چەمكی فیکری ئیسلامی و بیرمەندی ئیسلامی

چەمكی فیکری ئیسلامی و بیرمەندی ئیسلامی

پاسەوان قەپلان
پێشەكی:
لەم ساڵانەی دواییدا؛ چینی گەنجانی خوێندەوار بە شێوەیەكی بەرچاو ڕوویان لە بابەت وكتێبی هزری كردووە و بایەخدان بە بەرهەمی بیرمەندانی ئیسلامی لە زیادبووندایە. هاوتەریب لەگەڵ ئەم بایەخدانە بە بابەتی هزری؛ چالاكی لە بواری فیكری ئیسلامی لە گەشە دایە، هەر لە كتێب وگۆڤار وكۆڕ وكۆنگرەوە تا چالاكی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بە هەموو جۆرەكانیەوە، هەروەها ئەو ناونیشانانەی دەستەواژەی (فیكری ئیسلامی) لەخۆ دەگرن؛ پەرەیان سەندووە  وبە شێوەیەكی گشتی هزر ڕەواجێكی گەورەی پەیداكردووە.
ئەو گرنگیدان وڕووكردنە لە بواری هزریی هۆكارەكەی ئەوەیە؛ كە كایەی ئایینی لە دونیای ئیسلامدا لە دۆخێكی چەقبەستوودا گیری خواردووە، لە نێوان دوو ئاراستەی گشتیدا:

یەكەمیان: دەزگا ئایینیە فەرمی وتەقلیدیەكان: وەكو مزگەوت، قوتابخانە وكۆلیژ وزانكۆ ئیسلامییەكان، لیژنەكانی فەتوا، ئەنجوومەنە ئایینیەكان. ئەم دەزگایانە زیاتر وابەستەی تێگەیشتنی كەلەپوورین بۆ ئیسلام، گوتار و  پرۆگرامی خوێندن و بیركردنەوەی ئایینی لەو دەزگایانەدا لە ئاستی گۆڕانكاریەكاندا نوێبوونەوەیان تێدا نەكراوە و كەمترین بایەخ بە بوارەكانی هزر دەدەن.
دووەمیان: گروپ وبزاڤ وحیزبە ئیسلامییەكان: ئەمانەش تەنها لە چوارچێوەی (فیكری حەرەكی) گرنگی بە هزر دەدەن، واتە: تەنها گرنگی بەو هزرە دەدەن، كە پاڵپشتی ئاڕاستە هزریەكەی ئەوان دەكات، هەر گروپێك و ئاڕاستەی خۆی، سەرباری ئەوەی هەر گروپێك لەوانە لە چوارچێوەیەكدا خۆی قایم كردووە ونوێسازی لە هزر وگوتاری خۆیاندا ناكەن، بە كورتی لای ئەوانیش؛ (فیكری حەرەكە) بەربەستێكە لە بەردەم (حەرەكەی فیكر).
لە ئەنجامی ئەم دۆخە ئایینییە چەقبەستووەدا پرسیارگەلێكی زۆر خەفە وقەتیسبوون، ئێستا بواری هزری بووە بە دەلاقە ودەریچە بۆ پرسیارە جیاوازەكانی پەیوەست بە ئایین و پرسیارەكان وپرسیاركەر لە ڕێگەی هزرەوە خۆیان خاڵی دەكەنەوە وبەدوای وەڵامدا دەگەڕێن. باشە چەمكی هزر بە گشتی وهزری ئیسلامی چیە؟ ئەم زاراوەیە مانایەكی دیار و بڕاوەی هەیە؟ بەڵكو هەر لە بنەڕەتەوە دەكرێت مانایەكی بۆ ببڕینەوە؟ ئەدی بیرمەند كێیە؟ لەم كورتە توێژینەوەیەدا هەوڵ دەدەم وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەمەوە.

دەركەوتنی زاراوەی (فیكری ئیسلامی):
هزری ئیسلامی وەك چەمك كۆنە، بەڵام وەكو زاراوە لە كەلەپووری ئیسلامیدا بەم شێوەیە بەكارنەهاتووە، زاراوەكە لە سەدەی بیستەمدا بڵاوبووەتەوە(1)، لە سەرەتادا زاراوەی (فەلسەفەی ئیسلامی) دەركەوت وبوژایەوە، ئەویش لە ساڵانی چلەكاندا لە میسر. دەركەوتن وبەكارهێنانی زاراوەی (فەلسەفەی ئیسلامی) وەكو پەرچەكردارێك بوو بەرامبەر ناوزەدكردنی كەلەپووری فەلسەفی لە مێژووی ئیسلامدا لە لایەن هەندێك ڕۆژهەڵاتناس وفەیلەسووفی ڕۆژئاواییەوە بەوەی ئەو كەلەپوورە داهێنان وفەلسەفەیەكی جیاواز و ڕەسەنی موسوڵمانەكان نییە، بەڵكو تەنها گوێزانەوەیەكی شێواوی فەلسەفەی یۆنانییە، یەكێك لەوانەی ئەو بۆچوونەیان هەبوو لەسەر فەلسەفەی ئیسلامی؛ ڕۆژهەڵاتناسی هۆڵەندی (دیبۆر T.J.Debor) كە لە چەند شوێنێكی كتێبەكەیدا – ساڵی 1921 نووسیویەتی- ئەو بۆچوونە بە چەند شێوەیەك وبە ڕوونی دەردەبڕێت(2)، پێش ئەویش فەیلەسووفی فەڕەنسی (ئێرنیست رینان Ernest Renan) وچەند ڕۆژهەڵاتناسێكی دیكە هەمان بۆچوونیان هەبووە، بۆیە لە بەرامبەر ئەم هەڵمەتەی ڕۆژهەڵاتناسان هەڵمەتێكی پەرچەكردار دەستی پێكرد بۆ سەلماندنی ڕەسەنایەتی فەلسەفەی ئیسلامی، لەو كاتەدا چەندین كتێب بە ناونیشانی (فەلسەفەی ئیسلامی) چاپكران، كە پێشەنگیان هەوڵەكانی د. مصطفی عبدالرازق بوون(3). لە قۆناغی دواتر فەلسەفەی ئیسلامی وەكو زانستێكی نوێ جێگیر بوو بۆ خوێندن ولێكۆڵینەوە لە بەرهەمی بیركاری موسوڵمانان كە خۆی لە چەند لقێكدا دەبینێتەوە (فەلسەفەی مەششائی، كەلام، تصوف).
بە گشتی دەركەوتنی پاشناوی (ئیسلامی) وخستنەپاڵی ئەم چەشنە چەمكانە: (فەلسەفە، هزر، دەعوە، ئابووری…) دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەلومەرجەی دوای ڕووخانی دەسەڵاتی فەڕمی ئیسلامی (دەوڵەتی عوسمانی) و دەستبەسەرداگرتنی هێزە كۆلۆنیالیزمەكان بەسەر زۆرینەی وڵاتانی ئیسلامی و بەرپابوونی ململانێی هزری لە نێوان لایەنگرانی هزری ڕۆژئاوایی وموحافیزكاراندا لە كۆمەڵگا موسوڵمانەكاندا دروست بوو، ئەمەش وەكو پەرچەكردارێك لە پێناو پاراستنی ناسنامەی ئیسلامی لە توانەوە و بەرگریكردن لە ڕەخنەكردنی هزری ئایینی و بانگەشەكردن بۆ شوێنكەوتنی ڕۆژئاوا، كە لە هیندستان لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە ولە میسر لە ناوەڕاستی ساڵانی بیستەكانی سەدەی بیستەمدا دەستیپێكرد؛ بۆیە كۆنترین كتێب كە هەڵگری زاراوەی (فیكری ئیسلامی)ە ساڵی 1957 نووسراوە وسەرلەبەری كتێبەكە ڕەنگدانەوەی ئەو هەلومەرجەیە، كە باسمان كرد(4).

چەمكی فیكری ئیسلامی:
لەگەڵ ئەوەی زاراوەی (فیكری ئیسلامی) بە شێوەیەكی بەرچاو بەكاردەهێنرێت، وەلێ هێشتا ناوەرۆكی زاراوەكە ڕوون نیە. ئەگەر چی وشەی (فیکر) بە زۆر شێوە و داڕشتن لە قورئان ودەقە ئایینیەكاندا بەكارهاتووە و تا ڕاددەیەك لە ڕووی زمانەوانیەوە ماناكەی دیار وڕوونە، بەڵام لە ڕووی زاراوەیی وزانستییەوە؛ پەرتەوازەیی وناڕوونی پێوەدیارە، ئەمەش بۆ دوو هۆکاری بابەتی دەگەڕێتەوە:

1-هزر تا ئێستا نەبووە بە زانستێكی سەربەخۆ وجێگیر، بۆیە نەبووە بە چەمكێكی جێگیر، كە بە وتنی؛ مانایەكی دیاریكراو بخاتە زەینی گوێگرەوە.
2-وشەی هزر لە زۆر بوار وزانستدا بەكاردەهێنرێت وتایبەت نییە بە بوارێك یان لقێكی دیاریكراو لە لقەكانی زانست.
شارەزا وبیرمەندانی ئیسلامی لەم دواییانەدا هەوڵیان داوە چەمكی (فیكری ئیسلامی) دیاری وپێناسەی بكەن، بەڵام پێناسەكان جیاوازن، ئەم جیاوازیەش زادەی ناڕوونی چەمكەكەیە. لێرەدا چەند پێناسەیەك دەهێنمەوە و دواتر هەوڵدەدەم هێڵێكی گشتی بۆ چەمكی (فیكری ئیسلامی) دیاریبكەم.
لە كۆندا تەنیا بڕگەی یەكەم، واتە وشەی (فیکر) باو بوو، لە زۆربەی فەرهەنگ وكتێبەكاندا وا پێناسەكراوە، كە فیکر “سەرتێكردنی عەقڵ وچەندبارەكردنەوەی بیركردنەوەیە لە شتێكدا”(5)، یان وەك غەزالی دەڵێت: ” فیکر، واتە: هێنان وبردنی دوو مەعریفە لە عەقڵدا بۆ ئەوەی لێیەوە مەعریفەی سێهەم بەرهەم بێت”(6). لێرەدا ئەوەی مەبەستە لەگەڵ لكاندنی پاشناوی (ئیسلامی) بۆ (فیکر) ناوەڕۆكی زاراوەكە چی دەگەیەنێت؟

لێكدانەوەیەكی باو هەیە؛ وای دەبینێت، كە فیكری ئیسلامی بریتیە لە سەرجەمی بەرهەمی هزر وبیركردنەوەی موسوڵمانان، لە ساتی هاتنی پێغەمبەرەوە (د.خ) تا ئەمڕۆ، لە بواری مەعریفەی گشتی پەیوەست بە بوونەوەر وبە خودا و جیهان و مرۆڤ، هەروەها هەموو ئەو هزرە ئیجتیهادییە مرۆییانەی هزری موسوڵمانان لە ژێر سێبەری ئیسلامدا ئافراندویەتی لە فەلسەفە وكەلام وفیقه وئوسوڵی فیقه وتەسەووف وزانستە مرۆییەكانی تردا(7). لەم پێناسەیەدا (فیكری ئیسلامی) بە هەمان واتای (كەلتوور وكەلەپووری ئیسلامی) بەكارهاتووە، لای هەندێكی تر فیكری ئیسلامی تایبەتە بە بەشە عەقڵانیەكەی كەلەپووری ئیسلامی، واتە: بەرهەمی ئەو هزرەی تێڕامانی عەقڵی كردووە دەربارەی دونیابینی گشتی ئیسلام بۆ بوونەوەر، بە مەرجێك ئەنجامەكە یەكانگیر بێت لەگەڵ بەها و پێوەر ومەبەستەكانی ئیسلام(8).
هەندێك بیرمەندی تر جەختیان لەسەر مرۆییبوونی هزری ئیسلامی كردووەتەوە، لەوانە د.توڕابی بە ڕەهایی دەڵێت: هزری ئیسلامی كار وكۆششی موسوڵمانانە بۆ تێگەیشتن لە ئایین، بەو پێیەش هزری ئیسلامی كارێكی مرۆییە و وەكو سەرجەم شتە گۆڕاوەكانی تر گۆڕانی بەسەردا دێت(9). هەروەها نووسەرێكی كورد دەڵێت: فیكری ئیسلامی ئەو هزرە مرۆییەیە، كە دەخوازێت لە پرسەكانی گەردوون ومرۆڤ وكۆمەڵگە بە مەعریفە بگات، لە سۆنگەی بنچینە وبنەما چەسپاوەكانی ئیسلام، ئەوانەی ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی سرووشەوە زانراون یاخود بە ڕێگەی عەقڵ لێی هەڵێنجراون(10).
ئەگەر سەیری ئەو پێناسانەی سەرەوە وپێناسەی تریش بكەین كە لێرەدا نەمانهێناون؛ دەبینین هەر یەكەیان ڕەهەندێكیان گرتووە، هەندێكیان زیاتر وەك میكانیزم لە فیكریان ڕوانیوە، هەندێكی تر وەك ئەنجام، لە لایەكی ترەوە هەندێك بە ڕەهایی و بێ پۆلێنكردن، فیكری ئیسلامییان وێناكردووە. لە ڕاستیدا فیكر كردەیەكی عەقڵیە، لە هەمان كاتدا ئەنجام وبەرهەمی ئەو كردەیەش هەر فیكرە، لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین: هزری ئیسلامی تێڕامانە لە گرفتەكانی ژیان لەبەر ڕۆشنایی بنچینەكانی ئایینی ئیسلام و پێشكەشكردنی تێڕوانین وچارەسەری ئایینی بۆ گرفت و بابەتە ئاڵۆزەكان. ئەگەر وردتر باسی میكانیزمی بەئەنجامگەیاندنی فیكری ئیسلامی بكەین؛ ئەوا فیكری ئیسلامی ئەنجامی كارلێكی سێكوچكەی (ئایین + بیرمەند + ژیان)ە.

ئێستا ئەگەر هزر لە وێنەیەكی گشتیدا كۆبكەینەوە؛ هزر كردەیەكە، چەند پێكهێنەرێكی هەیە وبە چەند قۆناغێكدا دەگوزەرێت:
–       سەرەتا بیركاری وخستنەگەڕی عەقڵ بەو كەرەستە وپاشخانە مەعریفیەی هەیە.
–       پاشان سەرقاڵبوون ودوبارەكردنەوە وبەردەوامبوون لە خەمە فیكریەكە.
–       هەروەها لەو كردەیەدا بابەتێك هەیە كە جێی بیركردنەوەیە و تەواوی تواناكانی عەقڵ تیژدەكرێنەوە بۆ سەر بابەتەكە و دەرخستنی وردەكاری وپەیوەندی وپێكهاتەكانی. ئەو بابەتانەش زیاتر پەیوەستن بە مرۆڤ وپەیوەندیەكانی لەگەڵ خۆی، خودا، سرووشت، ژیان… هەرچەند بۆچوونی وا هەیە كە فیكر بابەتێكی دیاریكراوی نیە.
–       لە هەمووی گرنگتر؛ ئەنجامی بیركردنەوەیە، كە ئامانجی بیركاری و بیركردنەوەیە(11).
–       هزری ئیسلامی بەرهەمێكی مرۆییە؛ چونكە مرۆڤ/بیرمەند تەوەری سەرەكییە لە پەیدابوونی، بەو پێیەش هزری ئیسلامی لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێك دەگۆڕێت، یان پێویستە بگۆڕێت، چونكە لایەكی هزر پەیوەستە بە ژیان ومرۆڤ، ئەو دووانەش لە گۆڕاندان.

بیرمەند كێیە؟
ئەگەر بیرمەند ئەو ئەڵقەیە بێت كە ئایین بە ژیان وواقیع دەگەیەنێت؛ دەبێت چ تایبەتمەندییەك لەو كەسەدا هەبێت كە بە (بیرمەند) ناوزەد بكرێت؟ هەرچەند قسە ونووسین ئامرازی سەرەكین، بەڵام بیرمەندی بە زۆرقسەكردن و بەزۆر نووسینیش نییە. بێگومان بیرمەند، ئاستێكی باڵای مەعریفیە. بەڵام ئەمە شتێكی ڕێژەییە ونابێتە پێناسەیەكی تەواو؛ بۆیە پێویستە نیشانەی وردتر دیاری بكرێت بۆ ناسینەوەی كەسێتی بیرمەند.
لێرەدا قسەی دوو كەسی پسپۆڕ سەبارەت بە ناساندنی بیرمەند دێنمەوە، (د.بەككار) بۆچوونی وایە بیرمەند: ئاستێكی مەعریفییە لە سەروو ڕۆشنبیر و ژێر فەیلەسووفدا، پێوەری پۆلێنكردنی ئەم ئاستانەشی پەیوەست كردووە بە توانای چڕكردنەوەی بابەتەكان، واتە ڕۆشنبیر ئەو كەسەیە، كە خەریكی وردە بابەت بێت بە شێوەیەكی پەرت وجیا، بیرمەند هەمان كاری ڕۆشنبیر دەكات، بەڵام لە بازنەیەكی فراوانتر وچڕتر مامەڵە لەگەڵ بابەتەكاندا دەكات، هەرچی فەیلەسووفە؛ ئەوا زیاتر لە ئاستێكی بنچینەییدا لێكدانەوە بۆ بابەتەكان دەكات و بە شێوەیەكی گشتی پرسەكان كۆدەكاتەوە و لێیان دەڕوانێت. كاری سەرەكی بیرمەندیش لە نێوان چەمكسازی و گەڵاڵەكردنی تێڕوانین وچارەكردنی واقیع ودەستنیشانكردنی قەیرانەكاندا خۆی دەبینێتەوە(12).
(د.مەلكاوی)ش پێیوایە نازناوی بیرمەند بە كەسَك دەوترێت، كە: بونیادێكی فیكری ڕوون ویەكانگیر وتەواوكەری هەبێت و توانای بەرهەمهێنانی هزری بە شێوەیەكی جیاواز لە زۆرینەی خەڵك هەبێت(13).

ئەگەر نیشانەی وردتر دابنێین بۆ ناسینەوەی كەسی بیرمەند، بە بڕوای من؛ بیرمەندی ئیسلامی بە تایبەت، ئەو كەسەیە كە ئەم تایبەتمەندیانەی هەبێت:
–       پڕۆژەی هزری تایبەت بە خۆی هەبێت، پڕۆژەی هزری بریتیە لە هێڵێك كە كاری لەسەر بكات وزۆربەی بەرهەم وچالاكیە هزریەكانی خۆی لە سەر ئەو هێڵەدا ئاراستە بكات، بۆ نموونە بیرمەندی ئیسلامی قەتەری (د.جاسم سولتان) پرۆژە هزریەكەی (ڕێنیساس و بوژانەوەی ئوممەتی ئیسلامییە)، بیرمەندی سووری (د. عبدالكریم بەككار) پڕۆژە هزریەكەی بریتیە لە (بیركردنەوەی تەندروست)، بیرمەندی عێراقی كۆچكردوو (د.تەها عەلوانی) ئەمە پڕۆژە هزریەكەی بوو: (گەڕانەوە بۆ قورئان وبەدیهێنانی تەواوكاری لە نێوان قورئان ویاساكانی گەردووندا).
–       توانای بەرهەمهێنانی چەمك ودەستەواژە و وەسف ولێكدانەوە وداڕشتنی چارەسەری هەبێت بۆ گرفتە هزریەكان، لانی كەم لە مەیدانە مەعریفیەكەی خۆیدا.
–       خوێندنەوە وشرۆڤە و تێڕوانینەکانی هەڵقوڵاوی سەرچاوەی ئیسلامی بن و دونیابینی گشتگیریی ئیسلام بناغە وچوارچێوەی گشتی بۆ هزرەكانی پێكهێنابێت.
ئەو كەسەی ئەم تایبەتمەندیانە كۆبكاتەوە؛ دەكرێت بە (بیرمەندی ئیسلامی) ناوببرێت.

ئەنجام:
لەبەر ئەو پەیوەندیە بەهێزەی لە نێوان زمان وبیركردنەوەدا هەیە، هەر ناڕوونی وتەمومژێك لە زمان وزاراوەكاندا هەبێت؛ لە بابەتەكەدا ڕەنگ دەداتەوە ؛ بۆیە چەندێک زاراوەكانمان ڕوونتر بن؛ دەتوانین زوڵالتر بیربكەینەوە، بە تایبەتیش لێرەدا بابەتەكە خودی (فیكر)ە. ئێمە لەم توێژینەوەیەدا لەسەر سێ دەستەواژە هەڵوەستەمان كرد (بیركردنەوە وفیكر، فیكری ئیسلامی، بیرمەندی ئیسلامی)، هەر چەندە ئەم سێ زاراوەیە لە بنەڕەتەوە بە یەكەوە پەیوەستن، بەڵام لە ڕووی زاراوەییەوە كەمێك جیاوازن؛ بەم چەشنەی خوارەوە:

بیركردنەوە؛ ئەو بیركاریە چڕانەیە، كە هاوكاتن لەگەڵ تێڕامان وسەرتێكردن لە شتێكدا، هزریش ئەو بیرۆكە وتێڕوانینانەیە، كە لە ئەنجامی ئەو بیركاری وسەرتێكردنەوە پەیدا دەبن، پاش ئەوەی شێوەی تەواو وتۆكمە وەردەگرن. واتە ئەو كاتە بە هزر لە قەڵەم دەدرێت، كە وەك جەستەیەكی شێوە نوێ وكامڵ دێتە ئاراوە، سەر ودەست وپێ وخوێن وگۆشتی هەبێت، وەكو كۆرپەیەك، تا لە ناوەوەیە كۆرپەیەكی ناكامە ولە قۆناغی دروستبووندایە، كاتێك دێتە دەر شتێكی ترە؛ كە بە ئاكام گەیشتووە. بیركردنەوە وهزریش بەو چەشنەن.

ئەمە هزر بوو بە گشتی. كڕۆكی چەمكی هزری ئیسلامیش بریتیە لە: بیرۆكە وبیردۆزی بیرمەندانی ئیسلامی لە بارەی ڕوانگە وچارەسەری ئایینییەوە بۆ پرس و گرفتە جیاوازەكانی مرۆڤ و كۆمەڵگە. بەم پێیەش پێویستە بەردەوام لە گۆڕان ونوێبوونەوەدا بێت؛ چونكە ئایین جێگیرە، بەڵام هزر وبیركردنەوەی ئایینی بە گوێرەی سەردەمەكان دەگۆڕێت.
هەرچی بیرمەندی ئیسلامیە، ئەوا ئەو كەسەیە؛ كە توانای چەمكسازی و بەرهەمهێنانی ڕوانین و هەڵێنجانی تێڕوانینی ئایینی بۆ گرفتەكانی ژیان و پەیوەندیەكانی مرۆڤ هەبێت. لەپاڵ ئەمەشدا بیرمەند بەوە لە ڕۆشنبیر جیا دەكرێتەوە كە پڕۆژەی فیكری هەبێت وكاری فیكریشی بۆ بكات.

سەرچاوە وپەراوێز:

(1)    د.فتحی حسن ملكاوی: البنا‌ء الفکری؛ مفهومه ومستویاته وخرائطه، چاپی پەیمانگای جیهانی بۆ هزری ئیسلامی، چاپی یەكەم، 1436ك – 2015ز، ل: 56.
(2)    ت. ج. دیبۆر: تاریخ الفلسفە فی الإسلام، وەرگێڕان وپەراوێز: د.محمد عبدالهادی أبو ریدە، چاپی دووەم، الهیئە المصریە العامە للكتاب، 2010، بە نموونە؛ ل: 51.
(3)    د.مصطفی عبدالرازق، قوتابی رٍابەری میسری (محمد عبدە) بوو، دوای ئەوەی قۆناغەكانی خوێندنی ئەزهەری تەواو كرد؛ لەگەڵ چەند كەسێكی تر نێردرانە وڵاتی فەرەنسا و لەوێ لە زانكۆی (سۆربۆن) دكتۆرای فەلسەفەیان تەواوكرد وگەڕانەوە میسر. لە سەرەتای ساڵانی چلەكاندا كتێبە سەرەكیەكەی بڵاوكردەوە بە ناوی: تمهید لتاریخ الفلسفە الإسلامیە، بەشی یەكەمی كتێبەكەی تەرخانكردووە بۆ بۆچوونی نووسەرانی ڕۆژئاوایی دەربارەی فەلسەفەی ئیسلامی. ل17 – 44.
(4)    د.محمد البهی: الفکر الإسلامی الحدیث وصلته بالاستعمار الغربی، مكتبە وهبە، مصر – القاهرە، چاپی دووەم، 1428ك – 2007ز، بە تایبەتی لە هەردوو دەروازەی یەكەم، ل 33، هەروەها دەروازەی سێیەم، ل 153 لە كتێبەكەدا نووسەر بە چڕی باسی پەیوەندی وكاردانەوەی نێوان كۆلۆنیالیزم وهزری ئیسلامی ودابەشبوونی هزرڤانانی جیهانی ئیسلامی بەسەر دوو بەرەدا دەكات.
(5)    ابن فارس: معجم مقاییس اللغە، تحقیق: عبدالسلام هارون، دار الفکر، بێ ژمارەی چاپ، 1399ك – 1979ز، ل: 4/446.
(6)    أبو حامد محمد بن محمد الغزالی: إحیا‌و علوم الدین، دار المعرفە – بیروت، بێ شوێن وبەروار وژمارەی چاپ، ل: 4/425.
(7)    بڕوانە: د.محسن عبدالحمید: تجدید الفکر الإسلامی، هێرفدن/ڤێرجینیا– ویلایەتە یەكگترووەكانی ئەمریكا، چاپی 1، 1996ز،ل: 41.
(8)    أحمد حسن فرحات: مصطلح الفکر الإسلامی، ضمن ندوە (الدراسە المصطلحیە والعلوم الإسلامیە)، معهد الدراسات المصطلحیە-بكلیە اڵاداب ڤهر المهراز-بفاس، چاپی 1، 1996، ل: 2/693.
(9)    د. حسن الترابی: قضایا التجدید، مٶسسە الاعراف، بێ شوێن وبەروار وژمارەی چاپ، ل: 85.
(10)  د. محمد شریف أحمد: تجدید الموقف الإسلامی فی الفقه والفکر والسیاسە، دار الفکر – دمشق، چاپی یەكەم، 1425ك – 2004ز، ل: 74.
(11)  بڕوانە: د.فتحی ملكاوی: البنا‌و الفکری، ل: 24-25.
(12)  د. عبدالكریم بكار: تكوین المفکر، دار وحی القلم & دار المعراج، دمشق، چاپی یەكەم، 1431ك – 2010ز، ل: 16-17.
(13)  د.فتحی حسین ملكاوی: البنا‌و الفکری، ل: 91.