هەوڵی نۆژەنكاریی و هەرەس لە دەوڵەتی عوسمانی

   ئەوانەی هەوڵی چاكسازییان لە ناو دەزگاكانی دەوڵەتی عوسمانیدا زۆر بوون، هەموو تواناشیان سەرڕاستانە خستە گەڕ بۆ ئەوەی بەربەستيك لە ريی ئەو داڕمانە بەردەوامەی دەوڵەتدا راگرن كە رۆژانە هەستیان پي دەكرد! ئەمانەش هەیانبوو لە ریزی سیاسەتمەدرانی عوسمانی بوون، هەیانبوو لە دادوەرو بیرمەندو زاناو شەرعناسانی كۆمەڵگەكە بوون، هەموو هەر هەستیان بەو لافاوە ويرانكارییە دەرەكیە دەكرد كە لە ئەوروپاوە هەر جمەی ديت و دي! هەستیشیان دەكرد كە هيزی بەرەنگاریی ناوەكیی، ئەوەندە لاواز بووە هی ئەوە نەماوە ببيتە بەربەست، هەرچەندە سەڵتەنەتی عوسمانی خۆشی چەندین جار هەوڵی گۆڕانكارییی ئیجابیدا، هەوڵی نويخوازی و سوود وەرگرتنی لە ئەوروپا دا بە تایبەتی لە شيوازی فەرەنسی.. لەگەڵ كاتدا ئەم چاكسازانە زۆردەبوون، تا بوونە دەستەیەك ئیسلامی كاربەدەستی دڵسۆزی دەوڵەت و خاوەن دیديكی بەرفراوانی رەسەنيتی و نويكردنەوە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ئیسڵاحاتيكی باش بيتە بەرهەم و داڕمانی دەوڵەت بۆ سەد ساڵيكی تریش دوا خات..

   لە سەرەتای ساڵانی سیەكانی چەرخی نۆزدەدا دوو بیرۆكە هاتەكایەوە كە  بوونە خاوەن مەدرەسەی ئیسڵاحیی، هەردووكیشیان لە ئەنجامی تيكەڵاوی یان پيككيشانی شارستانيتی بە تینی ئەوروپایی بوو، ئەو دوو بیرۆكەش:

1ـ نوي كردنەوەی پرۆسەی سیاسەتی ئیسلامی.

2ـ نوي كردنەوەی خودی ئیسلام بە بانگەوازو دەزگاكانیەوە .

   دیدی بیرۆكەی یەكەم زیاتر بە هاندانی محمد عەلی پاشای میسر بوو، كە سەربەخۆیانە دەبزوا بەڵام ئیعتیمادی دەكردەوە سەر بڕیارو پرۆسە ئیسڵاحییەكەی كە سوڵتان مەحموودی دووەم (1837 مرد) بە مەرسوميكی سوڵتانی دەری كردبوو  ئەمەش ئیعتیمادی سەرەكی دەكردە سەر خودی ئیسلام و شەریعەتەكەی بۆ داهينانی هەموو لایەنيكی چاكسازیی، بە شيوەیەكی پارسەنگ كە لە لایەكەوە مەرجەكانی ئیجتیهادی ئیسلامیی بپاريزيت و لە لایەكی تریشەوە لە واقیعی كردەوەییدا گۆڕانكاریی بخوڵقينيت.. بەم شيوەیەش كەس ناچاری ئەوە ناكريت كە هەر دەبي ئەو شيوە چاكسازییە قبوڵ بكات..

  دەوڵەت هەرچەندە لاواز بوو بوو بەڵام هيزی زاتیی خۆی لە هەموو روداوەكان كاریگەربوو، جي ئاڕاستەی بە هەموو چالاكیە ئیسڵاحییەكانەوە دیاربوو، بۆیە هەنديك بیرمەندو سیاسەتمەدار هەستیان دەكرد كە لەگەڵ ئەوەشدا كە لەگەڵ خەت و ريبازی ئەم سوڵتان و ئەو دەسەڵاتداردا ناسوڵحين، بەڵام خۆبەخۆ كەوتوونەتە سەر ئیسڵاحسازییە ئیسلامیەكەو بوون بە هاندەری، لەوانە روففاعە رافع التەهتاوی میسری و عەلی موبارەك و خەیرەددین التونسی و جەمالەدینی ئەفغانی و محمد عەبدەو رەفیق العەزم و چەندینی تر.. ئەم رەنجە ئیسڵاحییە بە ووزەی ئەم ناودارە ئیسڵاحییانە ماوەی پەنجا ساڵ گۆڕانكاریی لە خۆ گرت و بەردەوام لە تەكامولبوونی پرۆسەكەیدا بوو..

   لەو كاتەی كە ئەم دوو مەدرەسە ئیسڵاحییە دڵسۆزە لە كاری چاكسازیی و گۆڕاندا بوون، لەولاشەوە رەنجيكی تری شەوورۆژی پڕ مەكرو فيڵیش هەبوو كە بە نهينی و ئاشكرا، بە ووزەی خۆی و پشتیوانی دەرەكی و یارمەتی پیاوانی مەسیحیەوانی ناو ووڵاتی موسوڵمانان هەر خەریكی فەشەل پيهينانی پرۆسە ئیسڵاحییە ئیسلامیە نويخوازیەكە بوون، بۆ ئەوەی ري بۆ ئیسڵاحيتیەكەی خۆیان خۆش بيت كە هەمووی لە دیدو بۆچوون و پيناسەو پلانی ئەوروپاوە سەرچاوەی گرتبوو، هەموو بڕگەكانیشی كۆمەڵگەو دەوڵەتی بەرەو عەلمانیەتيكی بيدینی دەبرد..

  سوڵتان عبدالحەمیدی دووەم ـ كە لە ماوەی نيوان 1876ـ1908 حوكمی كرد ـ وویستی بە زیندوو كردنەوەی بیرۆكەی خیلافەتی ئیسلامی دەوڵەتی عوسمانی راست كاتەوەو بۆ ئەوەی بەرەی ناوخۆی ووڵات یەكخاتەوە، ئەمەشی بە ناوی (الجامعە الاسلامیە)وە بڵاودەكردەوە.. خەریك بوو ئەم مەسەلەی خیلافەتی ئیسلامیە بكاتە پرۆسەیەكی گرد كردنەوەی جیهانی! بەو ئوميدەی سەر لە نوي ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بخاتەوە ناودڵ و دەروونی موسوڵمانان و ناوجەرگەی جیهانی موسوڵمانان، تا موسوڵمانان بتوانن بەربەستيك بە رووی ئەو هەموو رەنج و هەوڵدانە بەردەوامەی رۆژئاوادا دروست بكەن كە دەیەويت ئیمپراتۆريتی عوسمانی بڕوخينيت و خاك و ئوممەتەكەشی دابڕدابڕو بەشبەش بكات! جا هەر كە سوڵتان ئەم پرۆسەی خۆی راگەیاند، وەڵامدانەوەیەكی زۆر بەرفراوان و سەیری بۆ هاتەوە، تەنانەت لە ئەندۆنیسیاشەوە (ئەو زەمانە تەنها جاوەو سۆمەترە بوون) كە دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی زۆر درەنگ گەیشتبوویە.. سوڵتان دەیویست بەم كارەی ئەوە لە رۆژئاوا بگەينيت كە هيشتا دەوڵەتی عوسمانی تاكە مەرجەعییەتی موسوڵمانانەو ناشيت و ناكريت لە هەموو دانوستان و ريكەوتنەكانیاندا كە پەیوەندی بە موسوڵمانانەوە هەبيت ئەو ئییهمال بكريت و بخريتە كەنار..

   رەنجی گۆڕانكارییە ئیسڵاحییە ئیسلامیەكەی ناو دەوڵەتی عوسمانی بەم شيوەیە دەڕۆیشت ولە بەرامبەریدا رەنجی ويرانكاریی و هەڵوەشاندنەوەشی بەردەوام بوو! ئەم دوو ئاڕاستەیە لە زۆرانبازیدا بوون تا جەنگی جیهانی یەكەم قەوماو ئەنجامەكەشی ئەوەندە كاریگەربوو كە سەرتاپا ريڕەوی ميژووی گۆڕی، هەموو ئەنجامی جەنگەكە لە قازانجی (ئیسڵاحیی) یە عەلەمانیە بيدینەكان هاتەوەو ئەوەندە پشتیان گیرا تا گەیشتنە سەر حوكم و ئیسڵاحییە ئیسلامیەكەش ئەوەندەی تر دەستەپاچە كەوت و خۆی و پرۆسەو كلتوری گۆشەگیركراو پوكينرایەوەو ووردەووردە بە مردنی بیرمەندو پيشەوایانی ئەویش بە مردوویی چووە لاپەڕەكانی ميژووەوە..

   موسوڵمانانی نیوەدۆرگەی هیندستان دوچاری زۆر كيشەی جۆراوجۆرو ئاڵۆز بووبوونەوە: لە لایەكەوە ئیستیعماری ئینگلیزی ووڵاتی داگیر كردبوون و دەسەڵاتی سیاسیی حوكمكردنی ئەو ووڵاتە گەورەیەی ليسەندبوونەوەو سیستمی سیاسی ئیسلامی لادابوو، هەموو بەشيكی دەسەڵات و هيزی ووڵاتی بۆ خۆی زەوت كردبوو. لە لایەكی تریشەوە رووەوڕووی ئەو حەقیقەتە بووبوونەوە كە ئەوان كەمایەتیەك بوون كە لە ووڵاتيكی بەرفراوانی وەكو هیندستاندا حوكمی زۆرینەیەكیان دەكرد كە وەكو ليشاوی دەریابوون، بەڵام وا ئيستا دەكەونە بەردەستی ئەو زۆرینەی بە رقەوە ئینگلیز ليی زیت كردوونەتەوە!! سەرباری ئەمانەش بیروهۆشی هەڵچووی نويی نیشتمانی هیندۆسیەكان كە موسوڵمان و ئینگلیزەكانی خستبووە تای تەرازوویەكی نامۆوەو هەردوولایانی بە غەریبە دەزانی و دەیووت پيویستە نیشتیمانپەروەرانی هیندۆسیی بیان كەنە دەرەوە.. لە ناو موسوڵماناندا رەوتيكی ئیسڵاحسازیی نويكردنەوە بە سەرۆكایەتی سەیید ئەحمەد خان دروست بوو، كە پيناسەی هیندستانی ژير دەستی ئینگلیزی كردبۆوە بەو سیفەتەی كە ووڵاتی هەموویانە، خۆ موسوڵمانان هەر خەڵكی ئەو ووڵاتە بوون و موسوڵمان بوون، سەیید ئەحمەد دیدی موسوڵمانانی وا روون كردبۆوە كە دەخوازن وەك ووڵاتی هاوبەشی هەموو لایەك هەوڵ بدەن بۆ ئازادكردنی هیندستان بەو سیفەتەی كە ووڵاتی هەموو لایەكیانە.. مەبەستی سەیید ئەوە بوو كە مادام موسوڵمانەكان تازە دەسەڵاتی سیاسی وحوكمیان لە 1857 ەوە لە دەست چووەو كەنار دراون با هەر نەبي نەبي كەميك لەو مەحرووم كردنەی موسوڵمانان كە بە سەریاندا سەپاندوون نەهيڵريت كە ناچاریان دەكەن یا دەبي دەست لە ئیمتیازاتی ميژوویی خۆیان هەڵگرن، یان باركەن و ووڵات چۆڵ كەن بۆ هەر كوي دەچن بچن!

   لە ووڵاتی فارسیش (تا 1925 هەر وا بە ئيرانی ئەمڕۆ دەووترا) لایەنگرانی دەستوور خەباتيكی نەپساوەیان كردبوو تا لە ساڵی 1906 دا توانیان شۆڕشيكی گۆڕانكاریی بیناسازیی بە ناوی شۆڕشی مەشروتییەت (دەستورخوازیی) سەركەوتوو بكەن كە بە دەق لە دەستوری ووڵاتدا نووسرا: (دەبي دەستەیەك لە زانایانی شەرع هەبن كە بڕواننە هەموو بڕگە یاساییەك كە دادەڕيژريت تا بزانن داخۆ لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا دەسازيت یان پيچەوانەیەتی..) ئەم دەستە زانایەش هەر وا بە چاوديریی بەهيزەوە لە پەرلەماندا تا ساڵی 1925 مانەوە تا رەزاشای پەهلەوی كۆدەتا سەربازیەكەی كردو لایدان..  ئیتر سیستمی حوكمی ووڵاتی كردە سیستميكی عەلەمانی كە دینی لە دەوڵەت جويكردەوە..

   ئوممەتی ئیسلامی لەو سەردەمەیدا چەندین بزاڤی ئیسڵاحسازیی تيدا بوو، هەر یەك لە ناوچەی خۆیدا كاریگەر بوو، هەیانبوو راستەوخۆ رووبەڕووی ئیستیعمار بووبۆوەو كەوتبووە جیهاد بەرامبەری، هەیانبوو بزوتنەوەیەكی فیكریی و سیاسی دروستكردبوو، ئەمانەش جاری وا هەبوو لە مەدرەسەیەكدا دەردەكەوت یان لە تەریقەتيكی سۆفيتیدا یان لە كەسایەتیەكی كاریگەری شەرعناس یان هەڵكەوتی ئیسلامی وەكو بزوتنەوەكەی محمد بن عبدالوەهاب لە نیوەدۆرگەی عەرەب (1703ـ1790 ز) بزوتنەوەی سنووسی لە باكوری ئەفریقیا (1787ـ1859) بزوتنەوەی ئیمامی شەوكانی لە یەمەن (1760ـ1834 ز) بزاڤی شيخ جەمالەدینی ئەفغانی (1839ـ1897ز) بزوتنەوەی عبدالرحمان كەواكیبی لە شام (1848ـ1902ز) رەنجەكانی شيخ محمد عەبدە لە میسر (1849ـ1905ز) و )بزوتنەوەی نەقشبەندی كوردستانی باكور (1843ـ1899ز) بزوتنەوەی شيخ سەعیدی پیران (لە كوردستانی باكور) بۆ هينانەوەی خیلافەت (1925ز) و شيخ سەعیدی نەورەسی و بزوتنەوەی مەدرەسەی نوور (1875ـ1959 ز) (و بزوتنەوەی تەریقەتی تیجانی لە ئەفریقا لە مەراكیش و كامیرۆن و سەنگال و نەیجیریاو نەیجەرو گابۆن و سودان.. وە هەروەها

   بەڵام ئەم هەموو بزوتنەوەو رەنجە قورس و زۆرە هەر هەموو داڕماو خۆی بەرامبەر ئەو لافاوە شارستانيتیەی رۆژئاوا نەگرت كە وەك شاڵاوی گڕی شەڕ بە ووڵاتی موسوڵمانان وەربووبوو، وەكو دیدو تيڕوانینيكی فەلسەفی و سیستميكی سیاسی و پەیكەريكی ئیدارەی دەوڵەتی نوي وەكو هيزيكی سەربازیی چەكدارو مۆديرن، بە هيزيكی سوپایی ريكوپيك و بە چەكی بارووتیەوە كە تازە ئەوروپا دایهينابوو هاتە سەر موسوڵمانان! بەو پەڕی چوست و چالاكی مەدەنی و زیندەیی ژیان و بەرنامەی حوكم و داوەریی و ئابوریی و بۆچوونی كۆمەڵایەتیی و ئەزموونی دەوڵەمەندی كۆن و نويی میللەتانی ئەوروپاوە هاتنە سەر ئوممەتيكی لاوازو كۆڵبووی ئیسلام كە نە لە توانیادا بوو بەری شاڵاوی سەربازییان بگريت، نە لە توانیادا بوو شارستانيتیان لەخۆ گريت! چونكە شارستانيتی ئیسلامی چەمابۆوەو پيویستی بە راستكردنەوە هەبوو، شارستانيتی ئەوانیش هەرەتی لاويتی بوو، لە كەرەستەی خاوو بازاڕی نوي دەگەڕا!! هەردووكیشیانی لە موسوڵمانان و ووڵاتی موسوڵماناندا دیتبۆوە!!

هــەرەس

لە ووردبوونەوەو سەرنجدانی میژووی ململانی و دەبەڕیكڕاچوونی كۆمەڵاندا، زوو دوژمنایەتی سەختی رۆژئاوات بە شیوەیەكی گشتی بەرامبەر بە ئیسلام بۆ دەردەكەویت، دەبینیت لە هەموو ئەو ئوممەت و میللەت و گەلانەی ئیسلام چۆتە ناویانەوە، وەك ووڵاتی فارس و هیندستان و ئەفریقیاو ئەنادۆڵ و ئەوانە، رۆژئاوا لە هەموویان رق ئەستوورتر بووە بەرامبەر بە ئیسلام، بۆیە ئەهلی ئیسلام و دادپەروەرانی میللەتانی تر هەست بەوە دەكەن كە رۆژئاوای كۆن و نوی زۆر بە كەللەرەقی بەرامبەر ئیسلام دەوەستیتەوە، زۆر بەقینەوە موسوڵمانان دەچەوسینیتەوە، رەنگە لەبەر ئەوە بیت كە دەبینن ئەم ئیسلامە هەر چەندی دەیبەزینن گیانی بەربەرەكانیی كز نابیت، هەرچەندی دەیشكینن نابەزیت، هەر چەند لاواز دەبیت، نە دەچەمیتەوە نە دەكەویتە كەنار واز دەهینیت، كۆڵیش ببیت كۆڵ نادات! دەبینن ئەم ئیسلامە لە جیهادیدا سەرسەخت و دڕە، لە ئاشتیدا دەڵیی ئاوە، كە دەكەویتە ژیر تاویرە بەرد دەبیتەوە بە كانی، كە لە سەرەوە دیتەخوار بە دڵۆپەدڵۆپی بەردەوامی تاویرە بەرد دەكاتە ماقۆڕی خۆی! لە هەردوو باریشیدا ئەوەندە پشوودریژە ماندوو نابیت، دەگۆڕیت و ناگۆڕریت، كە یەكیكی كردە موسوڵمان بە مردنیشی پاشگەز نابیتەوە!! كە مەغۆل دیتە ویزەی و پایتەخت و ووڵاتی دەخاتە ژیر ناڵی ئەسپی، موسوڵمانانە بە ئیسلامەوە دەیاننیریتەوە بۆ هیندستان و شەش سەد ساڵ حوكمی هیندستانیان بە سیستمی ئیسلامی پیدەكات تا شارستانیتیەكی لەوی بۆ بنیات نین!! لەبەر ئەم سیفەتانەیە كە رۆژئاوا بە هەر شیوەیەك بیت، بە هەر ریگایەك بیت، هەر دەیەویت ئیسلام تەسفیە بكات، دەیەویت لە هەموو شوینیك هەر وەكو ئەندەلووس ریشەكیشی بكات و ئاسەوارەكانی بگۆڕیت، بەڵام هەمیشە لە ترس و حەزەری پەیدا بوونی محمد الفاتحیكی دیدایە بۆی قووت بیتەوەو بە هەڵمەتیكی اللەاكبری جیهادەوە بۆی بیتەوەو قوستەنتینییەی پایتەختی رۆمی لی بكاتە ئیسلامبوول (شاری ئیسلام) و كڵیسەی ئایا سۆفیای لی بكاتە مزگەوت و مل لینیت بۆ سەر سنووری ڤیەننا! بۆیە بیرمەندو پیاوماقووڵ و سیاسەتمەدارانی رۆژئاوا دەمیكە هاتوونەتە سەر ئەو رایە كە لەگەڵ لیدان و پەلامارو هیزی سەربازیدا، دەبیت پلانی (گەمارۆدانی ئیسلام لە ناوەەوە) ش بخریتە بەر، بە مانایەكی تر: حەتمەن دەبیت كلیلی كەمال ئەتاتوركیانە بە كار بهینریت، تا لە ناوەوە كەسیك قەڵاكە بە رووی سیاسەت و هیزی سەربازیی رۆژئاوادا بكاتەوە..

ئەمەش بوو ئەو پلانەی رۆژئاوا لە ماوەی ئەم دوو سی سەد ساڵەی دواییدا لە ووڵاتانی ئیسلامدا گرتیە بەر..

رۆژئاوا لە رەنجیكی نەپساودایە بۆ راوەستاندنی كشانی ئیسلام و تەشەنە كردنەكەی لە رۆژئاواو غەیری رۆژئاوا، ئالفیرد كانتۆڵ سمیس دەڵی[1]: (رۆژئاوا هەر لە كۆنەوە تا ئیستاش زۆر لەو هیزە مەعنەویە گونجاوەی كە لە جیهانی ئیسلامدا هەیە دەترسیت! چونكە ئەوە كە بۆتە هۆكاری یەكخستنی موسوڵمانان و ریكخستنیان لەسەر پاكیی تیڕوانینە تەوحیدییەكەی، رۆژئاوا لەمیژە ترسی ئەم هیزەی لینیشتووە، ساڵەهای ساڵیشە هەوڵی پووكانەوەو لادان و رادانی دەدات! لە كۆششیكی بەردەوامدایە بۆ شیرازەپسان و لیكهەڵوەشانی جیهانی ئیسلامی، هەر هەوڵی زیندوو كردنەوەی ئیختیلافاتی كۆن و دروستكردنی ئیختیلافاتی نوییان لە ناودا دەدات، ئینجا بەردەوامیش دنەی ئەم دژی ئەو دەدات و پشتی ئەویان دژی ئەوی تریان دەگریت تا تیكیان بەرداو هەموویان بە یەكتری بكیشیت، نەبادا یەكبگرنەوە.. من وا دەزانم ئەوەی گەوجیتی و گەلۆری رۆژئاوایە، ئەوەیە كە لە جیاتی لیك حاڵیبوون، هەر سوورە لەسەر رووبەڕووبوونەوەی ئەم هیزە ئیسلامییە، ئەوەش دەبینیت كە تا ئەم هیرشیان بكاتە سەرو روو بەڕوویان ببیتەوە، موسوڵمانان زۆرترو زووتر یەكدەگرن و دەبنە یەك كوتلە! رۆژئاوا لەم ماوە زۆرەی تەمەنی ئیسلامدا نەیتوانی سۆزو ریزی موسوڵمانان بۆ خۆی كەسب بكات، بەڵكو لە جیاتی ئەوە قین و بوغزیكی جەماعی بەرامبەر دروست بووە، ئەوەی كە بەردەوامیش فوو بە كورەی ئەم قین و بوغزەدا دەكات، چالاكی مەسیحیەوانی و دین گۆڕینی موسوڵمانان وبە رۆژئاوایی كردنیان و داگیركردنی ووڵاتەكانیانە بە هیوای ژیردەست كردن وزەلیل كردنیان! دیسان ئەمەش جگە لە تاڵان كردن و رووتانەوەی ووڵاتەكانیان لە رووی ئابورییەوە! ئینجا ئەو هەموو توندو تیژی و رق و تەعەسسوبەی كە رۆژئاوا بەرامبەر هەموو شتیكی عەرەبی و ئیسلامی دەینوینیت!!)

كۆنگرەی بەرلین (لە ئەڵمانیا) كە لە ساڵی 1878 گیرا یەكەمین هەوڵدانی كۆمەڵكاریانەی رۆژئاوا بوو بۆ چەقاندنی چەقۆی پارەپارە كردنی جەستەی دەوڵەتی عوسمانی، ئەڵمانیاونەمساو مەجەڕو فەرەنساو شانشینی یەكگرتووی بەریتانیاو ئیتالیاو روسیا (بۆ باس و خواسی مەسەلەی رۆژهەڵات) بەشداریان تیدا كرد، ئەمەش دوای ئەوە بوو كە ئەوروپا گەڕابۆوە سەر ئەو كۆمەڵكاری و ریكەوتنەی پیی دەوترا (پەیمانە پیرۆزەكە) كە گەورەترین بڕگەی: بریتی بوو لە رزگاركردنی بولگاریاو بەڵكان و مونتیگرە (شاخەرەش) و بۆسنەو هەرسك و سربیاو رۆمانیا لە دەسەڵات و حوكمی عوسمانی، هەروەها دەبوو بە پیی ئەو پەیمانە پیرۆزە بابولعالی (دەوڵەتی عوسمانی) تەنازوول لە ناوچەكانی باتووم و ئەردوهان و رەوز بۆ روسیای قەیسەری بكات، هەروەها دەبیت دەوڵەتی عوسمانی ئازادی دینی بداتە هەموو خاوەن دینیكی ترو ئیعتیراف بە مافی كونسوڵەكانی ئەوروپا بكات كە پاریزگاری و سەرپەرشتی هاووڵاتانی خۆیان لە ووڵاتی عوسمانیاندا بكەن!! لە راستیدا كۆنگرەی بەرلین دژوارترین و كاریگەرترین گورز بوو لە پەیكەری دەوڵەتی عوسمانی درا.. چونكە بە پیی ئەو كۆنگرە بوو كە:

یەكەم: هەرچی دەوڵەتی عوسمانی هەیبوو بەسەر ووڵاتانی ئەوروپادا بەخشرایەوە!

دووەم: پاڵپشتیەكی زۆر بۆ ئیمتیازاتی بیگانەكان لەناوجەرگەی ووڵاتانی عوسمانیدا بۆ رۆژئاواییەكان دروست بوو (تا بە كەیفی خۆیان بتوانن دەست بخەنە كاروباری ووڵاتانی ئیسلامەوە!).

سییەم: فەرزكردنی پاراستنی مەسیحی و هاووڵاتیانی ئەوروپایی لە ناو كۆمەڵگەكانی موسوڵماناندا (بەریتانیا پرۆتستانت بپاریزیت و فەرەنسا كاتۆلیك و روسیاش ئەرسەزۆكی)، ئەمەش یەعنی هاندان و دنەدان و بەرپاكردنی شۆڕشی خویناوی پییان هەر كاتیك ئەوروپا وویستی!

هەر بۆیە زۆر بەسەر ئەم كۆنگرەیەدا تینەپەڕی كە ووڵاتە ئەوروپاییەكانی ژیر حوكمی عوسمانی ـ بۆ جیابوونەوە ـ راپەڕین، فەرەنساو بەریتانیاش كەوتنە داگیر كردنی میسرو سودان و جەزائیرو تونس، روسیاش پەلاماری هەموو ووڵاتە ئیسلامیە ئاسیاییەكانی باشووری خۆیدا..

ئەمە سروشتی ئەم قۆناغە بوو، كە لە 1878 ەوە دەستی پیكرد وچل ساڵی خایاند، ئەنجامیشی دابڕینی ناوچە ئەوروپیەكان وناوچە عەرەبیەكەو بەڵكان و هیندستان و ئاسیای خواروو بوو لە دەوڵەتی عوسمانی، هەموو ئەمەش بە سیاسەتی هەنگاو بە هەنگاو..

پیلانەكە پیلانیكی ئیستیعماری زایۆنی قەیسەری و دواتر كۆمۆنیستی بوو، هەموویان ـ وەك هیزی نەیارو ناحەزو دوژمنی ئیسلام ـ دەكەوتنە هاوكاری و هاریكاریكردنی یەكتر بۆ رمانی دەوڵەتی عوسمانی و لیك هەڵوەشاندنەوەی جیهانی ئیسلامی. ئەمەش هیواو ئاواتی هەموویان بوو، چونكە هەموویان لەسەر ئەوە كۆ بوون كە رمان و لەناوبردنی دەوڵەتی عوسمانی یەعنی سڕینەوەی دەوڵەتیك كە لەسەر یاساو ریسای شەریعەتی ئیسلام دروستبووە! لە جیی ئەم شیرە پیرەش دروستكردنی دەیان دەوڵەتی قەومی و ناوچەگەریی و خیڵەكی!! كە دەبوو هەر هەمووشیان لەسەر یاساو ریساو دیدی عالەمانی دروست ببن، مەرج بوو هەموویان شەریعەتی ئیسلام نەهیننەوە پیش! ئینجا ئەو فەرمانبەرانەی لە سەفارەت و كونسوڵگەریی ووڵاتە ئەوروپاییەكان بوون، كە لە ناو دەوڵەتی عوسمانیدا بوون نوینەری دیدو بەرنامەو سیستمی ووڵاتانی خۆیان بوون، بە هاوكاری گرووپە مەسیحیەوانەكان كەوتنە كردنەوەی قوتابخانەو داڕشتنی بەرنامەی خویندن و شوینكەوتووی سیاسییەكانیشیان كەوتنە داڕشتنی دەستنووسی ئەو یاساو ریسایانەی دواتر بە زۆر كردیانن بە دەستووری ئەو ووڵاتانەی لە دەوڵەتی عوسمانیان جوی كردنەوە.

بە ڕمانی دەوڵەتی عوسمانی لاپەڕەیەكی زۆر گەورەو گرنگ و كاریگەری ئیسلام لە واقیعدا پیچرایەوە، كە بریتی بوو لە نەمانی سیستمی حوكمی ئیسلامی، ئەمەش بۆ یەكەمجارە لە هەموو میژووی 1300 ساڵەی ئیسلامدا روو دەدات!! ئیتر یاسا جیی شەریعەتی خوایی لە هەموو گۆشەو كەناریكی ژیانی موسوڵمانان لە هەموو ناوچەكانی جیهانی ئیسلامدا گرتەوەو بانكی ریباخۆری دروست بوو، بەرنامەی سكوڵەریستی عالەمانی و بی دینی بوو بە رەسمی!!

رمانی دەوڵەتی عوسمانی خەونیكی كۆنی رۆژئاوا بوو، هەموو رۆژئاوا: بە ووڵاتە ئیستیعماری و خاچپەرستی و ماركسی و زایۆنییەوە.. ئەم خەونەش بە سی قۆناغ هاتە دی:

1ـ هینانە خوارەوەی سوڵتان عبدالحمید لەسەر حوكم.

2ـ لیكهەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی، دوای جەنگی جیهانی یەكەم.

3ـ نەهیشتنی خیلافەتی ئیسلامی، بە دوو قۆناغ:

أـ جویكردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی سوڵتان لە ناوی خیلافەت (هەوڵیك بوو درا بۆ دروستكردنی فاتیكانیكی ئیسلامی، تا ئەگەر هەموو نەخشەی سڕینەوەی عوسمانیە ئیسلامیەكە سەری نەگرت، ئەو بهیننە جی و بە هیمایی بیهیڵنەوە).

ب ـ ئیلغاكردنەوەی رەسمی و یەكجاری و گشتی خیلافەت.

هەموو ئەمانەش یەعنی شیرازە پسانی موسوڵمانان و لیكدابڕانی ناوچەو گەلانیان و سەرهەڵ نەدانەوەی سەركردایەتییەكی گشتی ئیسلامی بۆ هەموو موسوڵمانان! بەمەش ئەو ئوممەتی موسوڵمانەی ساڵەهای ساڵە بوونی یەك دەوڵەت ویەك ئوممەتی هەیە لیك دەڕەویتەوەو ئەو منارەی هیمای گردكردنەوەی بوو رما.. ئیدی كام ووڵاتە ئیستیعمارییەی زۆر بچووكە (وەكو هۆڵەندا كە ئیستا 11 ملیۆنە!) دەتوانیت كام ووڵاتەی موسوڵمانان كە زۆر گەورەیە (وەك ئەندۆنیسیا كە ئیستا 236 ملیۆنە) داگیری بكات و سەد ساڵیش تییدا بمینیتەوە!!

 

[1] علي عبدالحميد محمود: التراجع الحضاري ـ دار الوفاء ض1 ـ 1994 لا 276 و أنور الجندي: الاسلام والغرب ـ المكتبة العصرية ـ القاهرة ض 1 ـ 1982 لا 8. 

نجم الدين احمد : رمان رامان ،جابى يةكةم 2011 , لا 10