سەرهەنگ قادر
قۆناغی چوار-بەشی مێژوو
زانكۆی سۆران
لە 24ی تەموزی 1923دا لە شاری (لۆزان)ی سویسرا پەیمانێكی لە نێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەڕەنسا و ژاپۆن و یۆنان و ڕۆمانیا و سڕبیا و كرواتیا و سلوانیا و توركیا) بۆ ناسینی دەوڵەتی نوێی توركیا و پێداچوونەوە بە پەیمانی سیڤەردا كرا، لەم كۆنگرەیەدا (عیصمەت ئینۆنۆ)ی سەرۆك وەزیرانی توركیا وەك نوێنەری توركیا، وەهەروەها (لۆرد كرزن) سیاسەتمەداری ئینگلیز وەك نوێنەری بەریتانیا لەسەر بابەتی ناوچەی موسڵ كەوتنە گفتوگۆیەكی درێژخایەن، توركیا لەبەرئەوەی پەیماننامەی سیڤەری بە زۆرملێ واژوو كردبوو لەبەر دۆڕانی لە جەنگی یەکەمی جیهانیدا، بۆیە دەیویست حكومەتی نوێ بە چاوێكی دیكەوە سەیربكرێت. لە كۆتاییدا لە 24/7/1920 پەیماننامەكە واژوو كرا و پەیماننامەی سیڤەر هەڵوەشایەوە و وڵاتان دانیان بە سنووری توركیادا نا كە سنووری دەوڵەتی عوسمانی بوو لە ئەنادۆڵدا.
بێگومان ئێمە ناتوانین باس لەپەیمانی لۆزان کارگەی لەسەر کورد بكەین ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ سیڤەر، كە لەسیڤەردا دەوڵەتە هاوپەیمانەكان بەشێوەیەكی یەك لاكەرەوە ئەیانویست دەوڵەتی عوسمانی تەواو لاواز و پەرتەوازەی بكەن، تەنانەت ئەو دەوڵەتە لەسنووری ئەستەنبوڵدا بهێڵنەوە، واتە بەشێوازێك پەرتی بكەن، هەموو ناوچەكانی لێ جیابكەنەوە ئەمەش بەتایبەتی لەلایەن ئەو هێزەی كە تازە دروست بوو، ( لۆرد كریزۆنیش) وەك نوێنەری بەریتانی، بێگومان كێشەیەكی سەرەكی لەم پەیماننامەیەدا بریتی بوو لەكێشەی ویلایەتی موسڵ، ئایا موسڵ ئەبێ بخرێتە سەر توركیا یاخود ئەبێ سەربە و دەوڵەتە نوێیە بێت كە ناوی ئێراقە لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا؟ توركیا كۆمەڵێك پاساوی گرنگی خۆی هەبوو لەڕووی دیمۆگرافیاوە، لەڕووی دانیشتوانەوە توركەكان پێیان وابوو زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ بریتین لەكورد و تورك، بۆیە ئەمە پاساوێكی بەهێزە تا بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا، هەروەها پاساوێكی تری ئابووریشیان هەبوو كە بریتی بوو لەوەی بازرگانی و ئابووری ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدایە، واتە لەگەڵ باكووری كوردستاندایە، ئەمەش خاڵێكی تر بوو كە كاریان لەسەر ئەكرد، پاساوێكی تری یاساییان هەبوو توركەكان ئەویش ئەوە بوو ئەیانوت ویلایەتی موسڵ لەكاتی جەنگدا داگیرنەكراوە، بەڵكە لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانییەوە، واتە ئاگربەستی مۆندۆرس لەو كاتەوە ئەو ویلایەتە خراوەتە سەر ئێراق، واتە بەریتانیا هاتووە داگیری كردووە كە ئەمە پێشتر ویلایەتێكی عوسمانی بووە، لەرووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە پاساوێكی تریان هەبوو، ئەویش ئەوەبوو كە كوردەكان هاوسۆزی ئایینیان لەگەڵ توركەكاندا هەیە. بۆیە (عیسمەت ئنیۆنۆ) هەموو ئەمانەی خستە بەردەم كریزون كە لەو كاتەدا نوێنەری دەوڵەتی بەریتانی بوو، هەموو ئەمانە پاڵپشتن بۆ ئەوەی ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا، بەڵام لەبەرانبەر ئەوە پاش دوو مانگ كریزۆن وەڵامی ئەم پاساوانەی دایەوە، سەبارەت بەدیموگرافیا ئەوەی راگەیاند؛ زۆرینەی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ كوردن نەك تورك، هیندۆئەوروپین. ئەمەش لەڕووی نەژادەوە لەگەڵ توركەكاندا بێگومان جیاوازن، لەڕووی ئابووریشەوە ئەوەی خستیبووەڕوو ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ ناوەڕاست و باشووری ئیراقدایە واتە لەگەڵ ئەو دەوڵەتەدایە كە بەریتانیا ئەیەوێت، لەڕووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە توركیا ئاماژەی پێكردبوو كوردەكان ئەیانەوێت لەگەڵ توركیادابن، ئەم ئەوەی راگەیاند كە هەر لەسەرەتای سەدەی نۆزدەوە كوردەكان بەبەردەوامی لەشۆڕشدابوون بەرانبەر بەدەوڵەتی عوسمانی تاجەنگی جیهانی، ئەمەش بەڵگەیەكی بەهێزە كە وا لە بەریتانیا ئەكات دەستبەرداری ویلایەتی موسڵ نەبێت، چونكە كوردەكان بەكرداری نایانەوێت بخرێنە ژێر دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە نوێیەی كە پێی ئەوترێت توركیا، بەڵكە ئەیانەوێت لەگەڵ ئێراقدا بژین، لەڕووی یاساییشەوە پاساوێكی تری توركەكان بوو، دەوڵەتی بەریتانی پێی وابوو ئەبێ بخرێتە سەر ئێراق، چونكە بەفەرمانی كۆمەڵەی نەتەوەكان ئەوكاتە بەفەرمی لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا بوو، هەر كاتێكیش هەر هەنگاوێك ئەنرێت ئەبێ بەرەزامەندی كۆمەڵەی نەتەوەكان بێت بۆیە ئەمە گرنگترین ئەو پاساوانە بوون هەریەك لەدەوڵەتی توركیا و بەریتانیا بۆ یەكلایی كردنەوەی چارەنووسی كێشەی ویلایەتی موسڵ ئەیانخستە روو، ئێمە لێرەدا ئەوە بەدی ئەكەین، ئەوەی غیابی هەیە، ئەوەی هەژماری بۆ ناكرێ بریتییە لەكورد. ئەوەی پهیوهست بێت بهكورد لهم ڕێككهوتنامهیهدا، بهشێوهیهكی گشتی ئەم رێککەوتنامەیە گەلە کۆمەکییەک بوو لە کورد کرا.
له كۆتاییدا ئهوهی پێویسته بگوترێت، چارەنووسی گەلی کورد بە پێی پەیماننامەی لۆزان لە دەوڵەتی تازەی تورکیادا توایەوە، هەرچەندە شۆرشێک لهلایهن كوردهكانهوه لهدژی ئهم پهیماننامهیه ئهنجامدرا، بهڵام لهكۆتاییدا ههر شكستیان هێنا. ههروهها ههموو ئهو دەسکەوتانەی حکومەتی تورکیا بەدەستی هێنا لەسەر خاک و رەنجی کوردانی باکووری کوردستان بوو، کەتوانی هەموو سنوری دەولەتەکەی لە نفوزی دەولەتانی تر بپارێزێت و بناغەی حکومەتێکی بەهێز لە ئەنقەرە دابمەزرێنێ، لهههمان كاتدا کوردیش نەیتوانی سوود لە ناکۆکی نێوان لایەنەکانی پەیماننامەکە وەربگرێت و لە قازانجی خۆی بیقۆزێتەوە، چونکە کوردەکان خاوەن سەرکردە ودەسەڵاتێکی یەکگرتوو نەبوون، نەیانتوانی پلان بۆ پاشەرۆژی خۆیان دابرێژن.
لیستی سەرچاوەکان :
مێژووی هاوچەرخی تورک نوسینی دکتۆر یاسین سەردەشتی چاپی دووەم/سلێمانی ( ٢.١١ )
٢-کوردستان چۆن داگیر کراو دابەش کرا نووسینی سەلام ناوخۆش چاپی دووەم ( ١٤٢١_٢٠٠٠ )
٣-مەسەلەی کوردستان نێوان ململانێ تورک و ئینگلیز نوسینی سەلام ناوخۆش.