رێکەوتننامەی ١١ ئازار ١٩٧٠

دوای کودەتای بەعسیەکان لە ساڵی 1968 و کۆنترۆڵکردنی جومگەکانی دەسەلات و هاتنە سەر حوکمی ئەحمەد حسن بەکر شەڕی نێوان حکومەتی عێڕاق و شۆڕشی کورد بەردەوام بوو دوای ماوەیەک ڕۆژنامه (الثورة)ی بەعسیەکان ڕایگەیاند حکومەت نیازی گفتۆگۆ و دانوستاندنی هەیە لەگەڵ کوردەکان دوای چەندین دانیشتن و گفتۆگۆکردن لە نێوان هەردوولادا و هاتنی سەدام حوسێن جێگری سەرۆککۆمار بۆ لای بارزانی کە ئامادەیی حکومەتی عێڕاق نیشاندا بۆ کۆتایی هێنان بە شەڕ و ناکۆکییەکان وە چوونی شاندی نوێنەرانی کورد بۆ بەغداد دوا جار هەردوولا ڕێکەوتن لەسەر کۆمەلێک بابەتی پەیوەست بە گەڵی کورد و مافەکانی، له کۆتاییدا لە ڕۆژی 11 ی ئازاری 1970 ڕێککەوتنامەکە لە شاری بەغداد لایەن ئەحمەد حسن بەکری سەرۆککۆماری عێراقەوە ڕاگەیاندرا کە نوێنەرانی شۆڕشی کوردیش تیایدا ئامادەبوون خەڵکێکی زۆری کورد و عەرەب و نەتەوەکانی تریش تێدا بەشداربوون کە مایەی دڵخۆشی گەڵانی عێڕاق بوو.

دەقەکانی ڕێکەوتننامەکە:

1ـ زمانی كوردی لەگەڵ زمانی عەرەبی زمانی فەرمی دەبێت لەو ناوچانەی كە زۆربەی زۆری دانیشتوانیان كوردن و زمانی كوردیش لەو ناوچانەدا زمانی خوێندن و فێركردن دەبێت و زمانی عەرەبیش لە هەموو ئەو قوتابخانانەدا دەخوێنرێت كە بە كوردی دەخوێنن.

2ـ بەشداریكردنی كوردەكان لە حوكمەت و جیاوازی نەكردن لەنێوان كورد و كەسانی تر لە فەرمانی گشتی گرتنە دەستدا، لەوانەش پایەی گرنگ و بایەخدار لە دەوڵەتدا، وەك وەزارەت و سوپا و هی تریش.

3ـ لەبەر ئەو دواكەوتووییەی كە لە ڕابردوودا لە هەردوو لایەنی ڕۆشنبیریی و پەروەردەیی بەسەر نەتەوەی كورددا هاتووە، پلانێك بۆ چارەسەركردنی ئەم دواكەوتووییە دادەنرێت، لەڕێگەی:  
أ ـ پەلەكردن لە جێبەجێكردنی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش لە ڕووی زمان و مافی ڕۆشنبیرییەوە بۆ گەلی كورد، ئامادەكردن و ئاراستەكردنی بەرنامەی تایبەت بە كاروباری نەتەوەی كورد لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆن بە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی كوردی.  

ب ـ گەڕاندنەوەی ئەو قوتابییانەی دەركراون بۆ قوتابخانەكانیان یان لەبەر بارودۆخی توندوتیژی لە ناوچەكە ناچاربوون واز لە خوێندن بێنن، بەچاوپۆشی كردن لە تەمەنیان یان دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەكی لەبار بۆ گیروگرفتەكانیان. 

جـ ـ كردنەوەی قوتابخانەی زۆر لە ناوچە كوردییەكاندا و بەرزكردنەوەی ئاستی پەروەردە و فێركردن و قەبووڵكردنی قوتابیی كورد لە زانكۆ و كۆلێجی سەربازی و دابینکردنی کورسی خوێندن له ناوخۆ و دەرەوەی عێڕاقدا.

4ـ فەرمانبەرەكان لەو یەكە كارگێڕییانەی كە بەشی زۆریان كوردن، دەبێ كورد بن، یان لەو كەسانە بن كە كوردی باش دەزانن، ئەگەر ژمارەی پێویستیان لێ پەیدابوو و بەرپرسە بنچینەییەكان (پارێزگار، قایمقام، بەڕێوەبەری پۆلیس، بەڕێوەبەری ئاسایش(ئەمن) و هی تری لەم جۆرە) دادەمەزرێن و دەستبەجێ دەستدەكرێت بە پەرەپێدانی دامودەزگای دەوڵەت لە ناوچەكە بە ڕاوێژكردن لە چوارچێوەی لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێكردنی ئەم بەیاننامەیە، بەو شێوەیەی كە جێبەجێكردنی مسۆگەر دەكات و یەكێتیی نیشتمانی و ئارامی لە ناوچەكەدا بەدی بێنێت.

5ـ حكوومەت دان بە مافی گەلی كورددا دەنێت لە پێكهێنانی ڕێكخراوی قوتابییان و لاوان و ئافرەتان و مامۆستایانی تایبەت بە خۆیان و ئەو ڕێكخراوانە ئەندامی ڕێكخراوە نیشتمانییە عێراقییەكانی هاوشێوەی خۆیان دەبن.  

6ـ بڕگەی (أ): كاركردن بە هەردوو بڕگەی (1) و (2)ی بڕیاری ژمارە 59ی مێژووی 5/8/1968ی ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش هەتا مێژووی دەرچوونی ئەم بەیاننامەیە، ئەمەش هەموو ئەوانەی بەشدارییان لە كاری توندوتیژیی ناوچەی كوردیدا كردووە، دەگرێتەوە.  
بڕگەی(ب): كرێكار و فەرمانبەر و خزمەتگوزارە مەدەنی و سەربازییەكان دەگەڕێنەوە بۆ خزمەت، ئەمەش بەبێ خۆبەستنەوە بە بوونی (میلاك) جێبەجێ دەكرێت و سوودیش لە خەڵكی مەدەنی لە ناوچە كوردییەكان بەپێی پێویستی ئەو ناوچانە پێیان، وەردەگیرێت.  

7ـ بڕگەی (أ) دەستەیەك لە كەسانی خاوەن تایبەتمەند پێكدەهێنرێت، بۆ ئەوەی بەوپەڕی خێراییەوە ناوچەكە لە هەموو ڕوویەكەوە هەڵسێتەوە و قەرەبووی ساڵانی ئەم دواییەی بەسەرهاتەكانی بكرێتەوە و بودجەیەكی تەواویش بۆ جێبەجێكردنی ئەم كارە تەرخان بكرێت و ئەو دەستەیەش سەر بە وەزارەتی كاروباری باكوور دەبێت.  

بڕگەی (ب) ئامادەكردنی پلانی ئابووری بەشێوەیەك كە پەرەسەندنی هاویەكی و یەكسانی لە هەموو لایە جیاجیاكانی عێراق دابین بكات بە چاودێریكردنی بارودۆخی دواكەوتوویی لە ناوچەی كوردیدا.  

بڕگەی (جـ) تەرخانكردنی مووچەی خانەنشینی بۆ خێزانی ئەو كەسانەی لە بارودۆخی داخباری شەڕ لە بەشداربووانی بزاڤی چەكداریی كورددا شەهید كراون و بۆ خەڵكی تر و بۆ ئەوانەی بەهۆی ئەو بارودۆخەوە تووشی شێواوی هاتوون، بەپێی یاسایەكی تایبەتی لەسەر شێوەی یاسا كارپێكراوەكان.  
بڕگەی (د) كاركردنی خێرا بۆ فریاكەوتنی خەڵكی زیانلێكەوتوو و دەستكورت لەڕێگەی تەواوكردنی پرۆژەی خانوو دروستكردن و شتی تر كە كار بۆ بێكاران دابین دەكات و پێشكێشكردنی یارمەتی كەلوپەل و پارە بەشێوەیەكی گونجاو و قەرەبوویەكی ماقووڵ بدرێت بەو زیانلێكەوتووانەی پێویستییان بە یارمەتییە، ئەمەش بە لێژنەی باڵا دەسپێردرێ و ئەوانەی لێ هەڵدەهاوێژرێ كە بڕگەی پێشوو گرتوونییەوە.  

8ـ گەڕاندنەوەی دانیشتوانی گوندە عەرەبی و كوردییەكان بۆ شوێنەكانی پێشوویان، بەڵام ئەو گوندانەی كەوتوونەتە ئەو ناوچانەی ناكرێ بكرێن بە ناوچەی لێ نیشتەجێ بوون، ئەوا حكوومەت بۆ مەبەستی سوودی گشتی بەپێی یاسا دەیانكات بە موڵكی خۆی و لە ناوچەی نزیك ئەوێ نیشتەجێیان دەكات و هەر زەرەر و زیانێكیش بەهۆی ئەوەوە لێیان كەوتبێ، قەرەبوویان بۆ دەكاتەوە.  

9ـ پەلەكردن لە پیادەكردنی یاسای چاككردنی كشتوكاڵ لە ناوچەی كوردی و هەمواركردنی بەشێوەیەك كە پاكتاوكردنی پێوەندیی دەرەبەگایەتی مسۆگەر بكات و، هەموو جوتیارەكانیش پارچە زەویی گونجاویان پێ بدرێت و لەو باجە كشتوكاڵییەش كە لە ماوەی ساڵانی شەڕدا لەسەریان كۆبووەتەوە، ببەخشرێن و لێیان خۆش بن.  

10ـ ڕێككەوتن لەسەر هەمواركردنی دەستووری كاتی وەكو ئەمەی خوارەوە كرا:  
أـ گەلی عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی پێكدێت، ئەوانیش نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردن، ئەم دەستوورە دان دەنێ بە مافی نەتەوەیی گەلی كورد و مافی هەموو كەمایەتییەكان لە چوارچێوەی یەكێتیی عێراقدا.  
ب ـ زیادكردنی ئەم بڕگەیەی خوارەوە بۆ ماددەی چوارەمی دەستوور:  
(زمانی كوردی زمانی فەرمی دەبێت لە ناوچە كوردییەكاندا شان بەشانی زمانی عەرەبی).
جـ ـ چەسپاندنی خاڵەکانی سەرەوە لە دەستووری هەمیشەییدا.  

11ـ گەڕاندنەوەی ئێستگەی ڕادیۆ و چەكە قورسەكانی شۆڕش بۆ حكومەت، ئەمەش بەند دەبێت بە جێبەجێكردنی قۆناغە كۆتاییەكانی ڕێككەوتنامەكە.  

12ـ جێگرێكی سەرۆككۆمار كورد دەبێت.  

13ـ یاسای پارێزگاكان بەشێوەیەك هەموار دەكرێت، كە لەگەڵ ئەم بەیاننامەیەدا بگونجێت.  

14ـ دوای ڕاگەیاندنی بەیاننامەكە، بە ڕاوێژ لەگەڵ لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێكردنی بەیانەكە، كاری پێویست ئەنجام دەدرێت بۆ یەكخستنی ئەو پارێزگا و یەكە كارگێڕییانەی زۆربەی زۆری كوردیان تێدا دادەنیشن بەپێی ئەو ئامارە فەرمییانە دەكرێن و دەوڵەت هەوڵدەدات بۆ پەرەپێدانی ئەو یەكە كارگێڕییانە و قووڵكردنەوە و فراوانكردنیان، بۆ ئەوەی گەلی كورد په‌یڕەوی سەرجەم مافە نەتەوەییەكانی خۆی بكات بۆ دەستەبەركردنی شادبوونی بە ئۆتۆنۆمی، تا ئەو یەكە كارگێڕییەش دێتەدی، هاوئاهەنگیی كاروباری نەتەوەییی كورد لەڕێگەی كۆبوونەوەی دەوری دەكرێت كە لەنێوان لێژنەی باڵا و پارێزگارەكانی ناوچەی باكور دەبەسترێن، لەبەر ئەوەی ئۆتۆنۆمی لە چوارچێوەی كۆماری عێراقدا جێبەجێ دەكرێت، بێگومان وەبەرهێنانی هەموو سامانێكی سروشتی لەم ناوچەیەدا تایبەتە بە دەسەڵاتداریی ئەم كۆمارە.  

15ـ گەلی كورد بە ڕێژەی دانیشتوانی لەچاو دانیشتوانی عێراق، بەشداری لە دەسەڵاتی یاساداناندا دەكات و ئەندامی دەبێت.

قازانجەکانی بۆ کورد و لایەنی ئەرێنی ڕێکەوتنەکە

ئەم ڕێکەوتنە دەستکەوتێکی مێژووی بوو لە خەبات و ماندووبوونی چەندین ساڵەی گەڵی کورد لە باشووری کوردستان، یەکەمجاربوو لە دوای پەیمانی سیڤەر یەکێک لەو وڵاتانەی کوردی بەسەردا دابەشکراوە بە فەرمی دان بە مافەکانی کورد دا بنێت و ئۆتۆنۆمی بە بەشێکی کوردستان ببەخشێت کە ئەمەش بۆ هەر چواری پارچەی کوردستان گرنگ و مێژووی بوو چونکە دەوڵەتی عێراقیان ناچارکرد لە نکوڵیکردن و ئینکاریکردنەوە، بێنە سەر ئەو ئەنجامەی ئۆتۆنۆمیان پێ ببەخشن، هەرچەندە ئەمە هەموو شتێک نەبوو، بگرە زۆر کەمتربوو لە مافی رەوای نەتەوەیی و سیاسی و رۆشنبیریی کورد، بەڵام بەڵگەنامەیەکی گرنگ بوو بۆ کورد لە عێراقدا. هەروەها لە ١١ی ئازاردا کۆتایی بەو ناکۆکییە حەوت ساڵییەی ناوخۆی کورد هات کە شۆڕشی کوردی کردبوو بە دوو پارچەی دژ بەیەکەوە. باڵی مەکتەبی سیاسی چوونەوە ژێر سەرکردایەتی مەلا مستەفا و کۆتایی بە سەردەمی ئەوان هات، کە لەو حەوت ساڵەدا چەند رووداوی خوێناوی روویاندا و دەیان پێشمەرگە و فەرماندە و کادری سیاسی کورد بە دەستی کورد کوژران. وە شۆڕشی ئەیلول کە ٩ ساڵ بوو هەڵگیرسابوو، بەهۆی ١١ی ئازارەوە پشوویەکی دا و ئەگەر بەناو یان رووکەشیشبێ، بوو بە بەشێک لە حوکمڕانی عێراق. بەو رێککەوتنە هەستی کوردبوون و ئومێد بە شۆڕشەکەی تا ئاستێکی زۆر بەرزبوویەوە وە خۆشاردنەوە و بۆردومانی هەمیشەیی گوندەکانی کوردستان کە لە ١٩٦١ـەوە دەستیپێکردبوو کۆتایی هات. لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی پرسی کورد لە باشووی کوردستان تاڕادەیەکی زۆر بەرەوپیشچوونی بەخۆیەوەبینی.

تێبینییەکانی سەر ڕێکەوتنەکە
ڕێكه‌وتننامه‌ى ۱۱ى ئازار له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ كۆمه‌ڵێک ده‌ستكه‌وتى گرنگ‌ و به‌ بایه‌خى بۆ كورد له‌ باشورى كورستان تێدابوو، به‌ڵام نه‌ك هه‌ر نه‌بووه‌ مایه‌ى وه‌دیهێنانى خواسته‌كانى كورد، به‌ڵكو به‌هۆى سیاسه‌ت‌ و مامه‌ڵه‌ى لاواز و نا سیاسییانه‌ى سه‌ركردایه‌تى ئه‌وساى كورد و په‌شیمانبوونه‌وه‌ى ڕژێمى به‌عس له‌ به‌شێكى گرنگى نێوه‌رۆكى ڕێكه‌وتنه‌كه‌ كه‌ په‌یوه‌ستبوو به‌ كه‌ركوك‌ و ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كانه‌وه‌. لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی نێوەرۆكی ڕێكەوتنەكە چووە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام ڕێبەرانی بەعس، سەبارەت بە سنوری جوگرافیی ناوچەی ئۆتۆنۆمی، نەك هەر هەنگاوی جیدییان نەناوە، بەڵكو بەردەوام لەهەوڵی ئەوەدابوون كە ناوچە كوردنشینەكانی كەركووك‌ و ناوچە نەوتیییەكان لە كوردستان داببڕن و بەردەوامیش ئەو كارەیان كردووەو دەیكەن. دكتۆر مه‌حمود عوسمان كه‌ یه‌كێك بووە له‌به‌شدارانى گفتوگۆكانى نێوان سه‌ركردایه‌تى شۆڕش‌ و حكومه‌تى ئه‌و كاته‌ى عێراق باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ به‌ هۆی نه‌بوونی متمانه‌وه‌ له‌ نێوان هه‌ردوولادا ڕێكه‌وتنه‌كه‌ جێبه‌جێنه‌كرا و حكومه‌تی ئه‌و كاتی عێراق له‌ به‌ڵینه‌كانی په‌شیمان بوویه‌وه‌ و پابه‌ند نه‌بوو به‌ ڕێكه‌وتنه‌كه‌وه‌، مه‌حمود عوسمان ده‌شڵێت: له‌و قۆناغه‌دا هه‌ندێ خوێندنه‌وه‌ی كورد هه‌ڵه‌ بوو، كه‌ پێیان وابوو ئێران‌ و ئه‌مریكا و ئیسرائیل ئه‌توانن كێشه‌ی كورد چاره‌سه‌ربكه‌ن‌، كورد بوو به‌ قوربانی سیاسەتێكی هەرێمی لە نێوان زلهێزەكاندا.

جێبەجێنەکردنی ڕێکەوتنەکە

ڕێکەوتنەکە سەرەتایەکی گرنگ بوو لە کۆتایی هێنان بە شەڕ و ناکۆکی لە نێوان حکومەتی عێڕاق و شۆڕشی کوردی و چەسپاندنی مافەکانی گەڵی کورد بەڵام دوای ماوەیەکی کەم حکومەتی عێڕاق بەندەکانی ڕێکەوتنەکەی جێبەجێ نەکرد و تاک لایەنە ئۆتۆنۆمی بە کوردستان دا بەبێ ناوچەکانی کەرکووک و خانەقین و شنگاڵ، کە ئەمە پێچەوانەی ڕێکەوتنەکە بوو وە حکومەتی عێڕاق لەو ماوەیەدا هەولی دا خۆی بەهێزبکات و دووبارە مافەکانی گەڵی کورد زەوت بکات و هێزەکانی خۆی بەسەر کوردستاندا بلاوبکاتن بێگومان ئەمەش لە لایەن سەرکردایەتی کوردەوە قبوڵ نەکرا و ڕەتکرایەوە، ئەمەش وایکرد خەڵکی کوردستان و پێشمەرگە چەک هەڵبگرن و بەرگری بکەن دووبارە شەڕ و ئالۆزی دەستیپێکردووە دوا جار حکومەتی بەعسیەکان لە ساڵی 1975 بە ڕێکەوتنامەی جەزائیر لەگەڵ حکومەتی ئێران هەموو شتێکیان هەڵوەشاندەوە و کۆتایی بەم ڕێکەوتنامەیە هات.
زێرەڤان هەرکی