(سەردەمی قەڵەمڕەوی بوەیهی فارسی) (334-447 ك / 946-1055ز

(سەردەمی قەڵەمڕەوی بوەیهی فارسی) (334-447 ك / 946-1055ز
نووسینی: دكتۆر محمد سهیل طقوش

وەرگێڕانی :نهاد جلال حبیب الله

خەلیفەكانی سەردەمی عەبباسی سێیەم و ماوەی خیلافەتی هەریەكەیان:

1.       ئەبولقاسم عەبدوڵڵا موستەكفی

334- 333 ك/ 946 – 944ز.

2.       ئەبولقاسم فەزڵ موتیع

334-363ك / 946-974ز

3.       ئەبووبەكر عەبدلكەریم تائیع

1- 363ك/991 – 974ز.

4.       ئەبوولعەباس ئەحمەد قادر

422- 381 / 1031- 991ز.

5.       ئەبوو جەعفەر عەبدوڵڵا قائیم

467- 422ك /1075- 1031ز.

(ناوی ئەمیرە بوەیهیەكان و ماوەی میرایەتی هەریەكەیان)(1)

أ. لە فارس:

1.عیمادو دەولە ئەبولحەسەن عەلی كوڕی بوەیه

320-338ك/ 932-946ز

2.عەزد و دەولە ئەبوو شوجاع خەسرەو

338- 372ك/ 946- 982ز

3.شەرەفودەولە ئەبولفەرواریس شێرزاد

379- 372ك /989- 982ز

4.سماسمودەولە ئەبوو كالیجار مەرزەبان

388- 379ك / 998- 989ز

5.بەهائو دەولە ئەبوو نەسر

403- 388 ك /  1012- 998ز

6.سوڵتانودەولە ئەبوو شوجاع

415- 403ك /  1024- 1012ز

7.عەزدو دەولە ئەبوو كالیجار مەرزەبان

440- 415ك /  1048- 1024ز

8.مەلیك ڕەحیم ئەبوو نەسر خەسرەو فەیرووز

447- 440ك / 1055- 1048ز

ب. لە عێراق و ئەهواز و كرمان:

1.      موعیز و دەولە ئەبولحوسەین ئەحمەد

356- 320    ك/  967- 932ز

2.      عیزو دەولە بەختیار

367- 356ك/  977- 967ز

3.      عەزدو دەولە ئەبوو شوجاع خەسرەو

372- 367ك/  982- 977ز

4.      شەرەفودەولە ئەبولفەواریس شێرزاد

379- 372ك/  989- 982ز

5.      بەهائودەولە ئەبوو نەسر

403- 379     ك/  1012- 989ز

6.      سوڵتانو دەولە ئەبوو شوجاع

412- 403ك/ 1021- 1012ز

7.      موشریفو دەولە ئەبوو عەلی

416- 412ك/  1025- 1021ز

8.      ئەبوو تاهیر جەلالو دەولە

435- 416ك/  1043- 1025ز

9.      ئەبوو كالیجار مەرزەبان

440- 435ك/  1048- 1043ز

10.مەلیك ڕەحیم ئەبوو نەسر خەسرەو فەیروز

447- 440ك/  1055- 1048ز

ج. لەڕەی و ئەسفەهان و هەمەدان:

1.       ڕوكنودەولە ئەبوو عەلی حەسەن

366- 320ك/  976- 932ز

2.       موئەیدو دەولە ئەبوو مەنسوور

373- 366 ك/  976- 983ز

3.       فەخرو دەولە ئەبوو لحەسەن عەلی

387- 373 ك/  997- 983ز

4.شەمسودەولە ئەبوو تاهیر   (تەنها لە هەمەدان

312- 487     ك/  1029- 997ز

5.مەجدو دەولە ئەبوو تالیب ڕۆستەم) تەنها لە ڕەی

420- 387 ك/ 997- 1029ز

6.سەمائو دەولە ئەبوولحەسەن) تەنها لە هەمەدان

414- 412ك/ 1023- 1021ز

(خیلافەتی عەبباسی و بوەیهیەكان)

دامەزراندنی دەوڵەتی بوەیهی:

سەردەمی عەبباسی سێیەم بەرچەكردارێكی دژ بە قەڵەم ڕەوی توركی بەخۆوە بینی كە لە سەردەمی عەبباسی دووەمدا دەستی بەسەر تواناكانی خیلافەتی عەبباسیدا گرتبوو، ئەمەیش بزووتنەوەیەكی شیعی زەیدیدا(2)، خۆی نواند بۆ گێڕانەوەی ئەو دەربڕینەی لەماوەی سەدەی سێیەمی كۆچیدا پاشەكشەی كرد، ئەو سەردەمە لە دیاردەكانیدا لەڕووی جەختكردنەوە لەسەر ڕۆژهەڵات جیاوازی لەسەردەمی عەببسی دووەم هەبوو.

بوەیهیەكان لەسەرەتاكانی سەدەی چوارەمی كۆچی لەسەر شانۆی رووداوەكان دەركەوتن (3) و لە فارس و ئەهوازو كرمان و ڕەی و ئەسفەهان و هەمەدان چەند دەوڵەتێكی جیاخوازیان دامەزراند و هەژموونی كرداری خۆیان بەسەر عێراقدا بڵاوكردەوە و لەدەسەڵاتی خیلافەتی عەبباسیدا بەشداریانكرد و قەڵەمڕەویان زیادیكرد تا ئەوەی یەكێك لەسەردەمەكانی خیلافەتی عەبباسی بەناوی ئەوانەوە ناونرا.

ئەو خێزانە لە باكوور لە وڵاتی دەیلەمی ناوچەی هاوسنوری دەریای قەزوینەوە كۆچیانكرد و لەسەر دەستی برای گەورەی سێ‌ برا بوەیهیەكان ناوی دەركرد كە ئەویش عەلی كوڕی شوجعی بوەیه بوو كە مرداویجی زیاری(4) وڵاتی كەرەجی دایە دەست(5).

عەلی چەند دیدێكی هەبوون كەلەسەربەخۆبوونەوە بەرەو فراوانخوازی لەسەر حیسابی دراوسێكەی دەچوون، وێڕای ئەو خواستە سیاسیەی كە بەخێرایی بۆی هاتە دی ولەو ناوچانەدا بوویە خاوەنی شانوشكۆ و بەسیاسەتی چاكی خۆی خەڵكی بەلای خۆیدا ڕاكێشا و بەهۆی توانای سەربازی و كارگێری و ڕێزو هەڵوێستی جوانی لەگەڵ شوێنكەوتەكانیدا توانی سوپایەكی بەهێز دابمەزرێنێت لەماوەیەكی كەمدا زۆربەی وڵاتی فارسی پێگرت و شاری شیرازی كردە بنكەی دەسەڵاتەكەی. (6)

عەلی بەشێوەی روخساری بەناوی خەلیفەوە دەستبەسەرئەو وڵاتە داگرتبوو، بەڵام لەناوەڕۆكدا ئامانجی دامەزراندنی دەوڵەتێكی تایبەت بەخۆی بوو و لاوازی سیاسی و سەربازی خیلافەت و دەستەوسانبوونی لە دەستوەردانە ئەو ناوچانە بۆ ڕێككردنی بارودۆخەكانی بەهەند وەرگرت (7).پاشان نوێنەری بۆلای خەلیفە ڕازی ناردو داوای لێكرد تادان بەدەسەڵاتیدا بنێت. (8) ئەمەیش شتێكی سروشتی بوو، چونكە ئەودەبوو لایەنی خیلافەت دڵنیا بكات چونكە دەستی بەسەر ویلایەتێكی خیلافەتدا گرتبوو، لەگەڵ ئەوەی خیلافەت ڕازی بوو بۆیە ویستی دەسەڵاتەكەی سیفەتێكی شەرعی وەربگرێت، ئەمەیشی بۆ هاتە دی(9).

پاشان لای دایەوە بەسەر بەلای مرداویجدا و هەوڵیدا ڕەزامەندی ئەویش پێشنیاری بۆكرد تا بچێتە ژێر قسەو گوێڕایەڵی ئەوەوە و لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیدا وتاری بۆ بخوێنێتەوە، مرداویجیش پێشوازی لەو پێشنیارەكرد و لەسەر ئەرجان داینا عەلیش حوسەینی برای وەك بارمتە(10) نارد بۆلای مرداویج تا ببێتە زامنی چاك پەیڕەو كردنی كارەكەی.

سەبارەت بەپەیوەندی نێوان ئەو و خیلافەتی عەبباسی لەو ماوەیەدا، بەپێی ئەو دانانە دیاری دەكرێت كە خەلیفە بۆی نارد، بەڵام خەلیفە هەوڵیدا شانوشكۆی خۆی بگێڕێتەوە، بۆیە سوپایەكی نارد و سوپاكە گەیشتە دەوروبەری فارس، بەڵام لەدوای جەنگی ئەرجان لەساڵی 323) ك/ 935ز(دا بەشوێن خۆیدا گەڕاێنراوە(11) و عەلی كوڕی بوەیهیش لەناوچەكەدا جێ پێی خۆی سەپاند و لەوێ‌ دەوڵەتەكەی خۆی دامەزراند.

بارودۆخ لە بەرژەوەندی بوەیهیەكاندا بوو، جا لەساڵی (323ك/ 935ز) دا مرداویج كوژرا، عەلی ئەو دەرفەتەی قۆستەوە و دەستی بەسەر وڵاتی شاخدا گرت كە لەژێر دەسەڵاتی وشمكیری زیاری برای مرداویجدا بوو و حەسەنی برای كە لەدوای كوژرانی مرداویج ڕایكرد بوو بۆ عێراق نارد بۆ ئەوێ‌ و ئەویش دەستیگرت بەسەر ئەسفەهان و ڕەی و هەمەدان و كەرەج و بەشەكانی تری وڵاتی عێراقی عەجەمیدا و ئەبولفازڵی كوڕی عەمیدی كرد بەوەزیری خۆی(12).

دوای ئەوە عەلی كوڕی بوەیه هەوڵیدا سنوری ئەو هەرێمانە دڵنیا بكات كە دەستی بەسەرداگرتیوون و سیاسەتەكەی ئەوەی دەخوست پێش ئەوەی بچێتە عێراق كە جێی مەبەستی بوو، دەستبگرێت بەسەر كرمان و ئەهوازدا، بەو پێیەی ئەو دوو هەرێمە بەڕێرەوێكی سروشتی هەر شاڵاوێك بۆسەر هەرێمی فارس دادەنرێت، ئیتر لە بەرەی ڕۆژهەڵاتەوە بێت یان لە باكورەوە.

بۆیە ئەحمەدی برای بەهێزێكی سەربازیەوە نارد و لەساڵی (324ك/936ز) و لەدوای جەنگی قەنتەرە(13).

دەستیگرت بەسەر كرماندا ودایە پاڵ خاكی بوەیهیەكان دواتر دەستیگرت بەسەر ئەهوازدا. (14)

خیلافەتی عەبباسی بەرامبەر ئەو گەشەسەندنە سیاسی و سەربازییانە دەستەوەسان نەوەستا، بۆیە ململانێی بوەیهی ـ زیاری یەی بەهەند وەرگرت و هەوڵیدا ئەهواز بگێڕێتەوە بۆیە بەسەركردایەتی بجكم چەند هێزێكی نارد تا بیگێڕێتەوە و بوەیهیەكان لەوێدا ڕاوەدوو بنێت، ئەویش لەسەر سنوری ئەهواز لەنزیك عێراق وەستا تا دەرفەتی چوونە ناوەوە بقۆزنەوە، بەڵام سەركردەی عەبباسی لەژێر فشاری ڕووداوە سیاسیەكان و دوای ئەوەی بوەیهیەكان بەرەو سەركەوتن چوون، ناچار بوو پاشەكشە بكات لە ئەنجامی ئەمەدا ئەهواز كەوتە دەستی بوەیهیەكان و ئەوانیش ئەهوازیان دایە پاڵ خاكی خۆیان. (15) لە ئەنجامی ئەم گەشەسەندنەدا لەگەڵ خواستی فراوانخوازییاندا هەوڵی بەرفراوانكردنی بنكەی خۆیاندا و لە ئەهوازەوە چوون بۆ عێراقیان شتێكی ئاسان بوو، ئیتر چاودێری ڕووداوەكانی پایتەختی خیلافەتیان دەكرد تا دەرفەتی چوونە ناو پایتەختی خیلافەتیان بۆ بڕەخسێت. (16)

لە ئەنجامی توند بوونی ناكۆكیەكانی نێوان ئیبن ڕائیقی والی بەسرەو ئەمیری ئەمیران لەلایەك و نێوان ئەبوو عەبدوڵڵای بەریدی والی پێشووی ئەهواز لەدەست هێزەكانی خیلافەت ڕایكرد بوو لەلایەكی ترەوە باری عێراق پشێو و نالەباربوو، ئەبوو عەبدوڵڵای بەریدی پەنای برد بۆ لای عەلی كوڕی بوەیه و هانیدا تا بچێتە ناو عێراق، لەلایەكی ترەوە خیلافەت لەژێر قەڵەمڕەوی توركەكاندا بوو و نەیدەتوانی كاروباری عێراق سەقامگیر بكات، خەڵكیش هەستیان بەو بۆشاییە سیاسیەو شكستی ئەمیری ئەمیران دەكرد، هەروەك لەئەنجامی كار هەڵسوڕاندن و چاوچنۆكی توركەكان دارایی گشتی دەوڵەت داڕما و خەزێنەكانی خیلافەت خاڵی بوونەوە و خەلیفەكان لەبارێكی سەختی دارایدا بوون.

لە ئەنجامی ئەمەدا خەڵك روویانكردە ئەو هێزە نوێیەی كەلەنزیكیانەوە دەركەوت و شیاوێتی خۆی سەلماند تا ئەو پشێوییە لاببەن، هەروەك هەندێك لە سەركردە كەدەسەڵاتیان لێسەندرابوویەوە پەنایان بۆ هێزی دووری بوەیهیەكان برد بەو هیوایەی بەو هۆیەوە ئەو دەسكەوتانەیان بۆ بگەڕێتەوە كە لێیان بێبەش كرابوون یان لێیان دوورخرابوونەوە لەكۆتاییدا خەلیفە موتتەقی داوای یارمەتی لە بوەیهیەكان كرد تا سنورێك بۆ ململانێی ناوخۆیی نێوان ئەمیرەكان دابنێن، بەتایبەت لەدوای ئەوەی پەیوەندی نێوان خەلیفەو نێوان توزون خراپبوو.

خەلیفە ئەحمەدی كوڕی بوەیهی بانگكرد و داوای لێكرد بێتە بەغداد، هەروەك هەندێك سەركردەیش هەمان داوایان لێكرد، ئەویش لەساڵی (332ك/944ز) دا كەوتە ڕێ‌ بەرەو بەغداد و لەساڵی 334)ك/ 945ز) و لەدوای دەركردنی توركەكان لەوێ‌ چوویە ناوی و خەلیفە موستەكفی پێشوازی لێكرد و ڕیزی گرت و ئاهەنگی بۆ گێڕا و بۆشاكی كردە بەرو وەك ئەمیری ئەمیران دەستنیشانیكرد و نازناوی موعیزو دەولەی لێناو نازناوی عیمادو دەولەی لە عەلی برای و روكنودەولەی لە حەسەنی برایشی نا(17). دواتر ئەو نازناوە گەورانە بوون بەناوی ئەمیرە بوەیهیەكان.

بەم جۆرە بوەیهیەكان لە فارس و عێراق و ئەهواز و كرمان و ڕەی و هەمەدان و ئەسفەهاندا چەند دەسەڵاتێكی میراتگری یان دامەزراندكە تا ساڵی (447ك/1055ز) بەردەوام بوو ئەو نیزامی میراتگرییە بوو بەهۆی بەدیهاتنی جۆرێك لە سەقامگیری سیاسی لە دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسیدا كە تیایدا بوەیهیەكان دەستیان بەسەر كاروبارەكاندا گرتبوو و بە شێوەیەكی ڕەها هەڵسوكەوتیان دەكرد، بەڵام ئەم سەقامگیرییە لە ئەنجامی ململانێی مەزهەبی بەهۆی شیعە گەرایی بنەماڵەی بوەیهیەكانەوە هەندێ‌ بارگرژی بەخۆیەوە دەبینی.

(پەیوەندی خیلافەتی عەبباسی بە بوەیهیەكانەوە)

 

وا چاوەڕوان دەكرا بوەیهیەكان بە سەپاندنی دەسەڵاتیان بەسەر خیلافەتدا سەقامگیری و یەكبوونی هەرێمەكانی خیلافەت بگێڕنەوە و سەروبنی سەربازانیان بكەن و دەرفەت لەبەردەم خیلافەتدا بكەنەوە تا بەرپرسیارێتیەكانی خۆی لە ئەستۆ بگرێت و لە ئاژاوە نانەوەی مەزهەبی بەدووربن، كەچی ئەمە نەهاتە دی چونكە بوەیهیەكان بە گیانی دوژمنكاری بەرامبەر خەلیفە عەبباسیەكان كە لە مەزهەبدا پێچەوانەی یەكتر بوون چوونە ناو بەغداد، موعیزو دەولە دوای چوونە ناو بەغداد و دەستگرتنی بەسەر كاروباری بەغداد، بییری لە هەڵوەشاندنەوەی خیلافەتی عەبباسی و دامەزراندنی خیلافەتێكی شیعی لە شوێنیدا و دانانی یەكێك لەسەركردە شیعە زەیدیەكان كردەوە. (18)

دەیتوانی ئەو كارەیش بكات، بەڵام لەدوای ڕاوێژكردن بەهاوەڵەكانی ئەو كارەی نەكرد، چونكە گۆڕانی لەو جۆرە شڵەژان و شەكانێكی سەخت تووشی جیهانی ئیسلامی دەكات، وێڕای نالەبار بوونی دەسەڵاتی بوەیهیەكان پاشان شیعەكانی عێراق كە موعیزو دەولە هەوڵیدا بەلای خۆیدا ڕایانبكێشێت لەسەر مەزهەبی ئیمامی بوون، ئەمەیش واتە دانانی خەلیفەیەكی زەیدی لەدیدی ئەواندا هەروەك خەلیفەیەكی عەبباسی وایە، بۆیە موعیزو دەولە لە ڕوانگەی بیرتیژی سیاسیەوە بۆی دەركەوت هێشتنەوەی خیلافەتی عەبباسی باشترە تا ڕێبازی زەیدی پەیڕەو بكات كە پێی وایە (دروستە كەسی كەم فەزڵ لەگەڵ بوونی خاوەن فەزڵدا پێشەوایەتی بكات) لەسەر ئەم بنەڕەتەی كە ڕێبازی زەیدی ڕێی پێدا بوو و لەسەر بنەڕەتی بەرژەوەندی سیسی ڕێی بەوەدا كە پشتیوانی بۆ خەلیفەیەكی سوننە مەزهەب هەبێت. (19).

بەڵام سیاسەتێكی گرتە بەر كە دەسەڵاتی خەلیفەی سنوردار دەكرد و لە بەرامبەردا قەڵەمڕەوی خۆی بەهێز دەكرد.

سەردەمی بوەیهی لەڕووی ماوەی فەرمانڕەوایی خەلیفەكانەوە جۆرێك لە سەقامگیری سیاسی بەخۆیەوە دی، خەلیفەكان پێش ئەوەی لاببرێن چەندین ساڵ دەسەڵاتیان دەگرتە دەست، لەوانە: خەلیفە موتیع ماوەی بیست ونۆ ساڵ دەسەڵاتی گرتە دەست) 363- 334ك/ 974- 946ز(تائیع (18) ساڵ (363-381ك / 974-991ز) قادر (41) ساڵ (381 – 422ك / 991 – 1031ز) هۆكاری ئەمەیش ئەوەیە كە پایەی ئەمیری ئەمیران كە بوەیهیەكان دەیانگرتە دەست هەموو سەختی و ئەركەكانی دەسەڵاتی دەگرتە دەست و لەژێر سایەیدا بوەیهیەكان لەعێراقدا هەموو هەڵسوكەوتێكیان لەدەستبوو لە بەرامبەر بەردەوامی سنورداركردنی قەڵەمڕەوی خەلیفەدا كەبوو بوو بەهێمایەك و هیچ لەكاروباری لەدەستدا نەبوو تا بتوانێت ڕكەبەری كەسی لەسەر بكات و تەنها كاری شەرعیەتدان بوو بەكاورباری بوەیهیەكان.

زۆرێك لە مێژوونوسان باس لەوە دەكەن كەی بوەیهیەكان خەلیفە عەبباسیەكانیان زەلیل كردوون و دەسەڵاتیان لێسەندوون و هەندێك جار دەستدرێژیان كردۆتە سەر كەسایەتیان و خیلافەت لەسەردەمی ئەواندا شانوشكۆی خۆی لەدەستداوە و لاواز بووە خەلیفە گەمەیەك بووە بەدەستیانەوە و هێمایەكی ئایینی دەنواند و تەنها ناوی هەبوو و دەسەڵاتی نەبوو، دەسەڵاتی كرداری ناو دەوڵەتیش لەدەستی ئەمیری بوەیهیدا بوو(20) .

لە ڕاستیدا بوەیهیەكان هۆكاری ڕاستەوخۆی لاوازكردنی خیلافەتی عەبباسی و لەدەستدانی شانوشكۆی نەبوون(21) بەڵكو ئەوان بەسەر بارێكدا چوون كە پێش ئەوان دەستیپێكردبوو لەوكاتەدا خەلیفە وەك سەرچاوەی یەكەمی دەسەڵاتی دەوڵەت هەموو تایبەتمەندیەكانی خۆی لەدەستدا بوو. (22)

بەو جۆرە دەتوانین بڵێین بوەیهیەكان كاتێك پایەی ئەمیری ئەمیرانیان گرتە دەست، هیچ لە سەلامیات و بەرپرسیارێتی پایەی ئەمیری ئەمیرانیان نەگۆڕی، بەڵكو ئەو گۆڕانەی روویدا ئەوەبوو كە ئەو پایەیان كرد بە میراتی لە بنەماڵەكەیاندا، بەڵكو هەڵسوكەوتیان لەگەڵ خەلیفەكاندا لەسەر شێوەی پێش خۆیان بوو (23)پێدەچێت باری خیلافەت لەسەردەمی قەڵەمڕەوی توركی باشتر بووبێت، ئەمەیش بەو پێیەی دەسەڵاتی بوەیهیەكان سەقامگیر بوو ئەمە خەلیفەكانی لەو گرفتانە دوور دەخستنەوە كە پێشتر لە ئەنجامی ململانێی سەركردەكان و ئەمیری ئەمیران دەهاتنە ڕێیان و دەبوونە هۆی ڕاستەوخۆی ئەوەی لەچەند كاتێكی نزیكدا لایان ببەن و هێرشیان بكەنە سەر، بەڵكو ئەمیرە بوەیهیەكان لەسەر نیشاندانی گوێڕایەڵی و هۆگری بۆ پایەی خەلیفەی عەبباسی لەبەر چاوی خەڵكدا سوربوون، ئەمەیش لەبەر ئەو قەڵمڕەوە ئاینییەی كەخەلیفە لەناو موسڵماناندا وەك سەرۆكی باڵای كۆمەڵی ئیسلامی هەیبوو(24).

كاتێك ململانێی لەسەر دەسەڵات كۆتایی پێهات و پایەی ئەمیری ئەمیران لەبنەماڵەی بوەیهیەكاندا بوو بەمیراتی ئیتر كەسێك نەبوو لەگەڵ خەلیفەدا پێكدابدات. (25) لەلایەكی ترەوە خەلیفە بە شێوەیەكی ڕەسمی كارگێری دەوڵەتی دایە دەست ئەمیری بوەیهی ئەمەیش سیفەتی شەرعی بەهەڵسوكەوت و كرداری بوەیهیەكان دەدا.

لە راِستیدا ئەمیرە بوەیهیەكان لە دەستنیشانكردن و لابردنی خەلیفە لە پایەی خەلیفەدا تەنها دووجار دەستنیشانوەرداوە. (26) یەكەمیان لەساڵی (334ك / 945ز) واتە دوای ئەوەی ڕاستەوخۆ چوونە ناو بەغداد، ئەو كات موعیزودەولەی بوەیهی خەلیفە موستەكفی گرت و لەسەر خیلافەت لایبرد و بەیعەتی بە موتیع دا(27)، ئەمیری بوەیهی لەبەر دوو هۆكاری سیاسی و ئاینی ئەو ڕێبازەی لەگەڵ خەلیفەدا گرتە بەر(28).

هۆكاری سیاسی: دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی خەلیفە موستەكفی لەكاتی ململانێی نێوان ناسیرو دەولەی حەمدانی و نێوان موعیزو دەولە لە موسڵَ پەیوەندی بە ناسیرو دەولەوە دەكرد و هەواڵی نهێنی و بزاوتی سوپی سەربازی بوەیهی پێدەدا . (29)

هۆكری ئایینی: خەلیفە سەرۆكی شیعەی گرت كە فەتوای لەبەغداد لەدەستدابوو، خەلیفە لەبەردەم موعیزودەولەدا سوكایەتی پێكرد، موعیزو دەولەیش لەبەرئەوەی شیعە بوو ئەوەی پێ ناخۆشبوو بۆیە پێشڕەوە لەلابردنی موستەكفیدا كرد كە بێڕێزی بەرامبەر مەزهەبەكەی ئەو نیشاندا بوو(30).

دووەم جار كە بوەیهیەكان دەستیان وەردابێتە لابردنی خەلیفەی عەبباسی، لەساڵی(381ك / 991ز)دا بوو كاتێك بەهائودەولە خەلیفە تائیعی لابردو لەشوێنیدا قادری دانا. (31) سیوتی هۆكاری ئەوە دەگێڕێتەوە بۆ ئەوەی خەلیفە عەلی ئەبو لحوسەینی كوڕی موعەلیمی گرت كەلە كەسە تایبەتەكانی بەهائو دەولە بوو و كردیە بەندیخانە، بەهائو دەولە ئەمەی لەسەر سەخت بوو و خەلیفەی گرت و لایبرد و دەستی بەسەر ماڵو سامان و هەرچیەكدا گرت كەلەدارولخیلافەدا بوو. (32) بەڵام ڕای ڕاستتر وایە كە مەسەلەی دارایی لەپشت رووداوی لابردنەكەوە بوو، چونكە بەهائودەولە كەوتبوویە تەنگژەیەكی داراییەوە و سەربازان ئاژاوەی زۆرین لەدژ گێرا، ئەبولحەسەنی كوڕی موعەلیم ئەوە لەلا جوانكرد كە خەلیفە بگرێت و دەست بەسەر ماڵوسامانیدا بگرێت(33) .

سەبارەت بە خەرجی خەلیفە ئەمیرەكانی ئەمیران بۆ ئەو خەرجیانە بڕێكیان دانابوو كە پێیان دەوت خەرجی ڕزگاری خوازی(34)، بوەیهیەكان مووچەیان بۆ خەلیفە دانابوو، موعیزودەولە موچەیەكی ڕۆژانەی بۆ خەلیفە تایبەتكرد بوو كە بەبڕی پێنج هەزار درهەم بوو(35)، كەچی بینی شتێكی باش نیە، چونكە ماڵ و سامان هەندێ‌ جار دوادەكەوێت بۆیە لەدوای گرتنی بەسرە لەساڵی (336ك/ 947ز) خەرجی ڕزگاریخوازی وەك ئیقتاع بۆ خەرجی ڕۆژانە زیادكرد(36) لەگەڵ ئەوەیشدا ماڵو سامانی خەلیفە بەرەو ڕووی دەستیەسەردا گرتن دەبوویەوە.

ئەمیرە بوەیهیەكان هەندێ‌ تایبەتمەندی و ئیمتیازیان هەبوو كە بەڵگەی بەهێزی و تایبەتمەندیان لە ئەمیرو سەركردەكانی پێش خۆیان بوو، لەو ئیمتیازانە:

نەریت وابوو كاتێك خەلیفە ئەمیرێكی دەستنیشان بكردایە، ئەو ئەمیرە دەهێنرا بۆ كۆڕی خەلیفە، ئەویش شمشێرێكی پێدەدا و ئاڵایەكی بەزیو نەخشێنراوی پێدەدا و بەڵێنی میرایەتی یان ویلایەتی پێدەدا. (37)بەڵام لەسەردەمی بوەیهی لەساڵی (367ك / 977ز) دا گۆڕانێك لەو نەریتەدا ڕوویدا و ئەمیرعەزدو دەولە هاتە دارولئیمارە و ژمارەیەك لەسەرباز و خانەدان و دادوەرو ناودارانی لەگەڵدا بوو، خەلیفە تائیع پۆشاكی سوڵتانی دایە دەست و دوو ئاڵای دایە دەست كە یەكێكیان بەزیو ناوی ئەمیرەكانی نەخشاندبوو، دووەمیش زێر پۆشی ناوی جێگیرەكان بوو و نازناوی تاجولمیللەی پێدا بەزیاد لەنازناوی عەزدو دەولە هەروەها كاروباری ئەودیو دەرگای دایە دەست و بەڵێنێكی بۆ نووسی و لەخزمەتیدا خوێندرایەوە. (38) پێشتر نەریت وانەبوو بەڵكو بەڵێنەكان بە ئامادەبوونی خەلیفەكان دەدران بە والیەكان جا ئەگەر ئەو كەسە بەڵێنەكەی لێ‌ وەربگرتنایە دەیووت: ئەمە بەڵێنی منە بۆتۆ دەی كاری پێبكە. (39)ئەو نەریتی پێدانی دوو ئڵا و خوێندنەوەی بەڵێنی ئیمارەت بە ئامادەبوونی خەلیفە بوو بەمافێكی ئەو بوەیهیانەی كەلەدوای عەزدو دەولە دەسەڵاتیان دەگرتە دەست.

بوەیهیەكان تایبەتمەندیەكی تریان بەدەستهێنا، ئەویش ئەوە بوو لەكاتی بانگداندا لەبەردەم ماڵیاندا تەپڵ لێدەدرا، ئەم نەریتە گرینگترین دیمەنەكانی دەسەڵاتی عەبباسی بوو، ئەویش ئەوە بوو لەكاتی هەر پێنج نوێژەكاندا لەبەردەم دارولخیلافەدا تەپڵ لێدەدرا و كەسیتر ئەو مافەی نەبوو، تەنانەت جیگیرەكانیش ئەو مافەیان نەبوو(40).

ئەمیرە بوەیهیەكان لەسەردەمی موعیزو دەولەوە هەوڵیاندا ئەو نەریتەیان هەبێت، بەڵام سەركەوتوو نەبوون تا ئەوەی عەزدو دەولە لە ساڵی (336ك / 947ز) دا كاروباری عێراقی گرتە دەست داوای لەخەلیفە تائیع كرد تا ڕێگەی پێبدات لەبەردەرگایدا لەكاتی نوێژدا تەپڵ لێبدرێت ئەویش مۆڵەتی پێدا تا لەرشۆژێكدا سێ‌ جا لەكاتی نوێژی بەیانی و ئێوارە و خەوتناندا ئەو كارە بكرێت. (41) ئەو ناكۆكیەی لەنێوان ئەو دوو كەسەدا لەكاتی ململانێی نێوان بوەیهیەكان و توركەكاندا پەیدا بوو، هۆكارو پاڵنەر بوو تا خەلیفە بە ئامانجی چاككردنی پەیوەندی خۆی لەگەڵیدا ئەو تایبەتمەندییەی پێبدات. (42)

دوای ئەوە ئەو تایبەتمەندیە بوو بەمافێك لە مافەكانی بوەیهیەكان و ڕۆژانە سێ‌ جار لەبەر دەرگایاندا تەپڵ لێدەدرا تا ئەوەی سوڵتانودەولە لەساڵی (403ك/ 1012ز)دا دەسەڵاتی گرتە دەست، بەبێ‌ مۆڵەتی خەلیفە فەرمانیكرد لە ڕۆژێكدا پێنج جار لەبەر دەرگایدا تەپڵ لێبدرێت. (43) جەلالودەولەیش لەساڵی (418ك / 1027ز) دا هەمان ڕێگەی ئەوی گرتە بەر لەگەڵ ناڕەزایی خەلیفەدا دواتر لەژێر فشاردا ناچاربوو ڕازی ببێت. (44)

سەبارەت بە وتاردراو، وا باوبوو كە لەسەر هەموو مینبەرەكانی ویلایەتەكان وتار بۆ خەلیفە و ئەمیرەكانیش بخوێنرێتەوە بەڵام لە بەغداد وتار تەنها بۆ خەلیفە بوو، بەڵام لەساڵی (368ك/ 978ز)دا خەلیفە تائیع فەرمانیكرد تا لەبەغداد لەدوای خەلیفە ووتار بۆ عەزدودەولە بخوێنرێتەوە. (45) نووسینی ناوی ئەمیرە بوەیهیەكانیش لەسەردراو، شتێك بوو كەهەر لە پێشترە وە باوبوو. (46)

ئەمیرە بوەیهیەكان تایبەتمەندیەكی ترین دەستكەوت كە ئەویش لەخۆنانی نازناو بوو، لە ڕاستیدا لێنانی نازناوی پاشا)ملك(یان شتی تر لەو ئەمیرانە، بۆ توانای سەربازییان و هەستی نەتەوایەتی فارسیان بۆ زیندووكردنەوەی كەلتوری كۆنی فارسی دەگەڕێتەوە. (47) جا لەساڵی (351ك/ 962ز) دا خەلیفە موتیع نازناوی عەزدودەولەی لە ئەمیر شوجاع فەننا خسرەو نا. (48) لە ساڵی (355ك/ 966ز) یشدا نازناوی موئەیدو دەولەی لە ئەحمەدی كوڕی بوەیه نا(49)، و نازناوی عیزودەولەیشی لە ئەمیر بەختیار نا(50)، لە ساڵی (364ك/ 975ز) یشدا نازناوی فەخرودەولەی لە ئەبولحەسەن عەلی كوڕی ڕوكنودەولەنا(51).

خەلیفە نازناوی بۆ ئەمیری بوەیهی هەڵدەبژارد و ئەویش دەبوو قبوڵی بكات و ناڕەزایی دەرنەبڕێت(52). بەڵام ئەوە زۆر درێژەی نەكێشا و لەساڵی (369ك/ 979ز) ەوە ئەمیری بوەیهی بەدڵی خۆی نازناوی بۆخۆی هەڵدەبژارد و دواتر ڕەزامەندی خەلیفەی لەسەر وەردەگرت.

عەزدو دەولە لە كاتێك لە هەمان ساڵدا گەیشتە بەغداد، داوای لە خەلیفە كرد تا نازناوی (تاجولمیللە) ی بۆ زیاد كرد، خەلیفەیش رازی بوو و ئەو نازناوەی پیبەخشی. (53) كاتێك بوەیهیەكان بەهێز بوون ئەمیرە بوەیهیەكان هەوڵیاندا لە ڕوانگەی نازناوەەی شانوشكۆ بەخۆیان بدەن جا عەزدو دەولە نازناوی (مەلیكولمولوكی) لەخۆی ناو خەلیفەیش بەوە ڕازی نەبوو، ئەبوو كالیجاریش نازناوی مەلیكولئومەی لەخۆی نا(54).

لە ساڵی (429ك/ 1038ز) دا نازناوی شاهەنشاه ئەلئەعزەم مەلیكولملوك بۆ نازناوەكانی جەلالودەولە زیاد كرا، ئەمەیش بەڕەزامەندی خەلیفە بوو وبەو نازناوەوە لەسەر مینبەرەكان وتاری بۆ دەخوێنرایەوە جەماوەری خەڵك لەوە بێزار بوون و كەوتنە خشتبارنكردنی وتاربێژان و بەو هۆیەوە ئاژاوەیەكی سەخت ڕوویدا. (55) ئەمیر خەسرەو فەیرووز لەساڵی (440ك/ 1048ز) دا نازناوی (الملك الرحیم) ی لەخۆی نا خەلیفە لەسەرەتاوە ڕێگری پێدانی ئەو نازناوی لێكرد، دواتر بەناچاری ڕازیبوو(56).

(كۆتایی پێهاتنی بوەیهیەكان)

دوای مردنی بەهائودەولە لە ساڵی (403ك/ 1012ز) بارودۆخی بوەیهیەكان شڵەژا، هۆكاری ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ:

ململانێی كوڕەكانی، چونكە خێزانی بوەیهی بنكەیەكی جێگیری بۆ گرتنە دەستی كاروبارەكان دەست نیشان نەكردبوو بۆیە ئەندامەكانی لەنێوان خۆیاندا ناكۆكی كەوتە نێوانیان و پەیوەستی پێكەوە بوونی یەكتر نەبوون وبەشێك لە زیندووێتی و چالاكی خۆیان لەدەستدا، هەریەك لە كوڕەكانی بەهائودەولە لەناوچەیەكی دەگرتە دەست بۆ خۆی، جا سوڵتانودەولە لە شیراز دەسەڵاتی گرتە دەست، موشریفودەولەی برای ئەمیری ئەمیرانی لە بەغداد گرتە دەست، جەلالودەولەی برای ناوچەی بەسرەی گرتە دەست، ئەبولفەوارسی برایشی كرمانی گرتە دەست. (57) هەریەكەیان هەوڵی دەدا لەو بەشەی ژێر دەستیدا سەربەخۆیی وەربگرێت و ئەوەی لەدەست برایەكەیەتی لێی بسێنێت تا ناكۆكی لەناوخێزانەكەدا زیادیكرد.

بوەیهیەكان لەسەردەمی موعیزودەولەوە پشتیان بەتوركەكان بەست و سەربازێكی زۆریان لێ‌ بەسەرباز گرتن و هەندێكیان گەیشتنە چەند پایەیەكی سەركردایەتی لەگەڵ ئەوەی دەسەڵات لەدەستی بوەیهیەكاندا بوو، بەڵام هێزی سەربازە توركەكان بەردەوام لەژێر دەسەڵاتی بوەیهیەكانی دوای عەزدو دەولەدا زیادی دەكرد و بوون بەهێزێك كە بێباك بوون و توركەكان چەند یەكەیەكی سواریان پێكهێنا لە كاتێكدا بوەیهیەكان یەكەی پیادەیان پێكدەهێنا. ئاسایی بوو لەسایەی بارێكی لەونێوەدا ڕكەبەری نێوان هەردوولا سەر هەڵبدات كە ئەمەیش بوویە هۆی چەندبن سەختی و ناڕەحەتی لەڕێی بوەیهیەكاندا و بوویە هۆی زیادبوونی شۆڕش و جەنگی ناوخۆیی و سەربازە توركەكانیش هەندێ‌ جار دەكەوتنە تاڵان و بڕی پایتەخت و دەستیان لە تاڵانی كۆشكی سەركردەكانیان نەدەگرتەوە و داوای زیادكردنی مووچەیان و قەرەبووكردنەوەی زیاتریان دەكرد. لەبەرئەوەی نەیاندەتوانی چارەسەری ئەو كێشانە بكەن و پێویستی سەربازەكانیان دابین بكەن، بۆیە بوەیهیەكان پەنایان بۆ گرتنە بەری سیاسەتێكی نوێ‌ برد كە بەدەركەوتنی نیزامێكی نوێی كۆمەڵایەتی خۆی دەنواند كە ئەویش نیزامی ئیقتاع بوو، بوەیهیەكان كەوتنە پێدانی گوندەكان بە سەربازان لەبەرامبەر خزمەتی سەربازییاندا، ئەم ئیقتاعە تایبەتمەندی قۆناغ بەندی هەبوو، واتە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو بوو تا ژیانی سەربازان دڵنیا بكەن، ئەمە وایدەكرد ئەوانەی سوود لە ئیقتاعیەت وەردەگرن وە لە سیفەتێكی دیار بەردەوام گۆڕان بكەن، ئەو خاوەن ئیقتاعانە كەدەیانزانی پاش ماوەیەكی كورت گوندەكانیان لێدەسەنرێتەوە، ئیقتاعەكانیان پشتگوێ‌ خست، ئەمەیش گوندەكانی بەرەو وێرانی و داڕمانی ئابووری برد كە خەزێنەی بوەیهی وێڕای خەزێنەی گشتی خیلافەت پێی زیاد مەندبوو.

بوەیهیەكان لەناو بازنەی قەڵەمڕەوی خۆیاندا چوون بەناویەكدا و لەهەمان كاتدا گرینگیدان بە رووداوەكانی ناوچەكانی تری جیهانی ئیسلامیان پشتگوێ‌ خست و بەشدارییان تێدا نەدەكرد، ئەمە دەرفەتی بۆ سەرهەڵدانی چەند میرنشینێكی تر كردەوە تا ئەو ئەركە لەئەستۆ بگرن، وەك عوقەیلیەكان لەباكوری عێراق و هەندێ‌ ناوچەی جەزیرەدا، ئەمیرییەكان لە حەڕان و ڕەهاو رقە، مەڕوانیەكان لەدیاربەكرو میافارقین و چەندێكی تر، لە ئەنجامی ئەمەدا پێكدادان لەنێوان ئەوان و نێوان هێزە تازە سەرهەڵدراوەكاندا رووی دا.

لەسەر ئاستی دەرەكی، بوەیهیەكان گرنگیەكی وایان بۆ دورخستنەوەی هێزی نوێی بیزەنتی كە لەسەردەمی بنەماڵەی مەقدۆنیدا دەركەوت نیشان نەدا، هەروەك گوێیان بەوڵاتی شام نەدا كە هەندێ‌ جار ململانێی توندی نێوان تۆڵۆنی و ئەخشیدیەكان لەلایەك و نێوان خیلافەتی عەبباسی و دەوڵەتی حەمدانی لەلایەكی ترەوە بەخۆیەوە دەبینی.

لە ڕۆژهەڵاتیشدا لەگەڵ سامانی و غەزنەویەكاندا بۆ بەرگریكردن لەناوچە سنوریەكانی هیند و توركە بتپەرستەكان نەكرد، بەڵكوو ناكۆكی ناوخۆیی ناوخۆی خێزانەكە ڕێگەی پێنەدەدان گرنگی بەكاروباری دەرەكی بدەن یان سووربن لەسەر ئەوەی لە جیهانی ئیسلامیدا ڕۆڵێكی كارا ببینن.

دەوڵەتی بوەیهی لە عێراق و فارس ولەژێر گورزی سەلجووقیەكاندا رووخا و مەلیك ڕەحیم بەدیلی كەوتە دەست توغرولبەگی سەلجووقی كاتێك لەساڵی (447ك/ 1055ز) دا چوویە بەغداد، وەك دواتر دەیبینین.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاريخ ايران بعد الإسلام، عباس إقبال: ص 93 – 95

2. لەگەڵ ئاماژەمان بەوەی بوەیهیەكان لە بنەرەتێكی فارسی نین و رەگەزی دەیلەمییان پێكدەهێنا كەلە باشووری دەریای قەزوین نیشتەجێ‌ بوو دەنواند پێدەچێت تێكەڵیەكی ئێرانیەكان و توركەكان و چەند گەلێكی تر بوون ناوچەكەیان بەشی شاخاوی جیلانی پێكدەهێا كە لەباشورە وە ویلایەتی قەزوین و لەڕۆژهەڵاتەوە ناوچەی جالوس هاوسنوری بوو.

3. سەبارەت بە باری سەركەوتنی خێزانی بوەیهی بگەڕێرەوە بۆ: مسكویە: ج1 / ص 275 – 279.

4. دامەزرێنەری دەوڵەتی زیاری جیاخوازی لە تەبەرستان لەساڵی 316 ك دابوو.

5. كەرەج شارێكە لەنێوان هەمەدان و ئەسفەهان لە نیوەی ڕێدا. یاقوت: ج 4 / ص 446: مسكویە: ج1 ” ص 27.

6. ابن الأثير: ج 6 / ص 234 – 235.

7. إقبال: ص 40.

8. ابن الأثير: ج 6 / ص 235.

9. هةمان سةرضاوة.

10. هةمان سةرضاوة: ص 239.

11. ئەو سوپایە بەسەركردایەتی یاقووت بوو.

12. ابن خلكان: ج 2 / ص 118.

13. ابن الأثير: ج 6 / ص 255 – 256.

14. هەمان سەرچاوە: ص 263 – 264

15. هەمان سەرچاوە:.

16. محمود والشريف: ص 512.

17. ابن الأثير: ج6 / ص 263 – 22-295-296-314.

18. موعیزودەولە لە دانانی ئەبولحەسەن موحەممەدی كوڕی یەحیای زەیدیدا راوێژی بە هاوەڵەكەی كرد

19. ابن الأثير: ج 6 / ص 315، (2) ص 315 – 316.

20. محمود و الشريف: ص 524.

21. بەڵكو بوەیهیەكان مایەی لەپەلو پۆخستنی خیلافەتی عەبباسی بوون و لەهەموو لایەكەوە دەوڵەتیان دواخست چونكە بەچاوی دوژمنەوە سەیریان دەكرد تا خوای گەورە سەلجووقیەكانی كرد بەهۆكاربۆ لابردنی ئەو دەستە لادەرە خۆسەپێنە. وەرگێر

22. البيرونى: الأثار الباقية عن القرون الخالية: ص 132، ابن ألأثير: ج6 / ص 315، حسن ابراهيم حسن: تاريخ الإسلام / ج3 ص 41.arnold: the caliphate: p 68.

23. ئەمە لەگەل واقیعدا ناگونجێت چونكە دەزانین هەم خیلافەتی عەبباسی و هەم توركەكان سوننە مەزهەب بوون و خەلیفە لەلای جەماوەر و لەو نێوەندبەدا لای توركەكانیش ریز و پیرۆزی هەبوو و بەو پیرۆزییەكی ئایینی سەیریان دەكرد بۆیە لەگەڵ هەموو ناڕەواییەكانیان لەزۆر بواردا لایەنە پیرۆزیەكەی خەلیفەیان لەبەرچاو دەگرت، بەڵام بوەیهیەكان بەو پێیەی شیعە مەزهەب بوون، هیچ بەهایەك نەبوو تا بە پیرۆزیان ڕێزەوە سەیری خەلیفەكان بكەن، بەڵكو وەك داگیركەری دەسەڵات سەیریان دەكرن، بۆیە ئەو كارەیان لە رووی دەوڵەتی عەبباسی و خیلافەتدا نواند كە سەرچاوە مێژووییەكان تۆماریان كردوون. وەرگێر

24. العبادي: ص 163.

25. الزهرانى: ص 24.

26. هەمان سەرچاوە.

27. المسعودي: ج4 / 276

28. الزهرانى: ص 24.

29. المسعودي: ج 4 / ص 276.

30. مسكوية: ج2 ص 86 / ابن الأثير: ج6 / ص 315.

31. ابن عمراني: الأنباء في تاريخ الخلفاء: ص 148

32. السيوطي: ص 172 / ئيبن موعةليم فيقهناسى ئيمامى بوو.

33. ابن الأثير: ج7 / ص 147، لەگەڵ ئەنتاكی بەراوردی بكە كەباس لەوە دەكات خەلییفە تائیع بەبێ‌ هیچ تاوانێك لابراوە.ص 221.

34. العولي: ص 131-145.

35. ابن الأثير: ج 6 / ص 314.

36. هةمان سةرضاوة.

37. الزهرانى: ص 26.

38. ابن الجوزى: المنتظم: ج7 / ص 87. السيوطى: ص 407.

39. ابن الجوزي: هةمان سةرضاوة.

40. هەمان سەرچاوە: ص 92 / و ج8 ص 30.

41. ابن الأثير: ج7: ص 90 – 91

42. الزهرانى: ص 27.

43. ابن الجوزى: ج8 / ص 22.

44. هەمان سەرچاوە.

45. هەمان سەرچاوە.

46. محمود والشريف: ص 520.

47. الزهراني: ص 22.

48. سكوية: ج2 / ص 192، ابن الأثير: ج7 /ص 5.

49. هەمان سەرچاوە: ص 221.

50. ابن الأثير: ج7 / ص 21-22.

51. ابن الأثير: ج7 / ص 65.

52. الزهراني: ص 28.

53. ابن الجوزي: ج7 / ص 98.

54. هةمان سةرضاوة: ص 113 – 114.

55. ابن كثير: ج12 / ص 43، ئیبن كه ثیر ڕای فیقهاناسان و دادوەرانی سەبارەت بەونازناوانە هێناوە.

56. ابن الأثير: ج8 / ص 48.

57. ابن الأثير: ج7 / ص 268.