سه‌رچاوه‌‌كانی ئیمامی ته‌به‌ری له‌سه‌ر فیتنه‌ی نێوان هاوه‌ڵان

پرۆفیسۆر دكتۆر موحه‌مه‌د ئه‌مه‌حزۆن
وه‌رگێڕانی: نیهاد جه‌لال حبیب الله
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز

2013 – 1434

مصادر الگبری فی الفتنە بین الصحابە
« باللغە الكردیە »

الدكتور محمد أمحزون

ترجمە: نهاد جلال حبیب الله
مراجعە: بشتیوان صابر عزیز

2013 – 1434

سه‌رچاوه‌‌كانی ئیمامی ته‌به‌ری له‌سه‌ر فیتنه‌ی نێوان هاوه‌ڵان
لە ماوەیەكی سەرەتاوە نووسین لە بواری میژوودا لای موسڵمانان دەركەوت و لە كۆتاییەكانی سەدەی یەكەمی كۆچیدا یەكەمین ئەو كتێبە مێژووییانە دركەوتن كە گرنگیان دەدا بە ژیاننامەی پێغەمبەر()، دواتر دانراوە مێژووییەكانی سەدەی دووەمی كۆچی چارەسەری ڕووداوە گرنگەكانی مێژووی ئیسلامییان دەخستە ڕوو وەك ڕووداوەكانی هەڵگەڕانەوە لە ئیسلام و فتوحاتی ئیسلامی و فیتنەی نێوان موسڵمانان و ئەو شەڕو ڕووداوانەی پەیوەستن بەوانەوە وەك شەڕی جەمەل و صفین و مەسەلەی دادوەری و شتی لەوشێوە. ئەو نووسینانە بە نووسینە هەواڵیەكان و دانەرەكانیشیان بە(الاخباری)ناسران.
كاتێ‌ گەشەسەندنێ‌ لە نووسینی مێژوویی لە سەدەی سێیەمی كۆچیدا ڕوویدا، ئەو گەورە مێژوونووسانە دەركەوتن كە شتێكی زۆریان لەو نووسینانەی پێشوو وەرگرت و سەرلەنوێ دایانڕشتەوەو لە چەند دانراوێكی گەورەدا پەیوەستی یەكتریان كردن و نووسینەكانیان بە كتێبەكانی مێژوو ناسران. لەسەروو هەموو ئەوانەشەوە ئیمامی تەبەری دەبێت كە لە پێش خۆیەوە ژمارەیەكی زۆری سەرچاوە هەواڵگێڕەوەییەكانی بەدیكرد و شتی لێوەرگرتن تا مێژووە گەورەكە‌ی پێكبێنێ.
لەو كتێبەیدا لە كۆكردنەوەی سەرچاوەكان و شارەزابوون لە دانراوەكانی پێش خۆی و هەڵبژاردن و وەرگرتنی گێڕانەوەكاندا توانایەكی زۆری نیشاندا.
لە نوسینەكەیدا پشتی بە دوو ڕەوتی سەرچاوەیی بەستووە، زارەكی كە بە بیستن لە مامۆستاكانی وەریگرتووە.بۆ ئەمەش دەربڕینی(حدپنی)یان(اخبرنی) ، چەند دانراوێكیش كە لە گێڕانەوەكانی وەرگرتووە و لێی هێناون وەك لە نوسینەكانی واقدی و ئەبووموخەنەف، بۆ ئەمەش دەقی(ژكر)یان(قال) یان(زعم)دێنێ.
لەبەرئەوەی گێڕانەوە ڕێڕەوی جێ حەزی خودی ئیمامی تەبەریە و گێڕانەوەش لە ڕێی سەنەدەوە پێویستی هێنانی ناوی كتێبەكان ناخوازێ‌، بۆیە ناوی گێڕەرەوەكە لەبری كتێبەكەی دێنێ. تێبینی ئەوە دەكەین ئیمامی تەبەری دەستبەردار بووە لە هێنانی ناوی ئەو سەرچاوە و كتێبانەی كە پشتی پێبەستون. تەنها لەچەند شوێنێكی دیاریكراو و كەمیشدا لەو بنەمایە لایداوە، وەك ئەم دەقەی(حدپنی عمر – ابن شبە- مرە اخری فی كتابه الژی سماه كتاب(اهل البصرە)فقال…) (عومەری كوڕی شوببەه جارێكی دی لەو كتێبەیدا كە ناوی ناوە(اهل البصرە)بۆی گێڕامەوە و وتی)
دیارە ئەو ڕێ و شوێنانەشی سەختی و بەربەست دێننە بەردەم لێكۆڵەران سەبارەت بە ناسینی سەرچاوەكانی، چونكە زانایان یان ئەو مامۆستایانەی كە ئیمامی تەبەری شتی لە كتێبەكانیانەوە هێناوە و تەنها لە سەنەدەكەیدا ناوی هێناون هەریەكەیان چەندین نووسینیان هەیە و ناتوانرێ بزانرێ كام سەرچاوەی پێ مەبەستە.
ئەوەی جێی ئاماژەپێكردنە ئیمامی تەبەری لە كاتی نووسینی لەسەر مەسەلەی فیتنە پشتی بە چوار سەرچاوەی سەرەكی بەستووە، ئەوانیش كتێب یان گێڕانەوەكانی ئەم كەسانەن: سەیفی كوڕی عومەری تەمیمی، موحەممەدی كوڕی عومەری واقدی، عومەری كوڕی شوببەهی نومەیری، ئەبو موخنەف لووگی كوڕی یەحیا.
سەبارەت بە فیتنەكانی سەردەمی عوسمان()‌و كوژرانیپشتی بەستووە بە سەیفی كوڕی عومەر كە گێڕانەوەی ئەو پێشدەخات و دواتر چەند گێرانەوەیەكی دیكە لە واقیدیەوە دێنێ.
بۆ شەڕی جەمەل و ڕووداوەكانی پێشتری وەك بەیعەتدان بە عەلی كوڕی ئەبوتالیب()و دەرچوونی تەلحە و زوبەیر و عائشە()بۆ بەسرە پشتی بەستووە بە گێرانەوەكانی عومەری كوڕی شوببەه و دواتر گێڕانەوەكانی سەیفی كوڕی عومەری لەسەر دێنێ.
سەبارەت بە شەڕی(صفین)و ڕووداوەكانی دواتری وەك ڕووداوی دادوەری و جەنگی عەلی()لەگەڵا خەواریج و ڕووداوگەلێكی دی ئەوا پشت دەبەستێت بە ئەبووموخنەف و گێرانەوەی ئەو پێشدەخات.
ئەمە سەرەڕای چەند سەرچاوەیەكی دی كە بە پلەی دووەم دێن و خۆیان دەبیننەوە لە گێڕانەوەكانی چەند مامۆستایەكی كە جارجارە نێوان دەخەنە نێو ئەو سەرچاوە باسكراوانە.
یه‌كه‌م: سه‌یفی كوڕی عومه‌ری ته‌میمی
سەرەتا سەرچاوەی یەكەم دێنین كە سەیفی كوڕی عومەری تەمیمی چببی ئەسەدیە كە لە ساڵی 180ك/ 796ز. مردووە. ئەم كەسایەتییە بەوە ناسراوە كە شارەزایی بەرفراوانی هەیە لەسەر مێژووی ئیسلامی. نووسینەكانی لای مێژوونووسان ناوبانگێكی بەرفراوانیان هەیە، بەتایبەت ئەو نووسینانەی لەسەر شەڕی هەڵگەڕانەوە و فتوحاتەكان و ڕووداوەكانی فیتنە دایناون.
سەیف زانستی خۆی لە كەسە ئیخباریەكانەوە هێناوە وەك هیشامی كوڕی عروەی كوڕی زوبەیر و مووسای كوڕی عوقبە و موحەممەدی كوڕی سائیبی كەلبی و موحەممەدی كوڕی ئیسحاق و هاوشێوەكانی.
هەروەهاهەواڵەكانی سەبارەت بە فیتنە لە مامۆستاكانیانەوە دێنێ كە بریتین لە: موحەممەدی كوڕی نوەیرە و تەلحەی كوڕی ئەعلەم و عەتییەی كوڕی حارپ ئەبوڕقی و هەمەدانی .
ئەوانە ئەو باسەیان بە شێوەیەكی لەیەكچوو هێناوە، ئەویش دوای ئەوە ناویان دێنێ دەڵێت: ئەوانە دەڵێن، دواتر ڕووداوەكە دەگێڕێتەوە. وەك ئەوەی تا ئاستێكی بەرچاو لەسەر ڕووداو و وەردەكاریەكانی فیتنەكە یەكدەنگ بن و ئەوە دەگەیەنێت سەرچاوەكانیان یەك شت بێ.
لە مامۆستاكانی ئەوانیش بریتین لە: یەزیدی فەقعەسی تەمیمی ئەسەدی كە چینەكەی ئەوە دەگەیەنێت لە كۆتاییەكانی سەدەی یەكەمدا ژیابێت، چیرۆكی عەبدوڵڵای كوڕی سەبەئو بزووتنەوە و هاتوچۆ و پەیوەندیەكانی لەگەڵا ناوچەكان لەوەوە دێنێ، ئەمەش ئەگەر واتایەك ببەخشێ ئەوە دەگەیەنێت كە گێڕانەوەكەی سەیف زۆر لەپێشترە بەوەی لە سەدەی یەكەمی كۆچیدا.
پاش ئەوەی زانای فەرموودەناس ئیبن كەپیر گێڕانەوەكانی سەیف لەسەر ڕووداوی جەمەل پوختی دەكاتەوە بە گێڕانەوەی سەیف و مامۆستاكانی لەسەر فیتنە و دەڵێت(ئەمە پوختەی ئەوەیە كە ئەبو جەعفەری كوڕی جەریر()لە پێشەواكانی ئەوبارەوە- سەیف و مامۆستاكانی- دەیهێنێ)
لە نووسینەكانی سەیف بریتیبوون لە: كتێبی(الفتوح الكبیر و الردە) كە ناوبانگی دەركرد تا سەیفی پێ ناسرا. ئیمامی گبری لە باسی هەڵگەڕانەوەی لە ئیسلامدا پشتی بەستووە بەو كتێبە و گێڕانەوەكانی پێش هەموو ئەو گێڕانەوانەی دیكە دەخات كە لەسەر هەڵگەڕانەوە هاتوون. ئیبن نەدیمیش نووسینێكی دیكەی باس دەكات و ناوی ناوە(كتاب الجمل و مسیر عائشە و علی) ئەوەش ئەو كتێبەیە كە ئیمامی تەبەری گێڕانەوەكانی سەیفی لەسەر شەڕی جەمەل لێوە هێناوە.
تایبەتمەندی ئەم دانراوە ئەوەیە كە سەیف لە چەند سەرچاوەیەكی نزیكی ڕووداوەكانەوەهەواڵەكانی ئەو شەڕەی هێناوە، ئیمامی تەبەری لە سەنەدەكانیدا ناویان دێنێ. بەوەش چەند وێنەیەكی بنەڕەتی و ڕیشەیی هەواڵی ئەو شەڕە دڵگرانكەرەمان بۆ دەپارێزێ كە سەبەئیەت پشكێكی گەورەی هەبوو لە هەڵگیرساندنی ئاگرەكەیدا. ئیمامی تەبەری لەبارەی هەواڵی ئەو فیتنەی دژ بە عوسمان()بەرپا بوو پشتی بەستووە بە سەیف، لەوانەش هەواڵی ئەو فیتنەی كە ئیبن سەبە‌و لە بەسرە و كوفە لە ساڵی 33ك/ 653ز. بەرپا یكرد. سەیف ئەو هەواڵانەی لە عەتیەی كوڕی حارپ لە گەورە گێڕەرەوانی كووفەوە وەرگرتووە.
ڕێگەیەكی دیكەش هەیە كە ئیمامی تەبەری بۆ زانیاری وەرگرتن لە نووسینەكانی سەیفی كوڕی عەمر گرتوویەتیەبەر كە ئەویش ڕێگەی عەبدوڵڵای كوڕی سەعدی زوهری بەغدادیە كە لەشاری(سر من رای)دانیشتووە.
لە باوكی و یونسی كوڕی موحەممەدەوە گێڕانەوەی وەرگرتووە، چینێكی گەورە جێ متمانەكانی وەك بوخاری و ئەبو داود و ترمزی و نەسائی و ئیبن ئەبی عاصم و چەندێكی دی گێڕانەوەیان لێوەرگرتووە. عوبەیدوڵڵا قسەكانی سەیفی كوڕی عومەری لە یەعقوبی كوڕی ئیبراهیمی كوڕی سەعدی زوهری مامیەوە (كە لە بەغداد دانیشتووە و لە گێڕەرەوەكانی سەیفی كوڕی عومەرە)وەرگرتووە، هەروەكلە لیستی ناوی مامۆستاكانیدا ئەوە دەبینین كە تەنها فەرموودە ناس نەبووە، بەڵكوو لە شارەزایانی مێژوو و فیقه و شعریش بووە، ئیمامی تەبەری لە سەیفەوە بەزۆری ئەم سەنەدەی هێناوە:(سرری لە شوعەیب لە سەیفی كوڕی عومەرەوە بۆی نوسیم یان سرری لە شوعەیب لە سەیفی كوڕی عومەرەوە بۆی گێڕامەوە)ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە ئیمامی تەبەری چووەتە لای سرری مامۆستای و پرسیاری لێكردووە، ئەوەش لە نوسینەكانی سەیفی كوڕی عەمری وەردەگرت.
(لە ڕێگەی شوعەیبەوە)و دەینارد بۆی. هەروەك ئەوەش دەردەكەوێت نووسینەكانی سەیف لای سرری بوون، ئیمامی تەبەریش لەسەر ئەوە چەند بەشێكی خوێندوەتەوە.
سرری ئەڵقەی پەیوەندی نێوان ئیمامی تەبەری و گێڕانەوەكانی سەیف بووە، ناوی سەیفی كوڕی یەحیای كوڕی سرری تەمیمی كووفی بووە، وەك لە سەنەدەكەی ئیمامی تەبەریدا دەردەكەوێت فەرموودەی لە شوعەیبەوە گێڕاوەتەوە. ئیبن ئەبی حاتەم لەبارەیەوە دەڵێت:(لم یقچ لنا السماع منه و كتب الینا بشی‌و منه و كان صدوقا)واتە(ویستی خوا وانەبووە شتی لێ ببیستن. ئەو شتێ لە فەرموودەی لای خۆی بۆ نوسیووین، كەسێكی زۆر ڕاستگۆ بووە) بە یەكێ لەو كەسانە دادەنرێ كە ئیمامی تەبەری زۆرترین گێڕانەوەی لێ وەرگرتووە بەوەی لە مێژووەكەیدا دوو سەد و چل و هەشت دەقی لێوە گێڕاوەتەوە.
شوعەیب: ناوی شوعەیبی كوڕی ئیبراهیمی كووفەیە، ئیبن عەددی باسی دەكات و دەڵێت(ناسراو نییە و بڕێ فەرموودە و گێڕانەوەی هەیە، جۆرە ناباشیەكی تێدایە، ئەوەی تێدا هەیە كە دەدات بەسەر سەلەفدا) زەهەبی لە المیزان دا دەڵێت(گێڕانەوەكانی نووسینەكانی سەیف لە شوعەییەوە جۆرە نەزانیەكی تێدایە) ئیمامی تەبەری لە مێژووەكەیدا لە ڕێگەی سرری مامۆستایەوە گێڕانەوەی لێوە هێناوە، وەرگرتنەكانی ئیمامی تەبەری لە ڕێگەی ئەوەوە زیاتر لە دوو سەد و پەنجا جار دەبێت.
كۆی گێڕانەوەكانی سەیف لە مێژووەكەی ئیمامی تەبەریدا دوو سەد و شەست و نۆ گێڕانەوەن، لەوانە حەفتا و سێَیان لەسەر فیتنەن، ئیمامی تەبەری بەوجۆرە كردوویەتی بە سەرچاوەیەكی گرنگ لە گواستنەوەی هەواڵدا، ئەوەتا زیاتر لە كەسەكانی دی گێڕانەوەی لەسەر ڕووداوەكانی فیتنە لەو وەرگرتووە تا ئەوەی خەریكە تەواو پشتی پێ دەبەستێ‌.
فەرموودە ناسان لەسەر سەیف قسەیانكردووە، ئەبو حاتەم دەڵێت:(مەترووكە و قسە و گێڕانەوەی هاوشێوەی قسە و گێڕانەوەی واقدیە) ئیبن موعین دەڵێت(لاوازە) نەسائی و دار قوتنی دەڵێن(لاوازە) ئیبن حبان دەڵێت(لەسەر چەسپاوەكان شتی هەڵبەستراو دێنێ و بە زەندەقە تۆمەتبار كراوە) بەڵام ئیبن حەجەر بەو تۆمەتە ڕازی نابێ و دەڵێت(ئیبن حبان لە قسەكردن لەسەری خراپەی وتووە).
ئێمە نازانین چۆن دروستە ئەو تۆمەتەی بدرێتە پاڵا، گێڕانەوەشی سەبارەت بە فیتنە و ڕووداوی نێوان هاوەڵان()زۆر دوورە لەوەی كە زەندەقەكان دەیگرنەبەر، چۆن دەكرێت تۆمەتباربكرێت بەوەی زەندەقەیە لەكاتێكدا ئەو ئابڕووبەریەكانی زەندەقەی وەك ئیبن سەبەئی خستووەتە ڕوو!!
دەكرێت بڵێین گێڕانەوەكانی سەیف تەواو لەوە بەدوورن كە بخرێنە بەر باسی ئەو تۆمەتە، بەڵكوو خودی ئەوانە بەدووری دەگرن، چونكە هەڵوێستی سەیف لەسەر ئەو تۆمەتە هەڵوێستی پیاوانی سەلەفە لە ڕێزگرتن و پاكدانانی هاوەڵان لە هەر كردارێكی ناشیرین، ئەوەتا كەناری گرتووە لە ئەبو موخەنەف و واقدی و زنجیرەیەكی مێژوویی خستووەتە ڕوو كە تۆمەتباركردنی هاوەڵانی تێدا نییە، بەڵكوو سووربوونیان لەسەر ئیسلاح و یەكدەنگی نیشان دەدات، ئەوەش ئەو ڕاستییەیە كە دەروون ئارامی پێ دەگرێ و بە ئاڕاستەی گێڕانەوە صەحیحەكانی فەرموودە ناساندا دەچێت.
ئەگەر فەرموودە ناسان لە گێڕانەوە لە كەسە لاوازەكانەوە ئاسانكاری دەنوێنن، ئەگەر گێڕانەوەكانیان پاڵپشتی فەرموودە گەلێكی صەحیحی جێ متمانە بن، ئەوكات گرفت نییە ئەو لایەنەی مێژوو بگرێتەبەر و بكرێ بە پێوەرێ بۆ ڕێكردە و گەڕان بۆ ڕاستییە مێژووییەكان و زانینی ئەو ڕاستیانە، لێرەوە هەواڵی دروست ئەوە پێوەر دەكرێت، چی لەگەڵا ئەودا گونجا وەریدەگرین، هەرچیش لەگەڵی گونجا فڕێی دەدەین.
بێگومان گێڕانەوەی سەیف زیاتر لە هی دی كاندیدە بۆ ئەو واتایانە چونكە لەگەڵا گێڕانەوە صەحیحەكانی كەسە جێ متمانەكاندا گونجاو و یەكانگیرە، سەرەڕای ئەوەی وەرگیراوە لەو كەسانەی كە بەشدار و ئامادە بوو یان نزیكی ڕووداوەكان بوون.
بۆیە فەرموودە نووسان وەسفی سەیف دەكەن بەوەی لە بواری مێژوودا ئەزموون و شارەزایی هەیە، زەهەبی دەڵێت(هەواڵگێڕەوەیەكی شارەزا بووە)(كان اخباریا عارفا)، ئیبن حەجەر دەڵێت(لە فەرموودەدا لاواز و لە مێژوودا سەرچاوە و بەهێز بووە).
جەواد عەلی قسە لەسەر برۆكلمان دەات- چونكە برۆكلمان سەیفی بەوە تۆمەتبار كردووە كە كاتێ‌ هەواڵەكانی پێدەوترا وردەكاری بۆ نەكردوون و زێدەڕەوی كردووە لە پیاهەڵدانی هۆزەكەی خۆی هۆزی تەمیم – جەواد دەڵێت(ئەوەی برۆكلمان بانگەشەی بۆ دەكات كە تێبینی – ئەو سۆزداریە خێڵەكیەی بەرامبەر تەمیم –كردووە و حەزی لێ كردووە و ناچار بووە بەشێ لە گێڕانەوەكانی نەهێنێ، ئەمە قسەیەكە كە خودی كتێبەكەی تەبەری پشتگیری ناكات، چونكە لە باسی شەڕی جەمەلدا دەبینیت گێڕانەوەكانی لەنێو گێڕانەوەكاندا دیار و بەرچاون. پاشان نوسخەی ئەسڵی – مێژووی تەبەری – هێشتا لەبەر دەست نییە، دەی برۆكلمان چۆن زانی تەبەری گێڕانەوە گەلێكی سەیفی لە بەرز ڕاگرتنی هۆزی تەمیمیدا لابردووە) لە ڕاستیدا ئەو بانگەشەی دەڵێت سەیف دەمارگیری بۆ هۆزەكەی هەبووە بار و هەڵوێستی بەنو تەمیم لە پرسی فیتنەدا بەرپەرچی دەداتەوە – چونكە شتێكی بەرچاوە بەنو تەمیم لەوانە بوون كە لەگەڵا ئەحنەفی كوڕی قەیسی گەورەیان لە ڕۆژی شەڕی جەمەل كەناریان گرت- پاشان گێڕانەوەی سەیف بۆ فیتنە لە ناخ و كرۆك وردەكاری خۆیدا سەرچاوەیەكی بێلایەن و شارەزاش لەیەك كاتدا پێكدەهێنێ.
لە مێژووی ئیمامی تەبەریدا گێڕانەوەی سەیفی كوڕی عومەر بۆ فیتنەی سەردەمی عوسمان()و شەڕی جەمەل بە تەواوەتی لە چەند بەشێكی جیاجیادا دەردەكەوێت كە لە نێوەندی هەر بەشێكدا سەنەدی گێڕەرەوەكانی تەواوە. یەكێ لە لێكۆڵەران- ئەحمەد راتب عرموش – هەستاوە بە كۆكردنەوە و ڕێكخستنیان لە كتێبێكدا كە ناوی ناوە(الفتنە وقعە الجمل) كە ژمارەی لاپەڕەكانی نزیكەی دووسەد و حەوت لاپەڕەیە، ئەو ژمارە زۆرەی گێڕانەوانە بەڵگەی ئەوەیە سەیفی كوڕی عومەر لای ئیمامی تەبەری لە كەسەكانی دی جێ متمانەتر بوو.
دووه‌م: موحه‌ممه‌دی كوڕی عومه‌ری واقیدی
سەرچاوەی دووەم واقیدیە، ناوی موحەممەدی كوڕی عومەری واقیدی مەدەنی دادوەرەكە لە ساڵی 207ك/ 822ز. مردووە، چەندین دانراوی هەیە خەتیب لە بارەیەوە دەڵێت: ئەو لەوانەیە كەە لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای جیهاندا باس دەكرێت، بە كتێبەكانی بوو بە سوارچاكی مەیدانی هونەرەكانی زانست وەك غەزاكان و ژیاننامە و الگبقات و فیقهیش. ئەو كەسێكی بەخشندە بوو و بەوە ناسرابوو.
واقیدی بە یەكێ لە تێگەیشتوانی زانست دادەنرێت، بەڵام تۆمەتبار كراوە و وەلانراوە سەرەڕای فراوانی زانستەكەی. ئەو لە زانایانی غەزا و ژیاننامە و فتوحاتەكانە. چەندین نووسینی هەیە، دوای مردنی كۆگایەكی گەورەی بەجێهێشتووە. یەعقوبی كوڕی شەیبە دەڵێت: (كاتێ‌ واقیدی لە بەرەی ڕۆژئاواییەوە – لە بەغداد گواستیەوە دەڵێن كتێبەكانی بە سەد و بیست بار گواستەوە، یان دەڵێن: شەش سەد كۆڵ كتێبی هەبووە).
واقیدی چەند باسێكی گرنگی ناو مێژووی هێناوە و لەسەر فتوحات و ڕووداوەكانی سەردەمی ئیسلام وەك ڕووداوی سەقیفە و هڵگەڕانەوە و شەڕی جەمەل و صیفین و خەواریج و فتوحات كتێبی نووسیوە. زۆربەی ئەو كتێبانە فەوتان مەگەر هەندێ لەوانە كە لە مێژووەكەی ئیمامی تەبەری و نووسینەكانی دیكەدا شتێكیان لێَ هاتبێت.
ئیبن نەدیم باسی نزیكەی سی(30)نووسینی دەكات. لەوانە(التاریخ الكبیر)و(المغاری)و(الردە)و(الجمل(و(صفین)و(الگبات)و(فتوح الشام)و(فتوح العراق)و(مقتل و الحسین)و(تصنیف القبائل و مراتبها و انسابها)و جگە لەوانەش.
واقیدی گرنگی داوە بە ڕێكخستنی مێژوویی بۆ ڕووداو و غەزاكان، هەروەك گرنگی داوە بە باسكردنی ئەو كەسانەی لە شەڕدا بە بەخشین یان ڕاوێژ و ڕا یان هەڵوێستێكی پاڵەوانانە پشكی دیاریكراویان هەبووە، باسی دیلەكان و شەهیدانی موسڵمانان و كوژراوانی بێباوەڕان دەكات و بە پێی هۆزەكانیان ڕیزبەندییان دەكات. هەروەك هەرچی موسڵمانێ‌ لە بەدردا بەشداری كردبێ لەبەر نیشاندانی جێدەستیان باسی هەموویان دێنێ.
هەروەك گرنگیدانی بە دیاریكردنی شوێن و پێگە جوگرافیەكان دەردەكەوێت تا ئەوەی خۆی لەسەری دەوەستا.
خەتیب لە باسی ژیانیدا لێَََوەی دەگێڕێتەوە و وتویەتی: بەهەركەسێ لە نەوەی هاوەن و شەهیدان و بەهەر مەولایەكیان گەیشتبم پرسیارم لێكردووە ئایا هیچت لەكەس و ماڵت بیستووە كە لەسەر شەڕەكەی قسەی بۆ كردبیت و هەروەها لە كوێ كوژراوە، ئەگەر پێی وتبم چووم بۆ شوێنەكە تا لێی بڕوانم.
بۆیە واقیدی بە جیا لەوانی دی زۆرتر وەسفی شەڕەكان دەكات و لە باسی ڕووداوە لابەلاكان دا تەنها زانیاری لای ئەو بەدی دەكرێت. لەوانەیە هەر ئەم بوو بێت كە زەهەبی لە وەسفیدا دەڵێت(لوتكەی غەزا و ژیاننامەكانە).
سەبارەت بە متمانە بەخشین واقیدی: زانایانی جەرح و تەعدیل چەندین قسەیان لەسەر دادپەروەری ئەو هێناوە، زۆرینەیان ڕەخنەی لێ دەگرن و هەندێكیش بە جێ متمانەی دەزانن، ئەحمەدی كوڕی حەنبەل لە بارەیەوە دەڵێت:(درۆزنە و فەرموودە هەڵدەگێڕێتەوە)ئیبن موعین دەڵێت(فەرموودەی نانوسرێتەوە)موررە دەڵێت(هیچ نییە) بوخاری و ئەبو حاتەم دەڵێن(وەلا نراوە – متروك) نەسائیش هەمان ڕای هەیە. دارقوتنی دەڵێت(لاوازیەكی تێدایە) ئیبن عەددی دەڵێت:(فەرموودەكانی پارێزراو و لەبەركراو نین و بەڵایش لەوەوەیە)ئیبن مەدینی دەڵێت :(جێی گێڕانەوە نییە و ئیبراهیمی كوڕی ئەبو یەحیا درۆزنە و لای من ئەو لە وایدی باشترە). ئەبو زەرعە دەڵێت:(فەرموودەی بۆ ئیعتیبار دەنوسرێتەوە). ئەبو نەعیمی ئەسبەهانی دەڵێت:(وەلا نراوە). موسعەبی زوبەیری دەڵێت :(جێی متمانە نییە), ئیبن سەعد دەڵێت(شارەزای غەزاكان و ژیاننامە و فتوحات و ناكۆكی و كۆبوونەوەی خەڵكی لەسەر فەرموودە و ئەحكامە).
زەهەبی دەڵێت(زانیاری كۆكردەوە و لێی تێگەیشت و پاك و پیسی تێكەڵا كرد، بۆیە فڕێیان داوە، لەگەڵا ئەمەشدا لە باسی غەزاكان و ڕۆژانی ژیانی هاوەڵان و زانیاری لەسەر ژیانیان ناكرێت بێ باكی لە ڕوودا بنوێنرێت) ، پاشان لە كۆتایی ژیاننامەیدا دەڵێت:(بڕیار درا بەوەی واقیدی لاوازە و لە باسی غەزاكان و مێژوودا پێویستی پێی هەبێت، ئەپەرەكانی بەبێ پێویستی دەهێنرێت. بەڵام سەبارەت بە فەرزەكان نابێت باس بكرێت، ئەوە لەبەر دەستدا كتێبەكانی سوننەت و موسنەدی ەئحمەد و ئەوانی دی لە كۆكردنەوەی ئەحكامدا هەن كە لە تەخریجی فەرموودەكاندا مۆڵەت بە كەسانێكی لاواز و وەلانراو دەدەن لەگەڵا ەئوەشدا شتێ لە قسەی موحەممەدی كوڕی عومەر ناهێنن، سەرەڕای ئەوەی كێشی لەلای من ئەوەیە لەگەڵا لاوازیەكەیدا فەرموودەی دەنوسرێت و دەگێڕدرێتەوە. چونكە من تۆمەتباری ناكەم بە فەرموودە هەڵبەستن قسەی ئەوەش كە زۆر لەسەری دەخوێنێت سەركێشییە لە چەند لایەكەوە، هەروەك هیچ پەندێ نییە بە متمانە بەخشین ئەوەی متمانەی پێ بەخشیوە، چونكە ئیجماعی ئەمڕۆ لەسەر ئەوەیە كە ئەو بەڵگەی نییە و فەرموودەی لە ڕیزی(الواهی)دایە.
ئیبن سەیدونناس پاش وەرگرتنی قسە لەەسر دادپەروەری واقیدی لە پێشەكی كتێبەكەیدا(عیون الاپر)دەڵێت:(فراوانی زانست گومانخوازی زۆری شتی نامۆیە، زۆری نامۆش گومانخوازی تۆمەتە، واقیدیش لە فراوانی زانستدا قسەی لەسەر نییە، بۆیە نامۆیی زۆری لەلایە…. لەوەوە شت گەلێكمان گێڕاوەتەوە لە بەدواداچوونی شوێنەواری ڕووداوەكان و پرسیاركردنی لە كوڕانی هاوەڵان و شەهیدان لەسەر باری پێشینەیان بەمە گێڕانەوە و هەواڵ گەلێكی زۆری هێناوە كە تەنها لای ئەو هەن).
واقیدی لە بەكار هێنانی سەرچاوەكانیدا بەزۆری دەقی(بلغنی) یان(حدپنی من اپق به)(كەسێ كە متمانەم پێی هەیە پێی وتم). دێنێت، بەبێ ئەوەی بە ڕوونی ناوی گێڕەرەوە بهێنێت، ئەمەش بێ ئاگا كردنێ‌ لە سەرچاوەی گێڕانەوەكەی تێدایە. لە سەروو ئەمەشەوە باسی سەنەدەكانی سەرچاوەكانی بەشێوەیەكی كۆمەڵا دەكات. جا لەبری ئەوەی پێش هەواڵەكان یەك یەك سەنەدەكان بهێنێت سەنەدەكانی كتێبەكانیان سەرچاوە بەكارهێنراوەكان لە سەرەتای هەر بەشێكەوە دەهێنێت، تا ئەوەی ناتوانێت ئەو وەرگرتنانەی لە سەرچاوە جیاجیاكەنەوە وەریگرتووە جیا كاتەوە.
ئەوەی لە قسەی ڕەخنەگران لە واقیدیەوە دەردەكەوێت ئەوەیە گێڕانەوەكانی لەسەر مێژوو ژیاننامە وەردەگرێت ئەگەر لەگەڵا گێڕانەوە صەحیحەكاندا پێچەوانە نەبێت، چونكە ئەگەرقسەیەكی بەتەنها هێنا ئەوكات قسەی بەڵگە نییە، جا ئەگەر كەسی لەو جێ متمانەتر شتی هێنا ئەوا وەردەگیرێت.
ئیبن نەدیم – كە لە رافیزەكانە- دەڵێت واقیدا شیعە بووە مەزهەبی باشی گرتووەتەبەر – واتە مەزهەبی رافیزە- پەیوەستی تەقیە بووە، هەروەك خوانساری و شیعەكانی دیكەش لە كتێبەكانیاندا ژیاننامەی دەهێنن.
بەڵام قسەی ئەوانە بەڵگەمان پێ نابەخشن. بەڵگەیەكی بەرچاویان لەسەر شیعە بوونی واقیدی نییە. چونكە سروشتی ڕافیزەكان درۆكردنە و فێرن هەندێ لە گەورە زانا دیارەكان بدەنە پاڵا خۆیان لە پێناو زۆر دیاربونیان و بانگەشە كردن بۆ مەزهەبەكەیان، كتێبێك هەیە بە ناونیشانی(فلاسفە الشیعە)كە یەكێ لە شیعەكانی بەناوی شێخ نەعیمە نووسیویەتی تیایدا زۆرێك لە زانایان دێنێ و دەیانداتەوە پاڵ شیعە.
هێندەی من ئاگادار بم هیچ لە زانایانی ئەهلی سوننە- لەوانەی ڕەخنەیان لێگرتووە – بەهۆی بیدعە یان شیعەبوون تۆمەتباری ناكەن، بەڵكوو لەبەر لاوازی لە فەرموودەدا وەلایان ناوە، ئیمامی تەبەری لە باسی ژیان و غەزاكان و فتوحات و مێژووی خیلافەتدا سوودی لە نووسینەكانی واقیدی وەرگرتووە(816)گێڕانەوەی لێ هێناوە، لەوانە(43)دانەیان لەسەر فیتنەن. جا لەباسی قسەی تەبەری لەسەر فیتنەو سەردەمی عوسمان…ئەو سەرچاوەی كە لای بەلادا كردووەتەوە گێڕانەوەكانی واقیدین.
كە سەرەڕای ئەوەی ڕەخنە لە گێڕانەوەی دەگرێت و دەڵێت وازی لە زۆرێكی هێناوە(واقیدی لە باسی هۆكاری چوونی میسریەكان بۆلای عوسمان و دابەزینیان چەند شتێكی گوماناوی دێنێت لەوانە شتێ لەوەی كە پێشتر باسی كرا، یان لەوەی كە لەبەر دڕندەییەكەی نەم هێناوە).

مامۆستاكانی واقیدی
موحەممەدی كوڕی صاڵحی كوڕی دیناری مەدەنی تەممار كەوا ئەڵەقی پەیوەندی نێوان واقیدی و عاصمی كوڕی عومەری كوڕی قەتادی زوفەری خاوەنی نووسی لەسەر غەزاكان دادەنێت، واقیدی لەو ڕێگەوە قسەی لە عاصمەوە هێناوە، ئەم كەسەی دوایین لای ئیمامی تەبەری پێگەیەكی بێ گرفتی داگیر كردووە، ئەوەتا لە باسی ڕووداوەكانی ساڵی( 35ك، 655ز)دا لە باسی قسەكردن لەسەر فیتنە و ئاشووبی سەردەمی عوسمان:(باسی هاتووە)
لەو گێڕانەوانەی كە ئیمامی تەبەری لە واقیدی لە موحەممەدی كوڕی صاڵحەوە هێناویەتی و موحەممەد لەەسر ڕۆژانی عومەر و عوسمان و فیتنەی ەسردەمی عوسمان هێنانی ئەوە دەردەكەوێت كە ئەو خاوەنی نوسینە لەسەر مێژووی خەلیفە ڕاشیدینەكان و زۆر گرنگە و واقیدیش پشتی پێ بەستووە.

سێیه‌م: عومه‌ری كوڕی شوببه‌ی نومه‌یری
سەرچاوەی سێیەم ئەبو زەید عومەری كوڕی شوببەی نومەیری بەسری فەرموودەناسی گێڕەرەوەی جێ متمانەیە كە لەساڵی 262ك/ 875ز. دا مرد.
ئەوانەی ژیانیان نووسیوە باسیانكردووە كە زمان ڕاست بووە، گێڕانەوەی نەهێناوەتەناو شارەزای ئەپەرەكان و گێڕەرەوەی هەواڵەكان بووە، ئەدیب و فیقهناس و خاوەنی ەچند دانراوێكە، شارەزای خوێندنەوەكانی قورئان و بەرچاو ڕوون بە ژیانننامە و غەزاكان و مێژووی خەڵكە.
ئیبن ئەبی حاتەم لە بارەیەوە دەڵێت:(لەگەڵا باوكم شتم لێوە نووسیوە، ئەو كەسێكی زۆر ڕاستگۆ و خاوەن زمانی عەرەبی و ئەدەبە) دار قوتنی دەڵێت(جێ متمانەیە) ئیبن حبان لە جێ متمانەكاندا ناوی دێنێ و دەڵێت(فەرموودەی ڕاستە، خاوەنی ئەدەب و شیعر و هەواڵە و شارەزای مێژووی خەڵكە)4 خەتیب دەڵێت(جێ متمانە و شارەزا بە ژیاننامە و مێژووی خەڵكە و چەندین دانراوی هەن).
ئیبن شوببە فەرموودەی لە چەند زانایەكی جێ متمانەی سەردەمی خۆی بیستووە و گێڕاوەتەوە، ئە مامۆستایانەی لەوكاتەدا بەشەكانی مەعریفەیان دەگرتەخۆ وەك ئیبن مەهدی و قوتتان لە فەرموودە و ئەصمەعی لە ئەدەب و مەدائینی لە مێژوودا، هەروەك ژمارەیەكی زۆری زانایان فەرموودەیان لێگێڕاوەتەوە وەك ئیبن ماجە و پەعلەبی نەحوی ناسراو و بەلازەی و ئیبن ئەبی دنیا و بەغەوی خاوەنی(الصحیح)و چەندێكی دیكەش.
عومەری كوڕی شوببە لە چەندین بواری مەعریفەدا چەندین نووسینی بەجێهێشتووە بەجۆرێ ئیبن نەدیم نزیكەی سەروو بیست دانراوی دێنێ. لەوانە ئەوەی پەیوەندی هەیە بە ڕووداوەكانی فیتنەوە(مقتل عپمان)و(اخبار الكوفە)و(اخبار البصرە) ئیبن حەجەریش لەو كتێبەی ئیبن شوببە لەسەر بەسرە دەقێكی دوورو درێژی بۆ(فتح الباری)ەكەی وەرگرتووە كاتێ‌ دەڵێت(عومەری كوڕی شوببە لە كتێبی(اخبار الكوفە)دا بە دوور و درێژی چیرۆكی جەمەلی هێناوە و منیش لێرەدا كورت و پوختی دەكەمەوە بەوجۆرەی بە سەنەدی صەحیح یان حەسەن هێنایەتی جگە لەوەش ڕوون دەكەمەوە) ئەمڕۆ نوسینەكان ئیبن شوببە لەبەر دەست نین جگە لە كتێبی(المدینە)كە ئێستا بە ناونیشانی(تارخ المدینە)چاپكراوە.
بەشی سێیەمی بۆ ژیانی ئەمیری باوەڕداران عوسمانی كوڕی عەففان()لێ وەردەگرێت كە بە تایبەت مەبەستی ئەوەیە خەڵكی لەسەر یەك نوسخەی قورئان و هۆكارەكانی ئەوە كۆكردوەتەوە چۆن قورئانی نوسیەوە و چۆن هەندێ جۆری ڕابواردن چووە ناو ژیانی كۆمەڵگەی مەدەنی و باسی دژایەتی ئەمیری باوەڕداران بۆ یاری(النرد)((مار و پەیژە)( قوس البندق)و كۆترە فڕێ دەكات.
پاشان بە فراوانی ڕووداوەكان دێنێ و ئەوەی لەەسر هەڵوێستی هاوەڵان گێڕدراوەتەوە و دەیهێنێ.
پاشان ئەو كۆتاییە دڵگرانەی كە ئەمیری باوەڕداران تووشی بوو بەرگریكار و دوژمنیشی هەبووە لەوێوە دەرگاكانی خراپە بەڕووی كۆمەڵگەی ئیسلامیدا كرانەوە.
لەوانەیە دەقێكی كۆنمان نەبێ كە بەشێوەیەی بەرفراوان و وردەكاری وەك هی ئبن شوببەه چارەسەری ژیانی عوسمان()و كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕووداوەكانی فیتنەی كردبێ. مەگەر مێژووی دیمەشقی ئیبن عەساكیر كە وای لێ دەكات گرنگترین دەقە ئەصلیەكانی بەردەستمان بێت.
ڕێبازی نووسینەوەی ئیبن شوببەه لە كتێبی(تاریخ المدینە)دا ئەوەیە: هەوالەَكان بە شسەنەد و بەشێوەی كاری فەرموودەناسان دێنێ و سەنەدەكان كۆدەكاتەوە وەك پیشینەكانی وەك ئیبن ئیسحاق و واقیدی و جگە لەوان، بەڵام هەموو سەنەدەكانی(موص ول)گەیشتوو نین. هەیانە سەنەدی موصول و هەیانە مونقەتیع هەیانە موعەلەقە
هەروەها سەرچاوەكانی و كەسەكانی و لەجێ متمانە بووندا لە یەك ئاستدا نین، هەیانە وەرگیراو هەیانە بەرپەرچەدراوەیە. بۆ نموونە هەواڵا دەداتەوە پاڵا كەسی نادیار و دەڵێت(ئەبو غەسان وتی هەندێك لە مامۆستاكانمان بۆیان گێڕاینەوە…) (ئەسمەعی لەوەیدا كە لە كەسی داوە كە متمانەم پێیەتی لێوەی گێڕاوەتەوە…) (موحەممەدی كوڕی یەحیا- ئەبو غەسان – وتی كەسێك كە متمانەمان پێیەتی بۆی گێڕاینەوە) (كەسێكی قوڕەیش هەواڵی پێدام)
ئەوەی جێی ئاماژەیە ئەوەیە ئیبن شوببەه لە گێڕانەوەدا مودەلەس نیە، دەبینی لە كەسێكەوە كە بەرزی و نزمی لە سەنەدەكەیە گێڕانەوە دێنێ. بۆ نمونە كاتێ‌ لە ئەبو غەسانی كینانی مامۆستایەوە گێڕانەوە دێنێ جارێ دەڵێ( حدپنا ابو غسان)یان(حدپنا محمد ابن یحیا) و جارێ دەڵێت(قال ابو غسان) جاریش هەیە دەڵێت(حدپنا عن ابو غسان) لە شوێنی دیكەشدا دەڵێت(ومما وجدت فی كتاب ابی غسان)
ابن شوببەه لە(تاریخ المدینە)كەیدا ڕێبازی ئەو فەرمودەناسانەی نەگرتووتەبەر كە مێژووی شارەزاكانیان هێناوە و باسی ژیانی زانایانی و هاتووان بۆ ئەو شارە دەكەن وەك ئەوەی حاكم لە(تاریخ نیسابور)و خەتیب لە(تاریخ بغداد)و ئیبن عەساكیر لە(تاریخ دیمشق)دا كردی.
بەڵكوو مێژوویەكی بنیادی و ڕامیاری بۆ مێژوو هێناوە، گرنگی ئەو زانیاریانەی لەسەرمەشخەڵەكانی مەدینە و ڕێ و بان و كێڵگە و شوێنی هۆزەكانی هێناویەتی و تۆمارە ڕووداوەكانی پێشینەترین دەقی ئەو بوارەیە.
ئیمامی تەبەری زۆرێ‌ لە گێڕانەوەكانی ئیبن شوببە و نووسینەكانیشی دێنێ لەوەی پەیوەستە بە هەواڵی مەدینەوە وەك ڕووداوەكانی فیتنە لە خیلافەتی عوسماندا(رخ)یان ئەوەی پەیوەستە بە هەواڵی عێراق وەك دەرچوونی تەلحە و زوبەیر و عائشە(رچی الله عنها)بۆ بەسرە و شەڕی جەمەل و ڕووداوی دیكەش.
ئەم گرنگیدانەش لەبەرئەوەیە ئیبن شوببە تایبەتمەندیەكی هەبووە سەبارەت بە مێژووی مەدینە و بەسرە بەوەی دوو كتێبەكەی(اخبار المدینە)(اخبار البصرە)بە بنەڕەتی پتەوی مێژووی سەرەتای ئیسلامی دادەنرێت، ئیمامی زەهەبیش لەو بارەیەوە دەڵێت(ئیبن شوببە مێژوویەكی گەورەی بۆ مێژوو نووسیوە و كتێبی لەسەر هەواڵ و مێژووی مەدینە كە من نیوەیم دیوە پێشەوایەتیەكەی دێنێ)1.
ئەبو زەیدی كوڕی شوببە لە مامۆستاكانی ئیمامی تەبەری بووە، وا دیارە لێی بیستووە و مۆڵەتی لا وەرگرتووە و نوسینیشی لەسەر نەریتی مامۆستایانی ئەوكات لە مۆڵەتدا بە خوێندكارەكانیان بۆ گێڕانەوە لێیان دێتە بەرچاو ئەگەر توانای زانستیان دەركەوت. ژمارەی گێڕانەوەكانی تەبەری لە مێژووەكەیدا لە ئیبن شوببەوە دەگاتە سەد و شەست و نۆ پارچە، سی(30)دانەیان لەەسر مەسەلەی فیتنەن.

چواره‌م: ئه‌بو موخه‌نه‌ف لووگی كوڕی یه‌حیا
چوارەم سەرچاوەی سەرەكی لەسەر فیتنە لە مێژووەكەی ئیمامی تەبەریدا لووگی كوڕی یەحیای ناسراو بە ئەبی موخەنەف كە لە پێش ساڵی 170ك/ 786ز. مردووە. چەندین نووسینی لەسەر ڕووداوەكانی ناو دەوڵەتی ئیسلامی هەیە، ئەحمەدی كوڕی حارپی خەززار دەڵێت: زانایان دەڵێن: ئەبو موخەنەف لە خەڵكانی دی زیاتریشی هەیە لەەسر عێراق و هەواڵ و فتوحاتی، مەدائینیش شارەزای خوراسان و هیند و فارس و واقیدی شارەزای حیجاز و ژیاننامەیە و هەموو لە فتوحاتی شامدا هاوبەشن).
ئیبن قوتەیبە لە بارەیەوە دەڵێت(خاوەنی هەواڵا و باسی ڕەچەڵەكە و زیاتر هەواڵا(مێژووی)لایە) ئەبو موخەنەف بۆ ڕووداوەكانی عێراق زیاترین گێڕانەوەی هەیە بەتایبەت كووفە، چونكە بنكەی شیعەگەری بووە، بۆیە گرنگیداوە بە بابەتەكانی خەواریج‌و شۆڕشە شیعیەكان‌و شۆڕشەكانی عێراق بە گشتی، زۆربەی جار گێڕانەوەی كووفی دێنێ، چونكە رای خەڵكی عێراقی لە رای خەڵكی شام لە لا پەسەندتر بووە، ئەو هەواداری عەلەویەكان‌و دژ بە ئومەویەكان بوو، بۆیە شیعە ئەبوو موخنەف بە كەورە مێژوونووسی خۆیان دەزانن تا ئەوەی یەكێكیان لە بارەیەوە دەڵێت:(ئەبوو موخنەف لە گەورە مێژوونووسە شیعەكانە، سەرەرای بە ئاشكرا شیعە بوونی كەچی زانایانی سوننەش شتیان لێ وەرگرتووە وەك تەبەری‌و ئیبن ئه پیر). بەڵام شت وەرگرتنی سوننە لێی واتای پشت بەستنیان پێی نیە.
ئیبن نەدیم لیستێكی كتێبەكانی دێنێ كە نزیكەی پەنجا كتێب بون، لەوانەی پەیوەستن بە مەسەلەی فیتنەوە (كتاب الشوری و مقتل عپمان)و(كتاب الجمل)و(كتاب صفین)و(كتاب مقتل محمد بن أبی بكر و اڵاشتر و محمد بن أبی حژیفە)و (أهل النهروان و الخوارج)و(مقتل علی). بەڵام ئەبوو موخنەف جێ متمانە نیە‌و لەبەر شیعەگەری توندی لادانی لە مەسەلەی فیتنەدا دیارە، زەهەبی لەو بارەیەوە دەڵێت:(هەواڵ گێڕەوەیەكی هیچ‌و بێ متمانەیە) لە شوێنێكی دیكەدا دەڵێت:(لە دەستەیەكی نادیاران گێڕانەوەی هێناوە.ئەو هاوشێوەی سەیفی كوڕی عومەری تەمیمی نووسەری (الردە) ‌و(عوانە ابن الحكم)ە).
ئه‌مه‌ به‌شێكه‌ له‌م سه‌رچاوه‌
أ.د. محمد أمحزون: تحقیق مواقف الصحابە فی الفتنە من روایات الإمام الگبری و المحدپین
تێبینی: لەبەر درێژخوازی پەراوێزەكان هەوڵمانداوە لەگەڵ ئەوپەڕی پاراستنی سپاردەی زانستیدا پوخت كردنەوە بۆ هەندێ‌ لە پەراوێزەكان بەكاربهێنین.وەرگێڕ
لەگەڵ داوای نزای خێردا
وەرگێڕ

– فرانزروزنتال: علم التاریخ عند المسلمین؛ د. سامی الصقار: علم التاریخ عند المسلمین.
– الگبری: تاریخ الرسل و الملوك؛ بۆ نموونە بڕوانە ج4 ص335.
– هەمان سەرچاوە: بۆ نموونە بڕوانە(ج4 ص 372، 375، 160).
– هەمان سەرچاوە، ج5 ص 297
– هیشامی كوڕی عروەی كوڕی زوبەیری كوڕی عەوامی ئەسەدی قورەیشی ئەبولمونزیر لە گەورە هەواڵگێڕەرەوە و پێشەواینی فەرموودەیەكە كە زانایانی وەك(ئیبن سەعد و ئەبو حاتەم و عجلی و ئیبن موعین)بەجێ متمانەی دەزانن، لە ساڵی 145ك. مردووە
– مووسای كوڕی عوبەی كوڕی ئەبو عەییاش ئەبو موحەممەد لەجێ متمانە تایبەتمەندەكانی ژیاننامەی پێغەمبەر()ئیمامی مالیك وەسفی نوسینەكانی لەسەر غەزاكان دەكات. ئیمامی وخاریش لە صەحیحەكەیدا پشتی پێ بەستوون. ئەحمەد و ئیبن موعین و نەسائی و ئەبو حاتەم و ئیبن حبان بەجێ متمانەی دەزانن، لە ساڵی 141ك. مرد.
– موحەممەدی كوڕی سائیبی كوڕی بیسر ئەبو نەصری كەلبی هەواڵگێڕەوەی موخەسیرە، لە زانستی(الانساب)پێشڕەوە، بەڵام شیع یە و فەرموودەی وەرنەگیراو جێ متمانە نییە، ئیبن حبان دەڵێت: سبەئیە، لەوانەی دەڵێن عەلی نەمردووە و دەگەڕێتەوە بۆ دنیا، ئەگەر هەورێ‌ ببینن دەڵێن ئەمیری باوەڕدارانی تێدایە، ئەحمەد دەڵێت: تەفسیرەكەی كەلبی درۆیە و درۆ نیە سەیری بكەیت. لە ساڵی 146ك. مرد.
– موحەممەدی كوڕی نوەیر لە مامۆستاكانی سەیف لە ئوم عوسمان لە ئەبو موكنەفەوە گێڕانەوەی هێناوە. بڕوانە ابن حاتم الحجر و التعدیل ج8 ص 110
– تەلحەی كوڕی ئەعلەم ئەبولهەپیمی حەنەفی ەلرەی دانیشتووە و وسفیانی شەوری و سەیف فەرموودەیان لێوەرگرتووە، بڕوانە ابن معین: التاریخ ج2 ص 277، ابن ابی حاتم ج4 ص 482
– عەتیەی كوڕی حارپ ئەبو ڕەوقی هەمدانی كوفی لە گێڕەرەوانی كوفەیە.فەرموودەی لە ئەنەس و عكرمە و شەعبی و زوحاك و هی دیكەش گێڕانەوە و ئەحمەد و نەسائی و فەسەوی دەڵێن گرفتی نیە ئیبن موعین دەڵێت چاكە. ئەبو حاتەم دەڵێت زۆر ڕاستگۆیە، نووسینی تەفسیری هەیە
– الگبری: تاریخ الرسل و الملوك. ج4 ص 348.
– لە سەرچاوەكانی بەردەستدا ژیاننامەیم نەدۆزیوەتەوە.
– ابن كپیر: البدایە و النهایە ج7 ص 247.
– ابن الندیم: الفهرست ص 137
– الگبری: ج3 ص 249-341.
– ابن الندیم: الفهرست ص 137.
– الگبری: ج2 ص 455-562.
– هەمان سەرچاوە: ج4 ص 326-340
– عوبەیدوڵڵای كوڕی سەعدی كوڕی ئیبراهیمی كوڕی عەبدوڕەحمانی كوڕی عەوفی زوهری دادوەری ئەسبەهان بووە و بێ گرفت، ساڵی 260ك. مردووە.
– سەعدی كوڕی ئیبراهیمی كوڕی سەعدی كوڕی ئیبراهیمی كوڕی عەبدوڕەحمان دادوەری واسگ بوو لە سەردەمی هاروون، دواتر دادوەری سەربازگەی مەهدی بوو لە سەردەمی مەئمون، بێ گرفتە، لە ساڵی 201 ك مردووە.
– ابن حجر: التهژیب ج7 ص15.
– یەعقوبی كوڕی ئیبراهیمی كوڕی سەعدی كوڕی ئیبراهیم نووسەری غەزاكانە. جێ متمانەیە. لە ساڵی 208 ك. مردووە.
– ابن ابی حاتم: الجرح و التعدیل ج4 ص 285.
– محمد ابو الفچل: فهارس من تاریخ الگبری، ج10 ص 261.
– ابن حجر: لسان المیزان، ج2 ص 145.
– الژهبی: میزان الاعتدال، ج2 ص 145.
– محمد ابو الفچل: فهارس من تاریخ الگبری، ج10 ص 284.
– محمد ابو الفچل: فهارس من تاریخ الگبری ج10 ص 280.
– ابن ابی حاتم: الجرح و التعدیل ج4 ص 278.
– ابن معین: التاریخ، ج2 ص 245.
– النسائی: كتاب الچعفا‌و و المتروكین، ص 123؛ الدار قگنی: الچعفا‌و و المتروكین، ص 243.
– ابن حبان: المجروحین، ج1 ص 344.
– ابن حجر: التقریب، ج1 ص 344.
– الژهبی: المیزان، ج2 ص 255.
– ابن حجر: التقریب، ج1 ص 344.
– جواد علی: موارد تاریخ الگبری، مجلە المجمع العلمی العراقی، المجلد الپالپ،(1374ك/ 1954ز)
– الگبری: تاریخ الرسل و الملوك،(ج4 ص 498، 500-501)
– لە بەیروت لە(دار النفائس)لە ساڵی 1391ك/ 1972ز. چاپكراوە.
– الخگیب:تاریخ بغداد،ج3 ص3
– الژهبی: المیزان،ج3 ص 622.
– ابن حجر: التقریب،ج2 ص194.
– یەعقوبی كوڕی شەیبەی كوڕی صەلتی كوڕی عصفوری سدوسی ئەبو یوسفە، فەرموودەناسی جێ متمانە و فیقهناسی سەر بە مەزهەبی مالیك بووە،(المسند الكبیر المعلل)هی ئەوە، لە ساڵی 622ك، 875 ز.مردوە.
– ابن الندیم، ص 144.
– الواقدی: المغازی، بڕوانە بەشی یەكەم.
– بە وەرگرتن لە الخگیب: تاریخ بغداد، ج3 ص 6.
– الژهبی: التژكرە، ج1 ص 348،
– ابن معین: التاریخ، ج2 ص 532.
– البخاری: تاریخ الكبیر(1/1/77)، ابن ابی حاتم: الجرح و التعدیل ج8 ص 20.
– النسائی: كتاب الچعفا‌و و المتروكین، ص 217.
– الدار قگنی: الچعفا‌و، ص 347.
– عەلی كوڕی عەبدوڵڵای كوڕی جەعفەری سەعدی مەدینی بەسری مێژوونوسی فەرموودە ناس لە گەورە فەرموودە ناسانی سەردەمی خۆیەتی، لە نوسینەكانی(الاسامی و الكنی)و(الگبقات)و(الچعفا‌و)و(علل المسند)و..هتد. لە ساڵی 234 ك. مرد
– ابن حجر: التژهیب، ج9 ص 367.
– ابن ابی حاتم: الجرح و التعدیل، ج8 ص 21.
– ابو نعیم: كتاب الچعفا‌و، ص 146
– موصعەبی كوڕی عەبدوڵڵای كوڕی موصعەبی كوڕی پابتی زوبەیری ئەسەدی مەدەنی لە هەمووان زیاتر شارەزای(الانساب)بوو. ئیبن موعین و دار قوتنی بە جێ متمانەی دەزانن لە ساڵی 326 ك. مرد.
– ابن حجر: التژهیب: ج9 ص 366.
– هەمان سەرچاوە، ج9 ص 365.
– الژهبی: سیر الاعلام النبلا‌و، ج9 ص 454.
– هەمان سەرچاوە، ج9 ص 469.
– محەممەدی كوڕی موحەممەدی كوڕی موحەممەدی كوڕی ئەحمەدە، ئیبن سیدونناسی یەئموری ڕەبعی میسری ئەبو لفەتح: فەرموودە ناسی مێژووناس و ئەدیب. چەند كتێبێكی هەیە، لەوانە(عیون الاپرپی فنون المغازی و الشمائل و السیر)،(تعصیل الاصابە فی تفیچل السعابە)، ساڵی 734ك. 1334ز. مرد
– ئیبن سەیدونناس: عیون الاپر، ج1 ص 26 – 27
– الواقدی: فتوح الشام ، ص14 – 18.
– هەمان سەرچاوە 163
– هەمان سەرچاوە ص 5.
– ابن الندیم: الفهرست، 111
– روچات الجنان، ج7 ص 268.
– الگبری: تاریخ الرسل و الملوك، ج4 ص 356.
– موحەممەدی كوڕی صاڵی كوڕی دیناری تەمار ئەبو عەبدوڵڵای مەدەنی، فەرموودەی گێڕاوەتەوە لە عومەری كوڕی عەبدولعەزیزی موحەممەدی كوڕی مونكەدر و زوهری جگە لەوانیش، ئەحمەد و ئەو داود و عەجلی جێ متمانە و ئیبن سەعد بە بیر و هۆش چاك ناوی دەبا. لە ساڵی 168 ك، 784 ز. مرد
– عاصمی كوڕی عومەری كوڕی قەتادەی كوڕی نوعمانی زوفەری ئەنساری مەدەنی ئەبو عومەر یەكێكە لە زانایانی تابعین، كە ڕەخنەگران هەموو بە جێ متمانە و گەورە و شارەزا بە غەزاكانی دەزانن، عومەری كوڕی عەبدولعەزیز فەرمانی پێ كرد لە مزگەوتی دیمەشق دا بنیشێ و باسی غەزاكان و پلەو پاەیی هاوەڵان بكات بۆ خەڵك، ئەویش وای كرد كەسێكی جێ متمانە و زانابون، فەرموودەی زۆرە.لە ساڵی 126ك، 743ز. مرد
– الگبری: التاریخ الرسل و الملوك ج4 ص 359.
– جواد علی: موارد تاریخ الگبری، العدد الپالپ(1374 ه، 1954م)ص 56.
– ئیبن الندیم: الفهرست، ص163.
– ابن ابی حاتم: الجرح و التعدیل ج6 ص 116.
– ابن حجر، التهژیب ج7 ص 460.
– ابن حبان: الپقات ج8 ص 446.
– الخگیب: تاریخ بغداد ج11 ص 208.
– ابن حجر: التهژیب ج7 ص 460.
– ابن الندیم: الفهرست ص 163.
– ابن حجر: فتح الباری، ج13 ص 54.
– چوار بەشە و(فهم محمد شلتوت)تەحقیقی كردووە و(دار الاصفهانی)لە جەددە لە ساڵی 1393ك/ 1973ز. چاپی كردووە.
– تاریخ المدینە ج3 ص 907
– هەمان سەرچاوە ج2 ص 763.
– هەمان سەرچاوە ج1 ص 176.
– هەمان سەرچاوە، ج1 ص 62.
– هەمان سەرچاوە ج1 ص 291.
– هەمان سەرچاوە ج1 ص 16.
– هەمان سەرچاوە ج2 ص 763
– هەمان سەرچاوە ج1 ص 61 – 79.
– هەمان سەرچاوە ، ج1 ص 129.
– هەمان سەرچاوە ، ج1 ص 61.
– هەمان سەرچاوە ج2 ص 688.
– الژهبی: سیر أعلام النبلا‌و، ج12ص371.
– محمد أبوالفچل، ج10ص348.
– الژهبی: سیر أعلام النبلا‌و، ج10ص400.
– ابن قتیبە: المعارف.
– ێ‌غابزرگ الگهرانی: الژریعە إلی تصانیف الشیعە، ج1ص312.
– ابن الندیم: الفهرست، ص105-106.
– الژهبی: المیزان، ج3ص419.
– سیر أعلام النبلا‌و، ج7ص302.