرەی زانیارییەكان ساڵی (1988) حكومەتی میسر وەك رێزلێنان لە نەجیب مەحفوز پاش ئەوەی خەڵاتی نۆبڵی پێ بەخشرا داوای لێكردشوێنی نیشتەجێبوونی بگۆڕێت چونكە بەهۆی خەڵاتەكەوە زیاتر ناو وناوبانگی پەیداكردووە وبۆتە ناسنامەیەكی نیشتمانیی.بۆ ئەوەش شوقەیەكی تایبەتیی گەورەیان لەناوچەی زەمالك پێكەشكرد تابیكاتە شوێنی تازەی نیشتەجێبوون وگەڕەكە میللیەكەی جێبهێڵێتَ. ئەویش لەگۆشە هەفتانەكەیدا لەڕۆژنامەی ئەلئەهرام وەلاِمی ئەو پێشنیازەی دایەوەو نووسی”من هەمووئیلهامی نووسینەكانم لەناو خەڵكدا وەرگرتووە كارەكتەرەكانم هەڵقوڵاوی خەڵكن، بەو هەموو تێكەڵ بوونە  چین و توێژەكانی میسر دەبینم و دەناسم ئەگەر بچم بۆ شوێنیكی تر قەڵەمەكەم دەوەستێت وئەگەر بشنووسم ڕاستگۆ نابم لە ڕۆمان و چیرۆكەكانمدا چونكە دوورم لێیانەوە” هەربۆیە تاكۆتایی ژیانی لەم گەڕەكەدا ژیاو بەردەوام سەردانی قاوەخانەی فیشاویی دەكردو لەسوچێكی ئەم قاوەخانەیەدا خەریكی نووسین یا خوێندنەوەی ڕۆژنامەكان دەبوو. تەنانەت كاتێك هەڕەشەی لێكراوفەتوای كوشتنی درا بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڕۆمانی (ئەولاد حارتنا-كوڕانی گەڕەكی خۆمان) جارێكی تر حكومەتی ئەوكاتەی میسر لەسەردەمی سەرۆكایەتیی حوسنی موبارەكدا، داوی لێكرد بۆ ماوەیەك خان خەلیلیی بەجێبهێڵی یان كەمتر سەردانی قاوەخانەی فیشاویی بكات بەڵام مەحفوز ئەو رێنماییەی رەتكردەوە وبەردەوام بەتەنیاش دەسوڕایەوە ئەوەبوو لەهەمان گەڕەگ لەهەوڵێكی كوشتن ڕزگاری بوو بەڵام بووە هۆی وەستاندنی دەستی ڕاستی كە خامەی پێ هەڵدەگرت بۆ نووسین.
رۆژنامەنووس محمەد بەدرەدین كەلەقاوەخانەكە دانیشتبوو،لەباسی ناوی (فیشاویی) دائاماژەی كرد بۆئەوەی بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان گەنجێكی خوێن گەرمی ئازا لەم شوێنەوە داوی بەرەنگاربوونەوەی داگیركاریی ئینگلیز وبەرپاكردنی شۆڕشی كردبوو چونكە ئەوكات میسر داگیركرابوو هەربۆیە لەمێژووی دروستبوونیەوە ئەم قاوەخانەیە ڕۆحییەتێكی شوڕشگێڕانەی هەبووە وشوێنی كۆبوونەوەی ئازادییخوازان وئەدیبان ونووسەران وڕۆشنبیران بووە.خاڵێكی تری هۆگریی نەجیب مەحفوز بەو شوێنەوە ئیلهام بەخشیی شوێنەكە بوو هەربۆیە زۆربەی شاكارەكانی لەوێ‌ نووسیوە تەنانەت لەنێو شەیدایانی ئەدەب ورۆشنبیرییدا بووەتە باوكەدەبێت سەردانی قاوەخانەی فیشاوی بكەن.
بەر لە كۆتایی
مانەوە وكرانەوەی ناوچەی خان خەلیلیی بەرووی گەشتیاران ودانیشتوانی شارەكانی تری ئەو وڵاتەدا، پێشانگایەكی كراوەیە بۆئاشنابوون بەرواڵەت وهێڵە گشتییەكانی مێژوووكلتوروفەرهەنگ وژیان وگوزەرانی میسری كۆن لەبەر ئەوە لەمیسردا،هاوشێوەی وڵاتانی خاوەن ژیاروبیركردنەوەی جوان ڕیگا نەدراوە بە شێواندن یاخود ڕووخاندنی ئەو شوێنەوارە دێرینانە، لەقازانجی ئەو بیركردنەوە راست و دروستەشدا ئێستا ناوچەكە بۆتە زەمینەیەكی گەشتیاریی  سەرنج ڕاكێش بۆ پیشاندانی شوێنەواری دێرینی گەلی میسر.
بەبینی ئەم دیمەنانە بیرت دەگەڕێتەوە بۆ لای شاری سلێمانی وهیوای ئەوە دەخوازیت ئەوەی ماوە لە هەیوان وتاق و ژووری خانووبەرە و مزگەوت وشوێنەگشتیە كۆنەكان نۆژەنبكرێنەوە و زیاتر پارێزراوبن  بۆ پاراستنی كلتورو فەرهەنگ و شوێنەواری مێژوویی دارولمولكی بابان كەخاوەن مێژوویەكی دەوڵەمەندی كلتور وفەرهەنگ و ڕۆشنبیرییە.