بیروباوەڕ و مەزهەب و ئایینزاكانی زەردەشتییەت:

هامنۆ هەورامی

بیروباوەڕ گەورەترین و گرنگترین چەمك و پێناساندنی هەموو ئایدۆلۆژیایەك و ئایینێكە كە پێی بناسرێتەوە و مۆركێكی تایبەت لەسەر شوێنكەوتووەكانی بەجێ بهێڵێت.

ئایینی زەردەشتی یەكێك بووە لەو ئایینانەی بە درێژایی مێژوو لە بواری بیڕوباوەڕ و چۆنیەتی لێكدانەوە بۆی گۆڕانكاری بنەڕەتی لێ پەیدا بووە و وای لێهاتووە كە گرۆ و تاقم و مەزهەبی نوێی ئایینی لێ جیا ببێتەوە بە شێوەیەك كە زۆرجار بە ئایینی سەربەخۆش لە قەڵەم بدرێن، بەڵام لە ڕاستیدا هەمووی لەژێر چەتری زەردەشتیەتدا كۆ دەبنەوە كە پێكهاتبوون لە: (زورڤانیزم و مازدەكیزم و مازدایزم) ^(۱)

كە تێڕوانینیان بۆ هەموو بەشەكانی ئایینەكە بەتەواوی جیاوازە لەیەكتری بەڵام ئەوەی كە سەرەکیترین ڕێبازی زەردەشتییەتە و ڕێبەرە سەرەكیەكانی زەردەشتیەتی لەسەر بووە و وەك نوێنەرایەتی زەردەشتی بكات مازدایزمە كە زۆر جار زەردەشتیەتیش بە مەزدا پەرستەكان یاخود مازدایی دەناسرێنەوە و وەك سوننە لەناو ئیسلامدا و كاسۆلیكی نێو مەسیحیەكان وەهان.

سەرەتا پێویستە باس لە چەمكە سەرەكییەكانی بیروباوەڕی زەردەشتیەت بكەین و شیان بكەینەوە و قسەیان لەسەر بكەین لەچوارچێوەی ڕێبازی مەزد یەسنا.

أ. ڕێبازی مەزد یەسنا – مازدایزم- (ئەو كەسانەی كە لەسەر ڕێبازە ڕاستەقینە زەردەشتییەكەن):

1. سپەنتامینوو و ئەنگرەمینوو:

زەردەشت بە ڕێنوێنی ئەوەی لە كەش و هەوای جەزمە و لە بیران ڕاچوون و پەردە لەبەر نەماندا پێی گەیشت، بە توندی كەوتە بەربەرەكانی لەگەڵ پەرستنی دێوان كەلەڕێوڕەسمێكی پڕ لە شۆر و مەستی بە خواردنەوەی ئاوی < ئاڕماك > ئەنجام دەدرا. دێو لێرە بەم لاوە زاراوەیەكە كە بۆ پەروەرندەكانی <جەماوەری نامەزداهی> (دێویەسنان) بەكار دەهێنرێ. زەردەشت لە بەرامبەر ئەم تاقمەی دێواندا، خوای مەزن واتە < مەزدا > یان < مەزدا ئەهوورا > یا < ئەهوورا مەزدا >ی ڕاست كردەوە كە لای ئەو یەزدانی هۆزگەلێكی تایبەت نەبوو، بەڵكوو بە ئافەرینندەی تۆرمەی ئادەمیزاد دادەنرا.

بە بڕوای ئەو، دێوان خواوەندانی درۆ و چەپەڵكارین كە < نەیاری ئەهوورامەزدا >ن و دژایەتی و دوژمنایەتی ئەو دوو تاقمە لای ئەو بیرۆكەی شەڕ و تێكهەڵچوونی نێوان دوو < گەوهەر = سروشت > یان دوو <عەقڵ>ی بەدیهێنا كە لە سەرەتای خوڵقاندنی جیهانەوە هەبوون. ئەم دوو گەوهەرە یەكیان < سپێنتە مینیوو > – سپێنتە واتە خاوەن دەسەڵاتێكی ئەوپەڕ سروشتی و مینیوو واتە بەهەشت^(۲)، واتەی سپەنتامینو پێكەوە واتای ړۆحی خێر (پیرۆز) دەگەیەنێت ^(۳) – واتە گەوهەر یان عەقڵی توانایە كە چەشنێكە لە ڕەنگدانەوەی خودی مەزدا و ئەویتر < ئەكە مینیوو > یان وەك لە بەشە تازەكانی ئەڤێستادا هاتووە < ئەنگرەمینیوو >یە یانی عەقڵی بەد ئاكار – ئەنگرەمینو واتە ڕۆحی شەڕ (ناپاك) ^(٤) – ^(٥)

وە سپەنتامینوو و ئەنگرەمینوو كە مەبەست لێی ئاهورامەزدا و ئەهریمەنە هاوكات ئەنگرەمینو لەگەڵ سپەنتامینو بەدی هاتوون و بە دوو هەمزادی دووانە ناودەبرێن كە یەكێكیان پاك و پیرۆزە و یەكیان خراپ و نەگریس، ئەنگرەمینو واتە ڕۆحی شەڕ (ناپاك) و سپەنتامینو واتە ڕۆحی خێر (پیرۆز) ئەم دوو هەمزادە هەمیشە لە شەڕدان تا لە ئەنجامدا سپنتامینو بەسەر ئەنگرەمینودا سەردەكەوێت و شەڕ و ناكۆكی كۆتایی پێ دێنێت. ^(٦)

لێرەدا سەیر دەكەین نووسەر بەو شێوەیە ڕوونی كردۆتەوە كە بۆمان دەردەكەوێت سەرهەڵدان و دروست بوونی ئاهورامەزدا و ئەهریمەن لە یەك خاڵدا بووە و پێكەوە دروست بوون !

كەواتە ئاهورامەزدا هەڵەیە بە خودای ئەزەلی و ئەبەدی دابنێین چونكە لە خاڵێكدا دەست پێدەكات و هێز و توانای لەگەڵ ئەهریمەندا یەكسانە و بەردەوام لە شەڕدان دژی یەكتری!!!

كەواتە ئیتر بۆ مەزداییەكان لۆمەی زۆرڤانیەكان بكەن كە ئاهورامەزدا و ئەهریمەن بە برا دابنێن ؟

ئەمانە هەمووی نیشانەی پرسیار لەسەر ئاهورامەزدا دروست دەكەن كە بەجۆرێک پێمان دەناسێندرێت ئەو هێزەی نییە کە بتوانێت زاڵ ببێت بەسەر ئەهریمەندا تاكو كۆتایی دنیا ، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بوو بۆ تێڕوانینە جیاوازەکان ، کە پێویستی دەکرد وردتر لێکدانەوەی بۆ بکرێت.

2. ئاهورامەزدا:

ئاهورامەزدا بەچەند شێوەیەك هاتووە لەوانە:

ئەهوورا مەزدا یا ئەهورە مەزدە یاخود مەزدا ئەهوورە كە زەردەشت ئەم وشەیەی بۆ خودا بەكارهێناوە لە گاتاكاندا و پاش چەندین سەدە لە زمانی گاتاكانەوە هاتە ناو سەرجەم ئاڤێستا و گەیشتە ناو زمانی (پارسی كۆن) واتە فۆرس كە زمانی سەردەمی هەخامەنشییەكان بووە. دواتر هاتە ناو زمانی پالەوی و لەوێشەوە بۆناو زمانی فارسی كەلەم زمانەشدا هەندێک گۆڕانكاری بەسەردا هات وەك:

هورمەزد، هورموزد، ئورمەزد، هرمز، ئورمەز و هرمزد ، كە هەر هەموویان كورتكراوەی هەمان (ئەهورەمەزدە)ن.

وشەی ئەهورا كەلە ئاڤێستادا وەرگیراوە هەمان (ئەسوور)ی ڤێداكانە كە هەردووكیان لە وشەی (ئەسوو) وەرگیراون كە بەواتای سەروەر و دۆست دێت.

مەزداش لە سانسكریتدا (مێزەس)ی پێدەوترێت بە واتای هۆش و هزر و و زانست هاتووە و بە گشتی لەناوی (ئاهوورامەزدا)ش بەواتای دۆستی هۆشمەند، سەروەری زانا، ئەمیری ئاگا و یاوەری ژیر دێتە دەست. ^(۷)

(ئاهورامەزدا)، (مەزدا) بە واتای ئەندێشە و ژیربێژی ، (ئاهورا) بە واتای (رب) پەروەردگار و خاوەن ، (ئاهورامەزدا) واتە: خاوەنی بیر و هۆش و ژیری پاك و گەورە، واتە (حكیم). بە گەورەتری لە (مێهر) و (میترا)ی دانا، و لە سەرجەم خواكانی تر بە گەورەتریی زانی و بە پەروەردگاری سەرجەم گەردوون و خوای خێر و خۆشی ناوبرد. ^(٨)

وە هەروەها بێجگە لەو لێكدانەوەیەی كە زۆروانیەكان بۆ ئاهورامەزدایان كردووە كە كوڕی زورڤانە و برای ئاهورامەزدایە ، سەرەڕای ئەوە بەپێی بیروڕای زەردەشتییەكان ئاگری دیارە و بەرچاو كە لە ئەڤێستادا < ئاتەر >و لە زمانی فارسی نێوەڕاستا < ئادوور >ە لە كوڕی ئەهورەمەزدا ناودێر كراوە واتە ئاگر كوڕی ئاهورامەزدا – خودا – یە. ^(۹)

ئەگەر بەجوانی لە وتەكانی سەرەوە ورد بینەوە ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە وشەی ئاهورامەزدا هەڵقوڵاوی ڤێداس و هندۆسیەتە و و وشەكەش لە بنەڕەتدا سانسكریتییە و دەتوانین بڵێین كە لەوەوە وەرگیراوە بەهۆی كاریگەری ئەو ئایینە بۆسەر ئەم بیروباوەڕە نوێیە کە دەرخەری ئەوەیە کە زەردەشتیەت کاریگەربوونی بە هندۆسییەت هەیە.

دەتوانین بە گشتی بڵێین مانای وشەكە خودای گەورەیە.

وە ئاهورامەزدا ئەو سیفاتە تەواوانەی تێدا نییە کە پێویستە لە خودای ڕاستەقینەدا هەبێت بەپێی ناساندنەکانی ئەمەش پێدەچێت بەهۆی گۆڕانکاریە بەردەوام و درێژخایەنەکان و کاریگەربوونی شوێنکەوتەکانی دوواتر بۆ بیروڕا کۆنەکانیان بگەڕێتەوە.

3. ئەهریمەن:

ئەهریمەن هێزە بەرامبەرەكەی ئاهورامەزدایە كە نوێنەرایەتی ئەنگرەمینوو دەكات و سەركردە و خودای تاریكییە لە ئایینی زەردەشتیدا.

وەك پێشتر ڕوونمان كردەوە لەگەڵ ئاهورامەزدادا لە یەك كاتدا دروستبوون و بەردەوام لە ململانێدان تاكو ئەوكاتەی هێزی خێر و چاكە سەردەكەوێت.

لەئاخریەكانی چاخی هەخامەنشی ڕا ئەم باوەڕە تەواو برەوی پەیداكردبوو كەئەهورامەزدا. (ئۆهرمەزد) و ئەنگرە مینیوو (ئەهریمەن) دوو برای ئاوەڵ دوانە بوون و كوڕانی < زۆروان > (زەروان = زوزوان) واتە زەمانی بێ كۆتایین. ^(۱۰)

هەر بەهۆكاری ئەم برایەتیەی ئەم دووانەوە (ئاهورامەزدا و ئەهریمەن = خودا و شەیتان) لە سێ هەزار ساڵ سەرەتای تەمەنی جیهاندا ئۆرمەزد (یان جیهانی ڕووناكی) و ئەهریمەن (یان جیهانی تاریكی) لە پەنا یەكتر بە ئارامی ژیاون. ئەم دوو جیهانە لە سێ لاوە بێ سنوور بوون و تەنیا لە قۆڵی چوارەمەوە كەوشەكانیان وێككەوتۆتەوە. دنیای ڕووناكی كەوتۆتە سەرەوە و دنیای تاریكی بەرەو كەش و بۆشایی نێوانی پڕ كردوونەوە. پەروێندراوەكانی ئەهوورامەزدا لەم سێ هەزار ساڵەدا لە باروهەوای سەرەتا و ئافراندنی جیهاندا دەژیان. پاشان ئەهریمەن تیشكی دیت و خۆی لەخاشەبڕ كردنی هەڵكرد – واتە لە هێز و دەسەڵاتدا ئاهورامەزدا و ئەهریمەن یەكسان بوون و ئەمەش بۆتە هۆی دووانە خودایی لە ئایینی زەردەشتیدا و بە دوو خودای جیاواز حسێبیان بۆ بكرێت -.

ئۆهرمەزد، كە ئاگاداری داهاتوو بوو، گەڵایەكی مەیدانداری و تێكهەڵچوونی بۆ ماوەی 9000 ساڵان خستەڕوو. ئەهریمەن كە تەنیا لە ڕابردووی دەزانی، ڕەزامەندیدەربڕی. ئەوكات ئەهوورامەزدا بۆی ڕوونكردەوە كە ئەم ململانەیە بە تێكشكانی جیهانی تاریكی دەبڕێتەوە. بە بیستنی ئەم هەواڵە، ئەهریمەن زۆر تۆقی و سەرلەنوێ كەوتەوە جیهانی شەوەیی و سێ هەزار ساڵ لەوێ چورتەی كردن كۆتایی پێهات، گایەكی خوڵقاند كە بە < یەكەمین گا > ناودێركراوە – هەوڵدان بۆ بە پیرۆزكردنی گا -. پاشان مرۆڤێكی گەورەی سازكرد بەناوی < گەیوومەرد > (بەزمانی ئەڤێستایی < گەیەمەرێتەن > واتە ژیانی مرندە، ژینێك كە مەرگی لە دوایە – كەیوومەرس) كە نموونەی تۆرەمەی ئادەمیزاد بوو.

ئەوكات ئەهریمەن پەلاماری ئافەریدەكراوەكانی ئۆهرمەزدیدا و ماكەكانی چەپەڵ كردن و جڕ و جانەوەراتی مڵۆزمی خوڵقاند ؛ ئۆهرمەزد لەبەردەم ئاسمانەوە خەندەكێكی لێدا. ئەهریمەن پەیتا پەیتا شاڵاوی برد و سەرەنجام گا و گیوومەردی كوشت – كەواتە ئەهریمەن دەسەڵاتی لە ئەهورامەزدا زیاتر بووە؟! -،

بەڵام دووای چل ساڵان لە تۆوی گیوومەرد، كەلەناخی خاكا حەشارگەی هەڵگرتبوو، گیایەك ڕوا و یەكەمین جووتی ئادەمی بەناوی <مەشیەگ> و <مەشیانگ > سەریان لێ وەدەرنا – ئەمە ئەفسانەیەكە بۆخۆی كە چۆن یەكەم تۆوێك ئەو ماوەیە لەژێر خاكدا بمێنێتەوە؟؟، پاشان ئایا ئاهورامەزدا خۆی نەیدەتوانی بە وێنەی كەیومەرس مرۆڤێكی تر بەدی بهێنێت؟، وە ئایا لە ڕووەكەوە مرۆڤ دروست دەبێت ؟، دواتریش ئایا مەشیەگ و مەشیانگ ئەگەر پێكەوە دروستبوون ئایا وەك خوشك و برایەك دروستكراون لە یەك كاتدا یاخود وەك هاوسەر؟ وە ئایا ئەگەر لەیەك كاتدا دروستكرابن نیشانەی هاوتوخمی و هاوكاتیان نییە؟؟؟؟

ئەم پرسیارانە پێویستیان بە وەڵامی دروستە -.

خولی جووت بوونی نور و تاریكی كە پێی دەڵێن: < گۆمیزێشن > دەستی پێكرد. مرۆڤ لەم تێكهەڵچوونەی خێر و شەڕدا لە ڕووی ڕێژەی ئاكاری چاك و خراپی ڕا لە ڕێزەی یارانی تیشك و ڕووناكی یان پەڕەوانی ڕەشی و تاریكی دادەنرێ. ^(۱۱)

كەواتە ئاهورامەزدا ناتوانێت ڕووبەڕووی ئەهریمەن ببێتەوە تاكو ئەوكاتەی سۆشیانس لەدایك دەبێت و دووا چانسی ئاهورامەزدایە و بەهۆی سۆشیانسەوە جەنگی یەكلاكەرەوە ڕوودەدات و ئەوكات خودای چاكە و ڕووناكی بەسەر خودای خراپە و تاریكیدا سەردەكەوێت (بۆ شارەزایی لە سۆشیانس بڕوانە بەشی جەژن و بۆنەكان و پەرستگا باسی جەژنی پیرشالیار).

شتێكی تر كە پێویست بوو ئاماژەی پێبدەین ئەویش دابەشكردنی ساڵەكانی ماوەی ئاهورامەزدا و ئەهریمەنە، با ئێستا ئامارگیرییەک بۆ ڕۆژی په‌سڵان واتا (ئاخر زه‌مان) بكه‌ین. زه‌رده‌شتییه‌كان ده‌ڵێن ته‌مه‌نی دنیا 12 هه‌زار ساڵه‌!؟

3 هه‌زار ساڵ ئاهورا مازدا و ئه‌هریمه‌ن پێكه‌وه‌ بون. پاشان 3 هه‌زار ساڵ ئاهورا مازدا ئه‌هریمه‌نی به‌ند كردووه‌. پاشان 3 هه‌زار ساڵی تر شه‌ڕی نێوان خێر و شه‌ڕ ده‌ستی پێ كرد و مرۆڤ و بونه‌وه‌ره‌كان دروست بوون. تائێره‌ ده‌كات 9 هه‌زار ساڵ پاشان ده‌ڵێن 3 ھەزار ساڵ پاش پەیدابوونی یەكەمین مرۆڤ زەردەشت بۆ ڕێنمایی كردنی خەڵك بە دیار كەوت لە كاتی دەركەوتنی ئەودا ، 3 ھەزار ساڵ زیاتر تەمەنی جیھان درێژەی نەكێشا و په‌سڵان بەرپابوو. كه‌واته‌ 3 هه‌زار ساڵ دوای په‌یدابونی یه‌كه‌م مرۆڤ زه‌رده‌شت په‌یدا بوو لێره‌دا 12 هه‌زار ساڵه‌كه‌ ته‌واو بوو.

ئه‌گه‌ر وا بێت له‌ سه‌ره‌تای له‌ دایك بوونی زه‌رده‌شته‌وه‌ دنیا كۆتایی هات و په‌سڵان ده‌ستی پێكرد ، ئێ باشه‌ ئێستا له‌ ساڵی (2017)ەداین، ئه‌گه‌ر زه‌رده‌شت (1000) ساڵ پێش مه‌سیح (علیه صلاة وسلام) بووبێت. كه‌واته‌ 3017 ساڵ زیاتره‌ دنیا هه‌ر هه‌یه‌ و تا ئێستا ته‌مه‌نی دنیا به‌ گوێره‌ی زەردەشتییەت ده‌كاته‌ 15017 ساڵ نه‌ك 12 هه‌زار ساڵ!

وه‌ تاکو ئێستاش دونیا كۆتایی نەهاتووە و هه‌ر ده‌ژین ، کەواتە ئامارگیری زەردەشتیەكان هه‌ڵه‌یه‌ چونكه‌ 15017 ساڵه‌ بوونمان هه‌یه‌ نه‌ك 12 هه‌زار ساڵ.

4. ئەمشاسپەندان (ئەمێشەسپێنتە):

ئەمشاسپەندان واتە (نەمرانی توانا) ^(۱۲) و پێك هاتوون لە شەش ئێزد.

ئێزد (یەزد) چییە؟

زۆركەس بەهۆی ئەوەی دەزانن ئێستا فرە خوداوەندی قبووڵنەكراوە بۆیە دێن واتای ناوەكان دەگۆڕن ئێزدیش یەكێكە لەوانەی كە بۆ ئەوەی فرەخوداوەندی زەردەشتیەت داپۆشن ماناكەی بە فریشتە لێك دەدەنەوە.

لەناو لێكۆڵینەوە مێژووییەكاندا بەتایبەت لە سەرچاوە ڕۆژئاواییەكان زۆر واتە بۆ وشەی ئێزدی دانراوە. بڕێك (لە فارسییەوە) بە واتەی (فریشتە)یان لێكداوەتەوە. بڕێك (وەك لە پەهلەویدا) بە واتەی (لەخواچوو) یان لێكداوەتەوە، یان هەندێكی دیكە (لە سانسكرێتییەوە) وەك واتەی (شایستەی خزمەتكاری خودایی)یان لێكداوەتەوە. لای ن. مار وشەی (یەزیدی) لە وشەی (ئێزدی) پارسییەوە هاتووە كە واتەی (خوا) دەگەیەنێ. پڕۆفیسۆر Henri karman لای وایە وشەی ئێزدی هەر تەنها وەك واتەی (فریشتە پەرستان) تەرجەمە دەكرێ. ڕاستییەكەی ئەوەیە وشەی ئێزدی لە (ئێزی)یەوە ئەم ناوەی وەرگرتووە كە واتەی خوا یان خوداوەند دەگەیەنێ.^(۱۳)

كەواتە وشەكە مانای (خودا) دەگەیەنێ نەك فریشتە.

ئەمشاسپەندان پێك هاتووە لە شەش ئێزد (خوداوەند) كە پێك هاتوون لە:

1. وەهوومەنە (بەهمەن – بیری چاك)
2. ئەشە (ڕتە – نەزمی چاك یان حەقیقەت)
3. خشەسرە (سەركەوتن، زاڵبوون)
4. ئارمیتی (نزیكە لە مانای پاكی ڕووح)
5. هەورتات (خورداد – كەماڵ یان ساغی)
6. ئەمێرتات (ئەمورداد – نەمریی) ^(۱٤)

وە ناوەكانیشیان بە شێوازی دیکەش هاتوون واتە بەپێی سەرچاوەكان و دەربڕینی وشەكان گۆڕاون ، بۆ نموونە:

1. بەهمەن: (بەهـ) بە واتای باش و خێر، (مەن) بە واتای مەنێش واتە فیترەت، یاخود فریشتەیەك بە سەرچاوەی خێر.
2. ئۆردیبەهەشت – مانگی دووەمی بەهار -: فریشتەی ڕاستی و دادپەروەری.
3. شەهریوەر: فریشتەی هێز یان – بە گوتەی خۆیان – یەزدانی دەسەڵات و توانین.
4. خورداد (یان خورتات): بەشداری و كامیابی و سەركەوتن و عافیەت.
5. ئیسپەندارمەز: (سپەند) بە واتای پاك و پیرۆز، هەروەك چۆن سیفەتێك لە سیفەتەكانی زەردەشت (سپەندمەن)ە ، واتە نەبووی نیهاد یان فیترەتی سپەند (پیرۆز)ە.

(ئیسپەندارمەز) هەر (ئیسفەند)ە و بە واتای یەزدانی پیت و بەرەكەت و ئەڤین و خۆشەویستییە.

6. مورداد (یان ئەمرتات): یەزدانی نەمر و جاویدانی. ^(۱٥)

لەسەرەوەی ئەم شەش خوداوەندە – ئێزدە – (ئەمشاسپەند)ە سپەنتامینوو ڕادەوەستێ (ئاهورامەزدا) بەم جۆرە ژمارەیان دەبێتە حەوت^(۱٦)، كە پلەی ئایینی لای میترائی حەوتە و لای ئەوانیش چەند خوداوەندێك هەن و میترا لەسەرەوەی ئەوانە كەواتە هەمان پێكهاتەی بیروباوەڕی میترائییە بە بەرگێكی نوێوە (بڕوانە پەیوەندی زەردەشتیەت بە ئایینەكانی ترەوە پەیوەندی بە میترائیزمەوە).

لە گاتاكاندا هێشتاش تا ڕادەیەك ڕایەڵ و پۆی پەیوەندی نێوان یەزدانەكان و هێزەكانی سروشت و توخمەكان بەدی دەكرێ. بۆ وێنە ئارمیتی خوداوەندی زەوییە.

لە بەرانبەر ئەمانەدا، شەش فریشتەی شەڕ – یان ئەگەر بشێ بڵێین فریشتەی سزا – شوێنكەوتەی ئەنگرەمینوو (ئەهریمەن)ن ، و پێكەوە دەستەیەكی حەوت زاتی ، گیانی پیس (خبیث) پێك دێنن. ^(۱۷)

ئەم ئەمشاسپەندانە پێیان وتراوە پریشكی خودایی واتە لە خودا دەرچوون، ئینجا دواتر چووەتە ناو لەشی مرۆڤەكان كە ئەمەش هەمان بیروباوەڕی تەصەوفە كە خودا لەگەڵ هەموو دروستكراوەكانیدا تێكەڵ دەبێت و دەبن بە یەك (وحدة الوجود) ^(۱۸)

بەمانایەكی تر ئەمانە سەرچاوەکەیان ئاهورا مەزدایە و ئاهورامەزدا وەک دایكزادی ئەمشاسپەندانە.

ب. ڕێبازی مازدەكیزم (مەزدەكییەكان):

ڕێبازی مەزدەكی یاخود كە زۆرجار بە ئایینێكی سەربەخۆ دادەنرێت یاخود هەندێكی تر بە لق و پۆپ و درێژەپێدەری ڕێبازی مانی^(۱۹) دادەنێن وە ڕاستییەكەش ئەوەیە ڕێبازێكی سەر بە زەردەشتیەت بووە و بەهۆی هۆكارە كۆمەڵایەتی و ئایینییەكانەوە سەری هەڵدا.

1. كەسایەتی و سەرهەڵدانی مەزدەك:

قسەوباس زۆرە لەسەر ئەم كەسایەتییە ، دكتۆر كەیوان ئازاد دەربارەی دەڵێت:

ئەم ئایینەش بۆ (مەزدەك كوڕی بامداد / 488 – 536 زاینی) دەگەڕێتەوە ، لە سەردەمی (قوبادی یەكەم / 487 – 531 زاینی)ی پادشای ساسانی دەركەوت و وەك ئایینی ڕەسمی ئیمپڕاتۆرێتی ساسانی ناسرا.

مەزدەكیش لەسەر بنەمای دوانە پەرستی سەری هەڵدا. بنەماكەشی لە پەیڕەوی بەرگ سپییەكان و ئایینی مانی و بیری دوانەی یۆنانی كۆن وەرگیرابوو ، بەڵام بە بیرێكی فەلسەفی نوێوە و وەك پەڕەوێكی چاكساز دەركەوت. ^(۲۰)

پیر لوقمانیش لە نۆڤلێتەكەیدا دەربارەی دەڵێت:

بامدات پیاوێكی ماسیگر بووە، ئەم پیشەیەشی پشتاپشت بووە و لە كەناری شاری لار، بەهۆی ئەو ئیشەیەوە بە باشی شارەزای دەریا و بایەكان و ئاڕاستەكانیان ببوو ، بەهۆی ئەو شارەزاییەوە كەوتە بەرچاوی پاشای غەساسینە و كردی بە سەرۆكی كەشتیگەلە بازرگانیەكەی، دواتر كچەكەی خۆی بەناوی (ڕەیحانە) دەداتێ و كوڕێكیان دەبێت و ناوی دەنێن مەزدەك.

لە تەمەنی حەوت ساڵی بەباشی پارسی و پەهلەوی كوردی فێردەبێت و نێردراوە بۆلای مامێكی لە گوندێكی ڕۆژاوای كەنداوی ساسانیدا ، لای (پیر سورخ) لە پەرستگای شاری لار نێردرایە خوێندن.

تا تەمەنی (21 ) ساڵی لەوێ دەمێنێتەوە و فێری نووسین و خوێندنەوە و كرا و تەواوی زانستی ئاڤێستای دەبەر كردبوو. بەدووای زانستی بوزیدا، سەفەری هندستانی كرد ، دووای گەڕانەوەی بۆ غەساسینە چووە دیوەخانی باوكی و وەك كەسێكی شارەزا لەلایەن پاشاوە ناسێندرا.

دواتر ئیمپڕاتۆری قوستەنتینییە بانگێشتی دەكات و لەوێ لە ئەسینا فێری فەلسەفی یۆنانی دەكەن و بە بڕوای پیر لوقمان ئیمپڕاتۆری بێزانتی ڕایسپاردووە تاكو ئاژاوە لە وڵاتی ساسانیدا دروست بكات و دواتر لە تەمەنی (25) ساڵیدا لە مەدائین بانگێشتی پێغەمبەرایەتی كرد. ^(۲۱)

بەڵام جوانترین لێكوڵینەوەیەك كرابێت لەسەری لێكۆڵینەوەكەی كریستێنسێنە كە دەڵێت:

لە ساڵانی سەرەتای حكومەتی كوادا (قوباد)، زەڕمێهر (سۆخرا) هەروا پلە و پایەی خۆی پاراست و لەنێو نەجیم زاداندا لەسەر سەرەوە بوو، بەڵام كواد دەیویست ڕزگاری ببێت لەدەستی ، بۆیە ئەو ڕقەبەرایەتیەی كە كەوتبووە نێوان زەڕمێهر و شاپوور مێهران بە دەرفەت زانی ، لەگەڵ شاپوور كەوتنە كەین و بەین لەگەڵ یەكتری كە ئەوكات شاپوور پلەی (ئێران سپابود) بوو و هەروەها سەركردایەتی هێزەكانی ناوچەی سەوادیشی لەئەستۆ بوو و بەهۆی ئەمەوە زەڕمێهر كوژرا ، هەربۆیە ئەم ڕووداوە لە سەرتاسەری وڵاتدا دەنگدانەوەی لێكەوتەوە و پەندێكی ئاوای لێكەوتەوە:

< بای سۆخرا پشووی لێبڕا و بایەك لەلای مێهرانەوە هەڵیكرد > بەڵام زۆر سەیرە لە مێژوودا هیچ باسی ئەم شاپوور میهرانە نەكراوە و گوایا پاش نەمانی ڕەقیبەكەی هێندە نەژیاوە.

ئەمە بووە هۆی ئەوەی كواد (قوباد) گەلێك دوژمنی مەترسیداری بۆ دروست ببێت، بەڵام هۆكاری گەورەتری هەڵگیرساندنی ئاگری توڕەیی لای گەورە پیاوان ئەو نێوان و پەیوەندییە بوو كە لەگەڵ تاقمی ڕێ لێگومبووانی مەزدەكییە بووی و گەلێك ڕێسای تازەی پێچەوانەی دژی دابی كۆن شۆڕشگێڕانەی لێكەوتەوە.

كە كواد دەیویست لە ڕێگەی هێزەوە داب و نەریتی نوێی داهێنا و داروپەردووی كۆمەڵایەتی هەڵگێڕێتەوە و شۆڕشێك لەبەڕێوەچوونی خەڵكدا بەدیبهێنێ و یاسا و ڕێسای كۆنی كەونارا لەبەریەك هەڵوەشێنێ.

سەرچاوەكان زۆر ڕوون نین دەربارەی ئەم كەسایەتییە و قسەی زۆری دەربارە كراوە ، گەلێك سەرچاوەی عەرەبی و ئێرانیدا مێژووی (تەبەڕی و یەعقوبی و نهایە) باسی زەردەشت ناوێك كراوە كە كوڕی <خووەڕڕەگان>ی خەڵكی پەسا (فەسای فارس) بووە و ئەویان بە دامەزرێنەری ڕێبازەكە ناسیوە.

نووسەری نیهایە زەردەشت بە یەكێك لە نەجیم زادەكانی پارسی دادەنێ كە یاریدەدەری مەزدەك بووە. جگە لەمەش زۆربەی سەرچاوەكانی عەرەب و ئێرانی ، ئەگەرچی باسی زەردەشتییان نەكردووە، بەڵام شاری <پەسا> كە زێدی وی بووە ، بە زاگەی مەزدەكییان داناوە.

خولاسەی كەلام مەلالاس دەگێڕێتەوە كەلە ڕۆژگاری < دیۆكلێسین >دا كەسێكی مانەوی لەڕۆم سەری هەڵدا بەناوی < بووندۆس > كە بیروباوەڕی تازەی دەربڕی و لەگەڵ ئایینی باوی مانەوی ڕێگایان یەكتری نەدەگرتەوە ، ئەمە گوتەی ئەوە كە دەڵێ:

< خودای خێر لەگەڵ خودای شەڕ پێكهەڵپڕژا و بەزاندی ، جا لێڕەڕایە كە پەرستنی خودای سەركەوتوو واجبە. >

ئەم بووندۆسه سەفەری كرد بۆ ئێران و دەستی كرد بە بانگهێشتنی خەڵك بۆ سەر بیروباوەڕی خۆی ، جەماوەری ئێرانی بە ڕێبازەكەیان گوتووە < تۆن داریسسنۆن > واتە ئایینی خودای خێر ، كەلە زمانی پەهلەویدا دەبێتە <دێریست دینان> و مەلالاس لە جێیەكی دیكەدا <كواد>ی بە یۆنانی ئاوا خوێندەوە:

< كوازێس هودراسسنۆس > كە شێوە دروستەكەی دەبێتە <هودارسسنۆس>.

ئەم نازناوە كە نیشانەی پەیڕەوی كوادە لە ئایینی مەزدەكی ، لە كتێبەكانی عەرەب و ئێرانیدا كە سەرچاوەكانیان < خودای نامگ > بووە ، بە شكڵ و شێوازی هەڵە تۆماركراوە.

كەوایە ئایینی مەزدەك هەمان ئایینی < دروست دین >ە كە بووندۆس بڵاوی كردەوە. ئەگەر بووندۆسی مانەوی ، پاش بڵاوكردنەوەی ئایینە تازەكەی لە ڕۆمەوە ڕووی كردە ئێران هەتا بیروباوەڕی خۆی ڕاگەیەنێ ، هەر زۆر وێدەچێ كە لە ڕاستیدا بە ڕەگەز ئێرانێ بووبێ. نە كتێبە ئیسلامییەكان كە لە خودای نامگ وەرگیراون ، بەڵكو < ئەلفێهرست >یش كە ژێدەرێكی دیكەی بووە ، بناغەدانەری ئایینی مەزدەكییەی بە كەسێكی دیكەی بەر لە مەزدەك داناوە و لە خودای نامگدا بە زەردەشت ناویان تۆمار كردووە و لێرەوە ناوی ڕێبازی < زەردەشتەگان > پەیدابووە كە لە كتێبەكەی بەناوی < ئێستیلیتس >ی هاوچەرخی مەزدەكیشدا هەر ئەم ناوە دراوەتە پاڵ ئەم كۆمەڵە بڕوادارانە.

كەواتە بێ ئەملاو ئەولا دەكرێ بگوترێ كە < بووندۆس > و < زەردەشت > ناوی یەك كەس بووە و ناوی ڕاستەقینەی داهێنەری ئەم ئایینەیە و ئەم كابرایە لەگەڵ پێغەمبەری مەزدەیەسنان هاوناو بووە،

زەردەشتی كوڕی < خووەڕڕەگان > كە كریستەنسن پێی وایە لقو پۆپێكی ئایینی مانەوی بووەڕێبازەكەی و خەڵكی پەسا (فەسا) بووە.

لەڕووی ئەم ئاماژانەی كەلە سەرچاوەكانی عەرەبیدا وەبەرچاودێن وادەردەكەوێ زەردەشت پێشەوایەكی بیردۆز بووە و تەنها بناغە دانەرێكە و كارێكی جددی بۆ بڵاوكردنەوەی نەكردووە ، بەڵام مەزدەك پیاوی كارو كردار بووە و بە قەولی تەبەڕی < لەلای چینی زۆربەی جەماوەر بە خەلیفەی زەردەشت دانراوە > وردەوردە ناوی بناغەدانەری سەرەكی خستۆتە ژێر كاریگەری خۆی و هەر لەو ڕۆژگاریدا بەناوی مەزدەكیە سەرناس كردووە. هەربۆیە دووای خۆی خەڵكی وا تێگەشتوون كە بناغەدانەری ڕێبازەكە مەزدەك خۆی بووە ، بۆیە ئەمە وای كردووە كە گومان بكرێت مەزدەك دوو كەس بن ، یەكیان مەزدەكی كۆن ، ئەویتر مەزدەكی تازە ، كەوایە گێڕانەوەی تەبەری و یەعقوبی و خاوەنی نیهایە كە دەڵێن زەردەشت هاوچەرخی مەزدەك بووە هەڵەیە.

بەڵام سەبارەت بەخودی مەزدەك زانیاری زۆر كەم و كورتە ، چونكە ئەو مێژوونووسانەی كە پەسایان بە زێدی مەزدەك زانیبوو كەوتونەتە هەڵەوە چونكە پەسا زێدی زەردەشت بوو نەك مەزدەك.

بەگوتەی تەبەری مەزدەك لە < مەدەریا > لەدایك بووە كە پێدەچێت مەبەستی < مازەرایا > بێ كەلە قەراخ ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلە (شوێنی < قوط الاماره >) لەدایك بووە ، كە شوێنی ژیانی پیاوماقوڵانی ئێرانی بووە لەسەدەی نۆیەمی زاینیشدا ، ناوی < مەزدەك > و < بامداد >ی باوكی هەردووكی ئێرانین. دینەوەری مەزدەكی بە خەڵكی ئیستەخڕ و نووسەری (تبصرة العوام) تەورێزیان بە زادگای مەزدەك زانیوە. ^(۲۲)

2. بیروباوەڕ و بۆچوونەكانی مەزدەكییەت:

ئەم ڕێبازە سوودی زۆر لە مانی وەرگرتووە و سەرەتای قسەشیان پەیوەندی بە دوو بابەتی سەرەكی بنەڕەتی واتە نوور و تاریكی داگیرساندووە.

لە بڕوای مەزدەكیدا سەرتر بوونی نوور زۆر زیاتر لە مانی تەركیزی لەسەركراوە و ئەمەش لەگەڵ ئەو ڕەئیەی مەلالاسدا یەكدەگرێتەوە كە دەڵێت:

بووندۆس بڕوای وابوو كە خوای خێر (ڕووناكی) بپەرسترێ.

بەڵام ئەم سەركەوتنە ناتەواوە ، چون جیهانی ماددی كە بریتییە لە دوو ماكەی لەمێژین ، هەر باقییە و ئاخرین قۆناخی ڕەسیدە بوون و پێگەیشتنی ئەم جیهانە.

ڕزگاریی وردیلەكانی نوورە كە لەگەڵ وردیلەكانی تاریكی تێكەڵاون.

ئەم بەشە لە بیروباوەڕەكانی مەزدەكییان پەیڕەوی كردنی بۆچوونی مانییە.

مانی دەیگوت تیشكە لە پێنج توخم پێكهاتووە: بۆشایی ، ئاسمان ، سروەی با ، ڕووناكایی ، ئاو و ئاگر. بەڵام مەزدەك تەنیا دانی بە سێ توخم دادێنا:

ئاو و ئاگر و خاك.

مەزدەك خودای خۆی ئاوا دێنایە بەرچاوی و دەینەخشاند كە لەسەر تەختێك لە جیهانی باڵادا ڕۆنشیتووە و چوار هێز (مەبەست لەم هێزانە زۆروانە كە باوكی ئاهورامەزدا و ئەهریمەنە) لەخزمەتیدان:

هێزی جیاكەرەوە (وریایی) ، هێزی فام ، هێزی بیرگە (زەین) و هێزی شادمانی ، هەروەك پاشا لەم دنیایەدا دادەنیشێ و چوار كەسی لەلان ، یانی مووبەدان مووبد ، هیربەندان هیربەد ، سپاند و ڕامیشگەر.

مەزدەك بە مەبەستی پێك گرتن و بەراوردی چینەكانی بوونەوەرانی ئاسمانی لەگەڵ چینەكانی بارەگای ئێران ، چواركەس لە پایەرزترین كاربەدەستانی ئێرانی هەڵبژاردووە. ئەم چوار هێزە ، كاروباری دنیا لەڕێی حەوت وەزیری خۆیانەوە هەڵدەسوڕێنن كە بریتین لە:

سالار (سەرۆك) ، پێشكار (سەرپەرشت) ، بارەوەر (بارەبەر) (؟) ، پەروان (كارگێڕ) ، كارزان (كارناس) ، دەستوەر (ڕاوێژكار) ، كودەگ (غوڵام و خزمەتكار).

ئەم حەوت كەسە لەنێو بازنەی دوازدە كەس پیاوی ئایینیدا خول دەخۆن بەم چەشنە: خوانندە (خوێنەرەوە یان ئەوەی بانگ دێڵێ) ، دەهەندە (ئەو كەسەی شتێك دەدا) ،

ستانندە (ئەو كەسەی دەستێنێ) ، بەرندە (ئەوەی شتێك دەبا) ، خورەندە (ئەوەی دەخوا) ، دەوەندە (ئەوی غاردەدا) ؛ ئاخێزەندە (ئەوەی لەسەر ڕابوونە) ، كوشندە (ئەوەی دەكوژێ) ، زەنندە (ئەوەی لێدەدا)، كوونەندە (ئەو كەسەی ئیشێك دەكا) ، ئایەندە (ئەو كەسەی دێ) ، شەوەندە (ئەو كەسەی دەچێ) و پایندە (ئەو كەسەی پایەدارە).

هەموو ئادەمیزادێك ئەو چوار هێزەی تێدا كۆبۆتەوە و ئەو حەوت دوازدەیە لە جیهانی خواروودا زاڵن.

لای ئەم تیرەیە هەروەك لای مانی وایە ، مەرج ئەمەیە كە مرۆڤ هۆگریی و تامەزرۆیی خۆی سەبارەت بە دنیای ڕوون كەم بكاتەوە و خۆی لەو شتانە بپارێزێ كە ئەم نێوان و پەیوەندییە خۆشتر و پتەوتر دەكا.

هەربۆیە خواردنی گۆشتی ئاژەڵ لای مەزدەكییەكان قەدەغە بوو و لەباتی نان و خوانەوە هەمیشە پەیڕەوی ڕێسایەكی دیاری كراو بوون و دەكەوتنە خۆبرسی كردن.

قەدەغە بوونی خواردنی گۆشتی ئاژەڵ هۆكارێكی دیكەشی هەبوو ، بۆ خواردنی گۆشت دەبووا ئاژەڵ كوژرابا و ڕشتنی خوێن دەبوو بە ڕێگر و بەرگر لەسەر ڕێی وەدەستهێنانی ڕزگاری ڕووحەكان.

بەڵام مەزدەك كە سەیری كرد خەڵكی ئاسایی ناتوانێت دەستبەرداری حەز و ئارەزووەكانیان بن بۆیە بیروبۆچوونەكانیان لەبواری كۆمەڵایەتیدا گوتیان:

(خوداوەندگار هەموو كەلوپەل و پێویستییەكی بەڕێوەچوونی لە ڕووی زەوی خستۆتە بەردەستی كۆمەڵانی خەڵك هەتا مرۆڤەكان بەشێوەی یەكسان لەبەینی خۆیاندا بەشی بكەن ، بە جۆرێكی وا كە كەس لە كەس دەوڵەمەندتر نەبێ.

نایەكسانی و نابەرامبەری لە دنیادا دەگەڕێتەوە سەر زۆرەملێ و كەڵەزەڕی ئەو كەسانەی كە ویستوویانە تاسە و ئاواتەكانیان لەسەر حسێبی خەڵكانی دیكە ڕۆمركێنن و دەستیان بردووە بۆ كیسەی غەیری خۆیان ، بەڵام لە ڕاستیدا هیچ بۆی نییە شووڵی لێ هەڵكێشێ و زیاتر لە دیتران ماڵ و داخواز و ژنی هەبێ.

كەوایە دەبێ لە سامانداران وەرگیرێ و بدرێ بە هەژاران ، هەتا لەم ڕێگایەوە دووبارە یەكسانی لەم جیهانەدا سەقامگیر بێتەوە.

ژن و داخواز دەبێ وەك ئاو و ئاگر و لەوەڕگا بە هاوبەشی و یەكسانی بگاتە دەستی هەمووان ئەمە كارێكی خێرە كە خواوەند فەرموویەتی و چاكەی گەورە و هەرەباشی لەسەرداناوە و جگە لە تێكڕای ئەمانەش ، دەسگیرۆی خەڵك ڕاسپاردەی لەسەرە و خودا كەیفی پێ ساز دەبێ). ^(۲۳)

3. تێڕوانینێك بۆ بیروڕاكانی:

بیروڕاكانی مەزدەك لە ڕووی ئایینیەوە دەتوانین بڵێین شتێكی تازەی پێنەبوو بەڵكو وەك تازەكەرەوەیەكی بیروباوەڕەکانی زەردەشتی مەزد یەسنایی و مانی دادەنرێت، چوارهێزەكە كە وەك وتمان هێزەكە زوروانە كە لای زەردەشتییەكان و مەزهەبی زوروانی باوكی ئاهورامەزدا و ئەهریمەنە ، چوارهێزەكەش هەر پێدەچێت لە چوار توخمەكەوە وەری گرتبێت. وە ناوەكانیشی لە ناوی كاربەدەستان وگەورە پیاوانی ئێرانی وەرگرتبوو، دووانەپەرستی و هێزی خێر و شەڕ و رووناكی و تاریكی لە زەردەشتی و مانییەوە وەرگرتبوو ، وە حەوت وەزیرەكەش لە ئەمشاسپەندانەوە وەرگیراوە. بازنە دوازدە كەسییەكەش لە (شەهرداریفت) یان ئیئۆنی مانەوییەكانەوە وەرگیراوە.

ڕەبەنی و نەخواردنی گۆشتی لە ڕێبازە سروشتییەكانی هند و یۆگی و بودییەكانەوە وەرگرتووە.

كەواتە لە ڕووی ئایینییەوە شتێكی نوێی نەهێنا بەڵام ئەوەی گرنگ بوو شتێكی نوێ و سەیر و نامۆ بوو ئەوەبوو كە بۆ یەكەمجار سیستەمێكی كۆمۆنیستی شویعیەتی ئیشتراكی هێنایە كایەوە كە ئەمە گۆڕانكارییەكی گەورە بوو.

بەپێی بیروبۆچوونەكانی مەزدەك هەموو مرۆڤەكان لە هەموو شتێكدا هاوبەشن ، پێویستە لە دەوڵەمەندەكان بسەندرێت و بدرێتە هەژاران ، واتە هەموو كۆمەڵگا لەیەك ڕیزی كۆمەڵایەتیدا بن.

وە ئەوەش كە سەیرتر بوو ئەوەبوو كە مەزدەك ئافرەتیشی وەك ماڵ و سامان و كاڵایەك دەبینی و پێیوابوو كە دەبێت وەك چۆن ماڵ و سامان دەسەندرێت ئاوهاش ئافرەت هاوبەشە و هیچ سنوورێكی بۆ ئەمەش دانەدەنا ، هەروەها خوشك و دایك و كچ و ئەو كەسانەشی لێتەوە نزیكن هەمان شێوازە و هاوبەشیت لە بەكارهێنانیان.

بەڵام ئێستیلیتس دەڵێت:

مەزدەك سەرلەنوێ ڕێبازی زەردەشتییەكانی بووژاندەوە و ئەم ڕێبازە لایەنگری شەریكەژنی بوو لە بەینی هەموو كەسدا ، واتە ئەم شتە پێشتریش هەبووە لەناو زەردەشتییەكاندا بۆیە بە بووژاندنەوەی داناوە ؟!

بۆیە دەتوانین بڵێین بە ڕێبەری كۆمۆنیستی دادەنرێت لە ئاریای كۆندا و سنووری بۆ هیچ شتێك نەهێشتبۆوە.

هەربۆیە زەردەشتییەكان و ئەرمەنییەكانیش پێان دەوت زەندیك و كافر و بە جاسووس و پیلانی بێزەنتییەكانیان دادەنا.

ج. قوباد و دژایەتی كردنی:

قوباد دەبێتە باوەڕداری ئەم ئایینە و دەشیكات بە ئایینی ڕەسمی ، قسە زۆرە لەسەر ئەوەی هۆكاری وەرگرتنی ئایینی مەزدەكی لەلایەن قوبادەوە چی بوو؟

هەندێك دەڵێن بەمەبەستی لێدانی نەیارەكانی بوو ، هەندێكی دیكەش دەڵێن بەهۆی كاریگەری بووە پێی و بیروباوەڕەكانیشی ڕەنگی دابووەوە لە كەسایەتی.

بەهەرحاڵ بەهۆی وەرگرتنی مەزدەكیەت و پشتگوێخستنی زەردەشتییەت موبدە زەردەشتییەكان لێی پڕ بوون و بەدووای بچوكترین لاوازیدا دەگەڕان تاكو لێی بدەن و كۆتایی بێت بە دەسەڵاتی و ئایینی مەزدەكی.

ئەنجام بەهۆی ئەو كێشە و شەڕەی لەنێوان ڕۆم و ساسانیدا ڕوودەدات دەبێتە هەلێك بۆ موبدەكان و بە هاوكاری لایەنگرانی زەڕمێهر و زەردەشتییەكان و لە ساڵی (496 زاینی) دەستگیری دەكەن و بەندی دەكەن و لەجێگەی ئەم جاماسپی برای دەكەن بە پادشا.

هەندێك قسە هەیە لەسەر ئەوەی قوباد ڕایكرد بۆلای هۆزی هوونە چینییەكان بەڵام ئەوە ڕاست نییە بەڵكو تەواوی سەرچاوەكان هاوڕای ئەوەن كە دەستگیریان كرد.

قوباد زۆر لە زینداندا نامێنێتەوە بەیارمەتی سیاوەش و كۆمەڵێك دۆست و هاوەڵی لە زیندان هەڵدێت و دەڕوات بۆلای میری هەفتاڵیان ، ئەویش ڕێزی لێ دەنێت و وەك كۆنە دۆستێكی خۆی میوانداری دەكات و كچێكی خۆی دەداتێ كە لە كچی فەیرۆز (پیرووزی ساسانی) كەوتبووەوە و دەكاتە خوشكەزای قوباد!

سوپایەكیشی بەتەك دەخات و بەیارمەتی ئەو ساڵی (499 زاینی) قوباد دەگاتەوە بە دەسەڵات.

جاماسپ كەسێكی دادپەروەر و باش بووە و خۆی دەستی لە دەسەڵات كێشاوەتەوە و داویەتییەوە بە براكەی.

قسە لەسەر ئەوە زۆرە كە قوباد هەڵوێستی چی بووە بەرامبەر بە جاماسپ دووای ئەوەی گەیشتەوە بەدەسەڵات و زۆر شتیان دەربارە گوتووە، بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە لێی خۆش بووە و لێی بووریوە و هەندێكیش دەڵێن دووری خستۆتەوە.

وە سزای ئەو كەسانەی دا كە دەیانویست لەكاتی لابردنەكەی لە دەسەڵات بیكوژن ، بە نموونە گوشنەسپ داد كە یەكێك بوو لەو كەسانەی لەماوەی حوكمی جاماسپدا دەنگی بەوە دابوو كە پێویستە قوباد بكوژرێت، قوبادیش لەكاتی گرتنەوە دەسەڵات كوشتی و پلەكەی دا بە < ئادورگۆناند >.

هەروەها پاداشتی سیاوەشی دایەوە و پلەی < ئەرتیشتاران سالار >ی پێبەخشی و پاشان هۆزە عەرەبەكانیشی تەمبێ كرد و دواتر سەركەوتنی بەسەر ڕۆمدا تۆمار كرد.

بەڵام دووای ئەم قۆناغە مێژوونووسان وای بۆ دەچن كە قوباد لە مەزدەكیەت سارد بووەتەوە و پشتی موبدە زەردەشتییەكانی گرتووە ، تەنانەت بەهۆی ئەوەی لە دانوستانی ڕۆمدا سیاوەش سەرنەكەوت ناچاردەبێت فەرمانی كوشتنی بدات چونكە توهمەی زۆری دەخەنە پاڵ كە هۆكاری سەرەكی ئەوەبوو كە مەزدەكی بوو !

بەڵام بەهۆكاری ئەوەی زۆر تەشەنەیان كردبوو نەیدەتوانی بە ئاشكرا دژیان بووەستێتەوە.

د. كۆتایی مەزدەك:

كێشەی مەزدەكییەكان لەگەڵ قوباد و ئەنوشیروان لەوەوە سەرچاوەی گرت كاتێك قوباد دەیویست جێنشینێك بۆ خۆی دابنێت مەزدەكییەكان پشتی كاووسیان گرت تاكو ئەو شازادە مەزدەكییە دەسەڵات وەرگرێت كە ئەنوشیروان دژی ئەمانە بوو كە ئەم كێشەیە ساڵی (529 زاینی) ڕوویدا.

قوباد بڕیاریدا كۆڕێك ببەستێت لەنێوان مەزدەك و پیاوانی ئایینی زەردەشتیدا سازكرا كە دەتوانین بە یەكەم دیبەیتی ئایینی دابنێین كە كرابێت.

لەم دیبەیتەدا مەزدەك دەبەزێندرێت و وەڵامی پێ نامێنێت ، دووای ئەمە قوباد و ئەنوشیروان دەست دەكەن بە لێدانیان و خودی مەزدەكیش لەناودەچێت و دەكوژرێت و ئەنوشیروان بەتایبەت دووای هاتنە سەر دەسەڵاتی زۆر بەتوندی لێیان دەدات و ئەوەش دەبێتە هۆی پرش و بڵاوبوونەوە و لەناوچوونی شوێنكەوتووانی ئەم ئایینە.

ساڵی 531 زاینی قوباد دەمرێت و ئەنوشیروان دەبێتە پادشای ساسانی. ^(۲٤)

تاكو ئەوكاتەی لەسەردەمی خەلیفەی عەبباسی مەئمونی كوڕی هارون ئەلڕەشید (813 – 833 زاینی) بابەكی خوڕەمی ئایینی مەزدەكی زیندوو دەكاتەوە لە هەرێمی جیبال (ناوچەكانی كوردستان) هەموو شوێنكەوتووانی مەزدەكی كۆدەكاتەوە و بە درێژایی 20 ساڵ (816 – 837 زاینی) ڕاپەڕینێك دەكەن و چەندین شەڕی خوێناوی لە نێوانیاندا ڕوودەدات.

تاكو لەسەردەمی خەلیفەی عەبباسی المعتصم بالله (833 – 842 زاینی) پاش شەڕێكی قورس بەسەركردایەتی ئەفشین لە ساڵی (837 زاینی) توانی بابەك بەدیل بگرێت و كۆتایی بە ڕاپەڕینەكە بهێنێت. ^(۲٥)

ج. ڕێبازی زوورڤانیزم (زوروانی):

1. زۆروانییەكان و بیروباوەڕیان:

زۆروانییەكان تاقمێكی كۆن بوون كەلەناو زەردەشتییەتدا ڕەنگی دابووەوە و پێناسەیەكی جیاواز و نزیكتریان هەبوو بۆ ئاڤێستا بۆ چەمكی خودا.

لە جێیەكی گاساكاندا (یەسنای 30: 3)ئاوا باسی ماكەی چاكی و ماكەی خراپی كراوە:

< دوو ماكەی ئاوەڵ دووانەی كۆنن كە ناویان مەزنترە. >

لە ڕووی ئەم ڕستەیەدا وا دەردەكەوێ كە زەردەشت بڕوای بە ماكەی پێشووتر بووە كە بە باوكی ئەم دووە دانراوە (باوكی ئاهورامەزدا و ئەهریمەن).

بە گوێرەی گێڕانەوەی یەكێك لە قوتابییانی ئەرەستۆ بەناوی <ئووتیدێمووس> كە لە ڕۆژگاری هەخامەنشییەكاندا گەلێك ناكۆكی لەسەر ئەم یەكەم ماكە بووە و زۆر باس و دەمەتەقە لە بازنەی خوداناسیی و ئەستێرەناسیدا ورووژاندووە ، چونكە تاقمێك ئەو خودا تاقانە كۆنەیان بە شوێنی (بەزمانی ئەڤێستایی سووش) و دەستەیەك بە زەمان (زوروان)یان زانیوە.

بڕوای ئەم تاقمەی ئاخر لەپێش بووە و پەیڕەوانی میترا ئایینی زوروان پەرستییان قبووڵ كرد.

لە بەردەنووسی ئانتیۆخۆسی یەكەم پادشای كۆماژاندا ، ناوی زوروان < ئەكەرەنە > واتە (زەمانی بێ كەوشەن) كە بە لەفزی یۆنانی كردوویانەتە < خرۆنۆس ئاپیرۆس >.

مانی كە لە سەردەمی پەیام و بانگەوازی ئایینی بڵاوكردەوە ، لەبەرئەوەی كە دەیەویست ڕاوێژ و وتارەكانی لەگەڵ باوەڕی زەردەشتییەكانی زەمانی خۆی ڕێك بكا ، خودای مەزنی ناونا <زوروان> [یان زەروان یا زۆروان].

بەڵگەی ئەمەی كە ئایینی مەزدیەسنی (مەزهەبی سەرەكی زەردەشتی) لە چاخی ساسانییەكاندا چۆتە سەر شێوەی زوروان پەرستی ئەمەیە كە نەك تەنیا وشەی زوروان لەو دەمەدا لەگەڵ ناوی گەلێك كەسان تێكەڵ بووە، بەڵكو چەند باس و بابەتێكی مێژوونووسانی یۆنانی و ئەرمەنی و سۆریانیش ئەم مەبەستە دەسەلمێنن ، كە كۆنترینیان < تێئۆدۆر مۆسپووستی >یە (لە دەوروبەری ساڵی 360 – 428 ی زایینیدا) كتێبی تێئۆدۆری ناوبراو تێداچوون ، بەڵام < فۆتیۆس > بڕێكی لێ هەڵێنجاوە و ئێستا بەدەستەوەیە. فۆتیووس ئاوا دەڵێت:

< تێئۆدۆر لە كتێبی یەكەمی خۆیدا بیروباوەڕی ناپەسەندی ئێرانییەكانی دەربارەی < زارادێس > (زەردەشت) هێناوە و لێكی داوەتەوە، مەبەست بڕوا بە < زاروام > (زوروان)ە كە زەردەشت ئەوی بە پەروەردگاری هەموو جیهان ناسیوە و لەگەڵ چارەنووس بە یەكی داناوە.

زاروام قوربانیی كرد هەتا < هۆرمیسداس > (هۆرمەزد)ی لێ لەدایك بێت و هۆرمیسداس پێی نایە ژیانەوە ، بەڵام زاروام هاوكات شەیتانیشی لێجیا بوویەوە… >

نووسەرانی ئەرمەنی عیسایی مەزهەب بەناوی ئێزنیك (سەدەی پێنجەم) و ئێلیزە و پاتریك مارەبەهای (سەدەی شەشەم) و دوو كەس نووسەری سۆریانی بەناوی ئادورهۆرمەزد و ئەناهید كە لەگەڵ گەورە مووبەدی زەردەشتی – لە سەدەی پێنجەم یان پاشی ئەوا – گفتوگۆ و شەڕەقەڵەمیان كردووە ، هەروەها تیئۆدۆر باركۆنائی سۆریانی و نووسەرێكی گومناو كە نیبێرگ كتێبەكەی لە سۆریانی وەرگێڕاوە و چاپی كردووە و ئەمجار بەرهەمەكەی یووحەننان بەرپێنكایی (سەدەی حەوتەم) كە < دو مێناش > دۆزیویەتەوە ، هەموویان سەبارەت بە چیرۆكی زوروان چەند سەرنج و ئاماژەیەكیان هەیە كە لێرە بە كورتی دەخرێنە ڕوو:

زوروان (زەروان) خوای ڕەسەنی لەمێژین ، گەلێك قوربانی كرد بەڵكو منداڵێكی ببێ و ناوی بنێ ئۆهرمەزد (ئاهورامەزدا = خودای زەردەشتیان).

پاش هەزار ساڵ قوربانیدان ، سەبارەت بە وەزگی كەوتن – واتە سكی بوو؟! – یاخود لە سكی < خوەشیزەگ >ی هاوسەریدا بەگوێرەی بیروباوەڕی ئەناهید؟!، كە بەرهەمی شك و وڵ لەسەر پێبوونی بوو.

زوروان بەڵێنی پادشایەتی جیهانی دا بە كەسێك كە لەپێشدا بچێتە هەوێڵی.

لێرەدا كە ئەهریمەن (شەیتانی برای خودا!) زگی باوكی خۆی قەڵشتەوە – یا لە زگی دایكی خۆی بەپێی بیروباوەڕی ناهید – و لەبەردەمی هەڵزەقی.

زوروان پرسی:

< كێی؟> ئەهریمەن وەڵامی دایەوە:

< منم كوڕی تۆ. >

زوروان گوتی:

< كوڕی من بۆنخۆش و نورانییە و تۆ بۆگەن و تاریكانی. >

لەم كاتەدا ئۆهرمەزد بە قەڵافەتێكی شەنگ و پرشنگدار و بۆنخۆشەوە دەركەوت.

زوروان ئەوی بە كوڕی خۆی زانی و پێی گوت: < هەتا ئەمڕۆ من قوربانییەكی زۆرم بۆ داوی ، لێرە بەدواوە تۆ دەبێ قوربانیم بۆ بدەی. > ئەهریمەن ئەو گفتەی باوكی هێنایەوە بیری كە پادشایەتی جیهان دەدا بە كەسێك كە زووتر لەلای ئامادەبێ.

زوروان (زەروان) گوتی:

ئەوە بۆ ماوەی نۆ هەزار ساڵان كردمی بە فەرمانڕەوا ، بەڵام پاش ئەم ماوەیە ، ئۆهرمەزد دەبێ بە تەنیایی پادشایەتی بكا.

مەزد یەسناكان لەگەڵ زوروانییەكان جیاوازیان تێدایە لەسەر تەمەنی جیهان، مەزدیەسناكان دەڵێن تەمەنی جیهان (9000) نۆ هەزار ساڵە ، بە بروڕای زوروانییەكانیش (12000) دوازدە هەزار ساڵە ، ئەمە خۆی زۆر كێشە نەبووە لەنێوانیاندا بەڵام هەردووكیان كۆكن لەسەر ئەوەی ماوەی شەڕ و ململانێی ئاهورامەزدا و ئەهریمەن (9000) نۆ هەزار ساڵە.

بەڵام زوروانییەكان (9000) نۆ هەزار ساڵی تریش بۆ جیهان حسێب دەكەن ئەویش ئەوە بوو كە زوروان هەزار ساڵ قوربانی داوە.

كەوایە ڕوون دەبێتەوە مەزدە یەسناكانی چاخی ساسانی بە خوڵقان پتر پەیڕەوی باوەڕی زوروانییە بوون.

زوروانییەكان بانگەشەی ئەمە دەكەن كە تیشكی سەرەكی ، كەسانی نوورانی و ئاكارچاكی سازكرد و گەورەترینیان ناوی زوروان بوو.

زەردەشتییەكان لە بەرامبەر چوار توخم و ماكەی سەرەكیدا ، بڕوایان بە چوار كۆڵەكە و بنەمای خوارەوە بووە:

ئەشووكار ، فرەشووكار ، زەرووكار ، زوروان (زۆروان).

ئاخرینی ئەم چوار ماكە باوكی ئۆهرمەزد و ئەهریمەن بووە.

مێژونووسێكی گومناو دەڵێت:

ئەوەی ئەهوورمەزدی بەدیهێنا ، فرەشووكار بوو.

نیبێرگ بە پاڵپشتی توێژینەوە گرینگەكانی شئایدێر ڕوونی دەكاتەوە و دەیسەلمێنێ كە زوروانیان بە خوای چوار دیمەن زانیوە.

ئەم مەبەستە دەیدركێنێ كە پەیڕەوانی ئەم ئایینە بڕوایان وابووە كە زوروان لە سێ بیچم و نیشانەی ناو و ئاوەڵناویدا خۆی دەندێنێ و زاتی خۆشی لەگەڵیان كۆدەبێتەوە و دەبنە چوار.

كەوایە زاتێك لەسەر چوار شێوە دەردەكەوێ و ئەم دەركەوتنە چوارینەیە بە ژمارە زۆر و چەندپاتە.

زوروان لەو چوار و چوارییەدا بەدوو لایەندا خۆ دەنوێنێت:

جاری وایە بە باری پەیوەندی لەگەڵ ئاسمان و ڕای وایە بە لایەنی پەیوەندی لەگەڵ چارەنووسدا.

لە هێندێك سەرچاوەدا ئەم دووەیان پێكەوە تێكەڵ كردووە.

بە بڕوای نیبێرگ شێوەیەكی دیكەش هەیە كە نووسەرە سۆریانییە باسكراوەكان گێڕاویانەتەوە و دەبێ لەم چوارانە زیاد بكرێ و دەشێ ئەم ڕوخسارە بە چوارینەی هەردەكی زوروانییە ناودێر بكرێ یان بە چوار پلەی ژیان دابنرێ و سێ گۆشەی بەم چەشنە دەربكەوێ:

1. ئەشوكار (لەبری ئەرشووكار) كە بەواتای < بەخشندەی هێزی پیاوەتی >یە.
2. فرەشووكار بە مانای درەوشێنەرەوە.
3. زەرووكار یانی ئەو كەسەی كە پیر دەكا.

مەبەست لە دەركەوتنی زوروان لەسەر ئەم سێ شێوەیە ئەوەیە كە زانی زوروان هەڵگری باروهەوای سێ لایەنەی مێرد منداڵی ، لاوی و پیرییە.

بە بۆچوونێكی دیكەش زوروان لەسەر دوو شێوە خۆی دەنوێنێ ، جاری وایە پێی دەڵێن زوروان < ئەكەنارەگ > واتە زەمانی هەتاهەتایی و بێ سنوور و بێ كۆتایی.

جاری واشە بە < دیرەنگ خوەدای > ناودێر دەكرێ كە بە مانای زەمانی فەرمانڕەوایەتی دوورودرێژە لە ماوەی دوازدە هەزار ساڵەی تەمەنی جیهاندا.

لە ئەفسانە فۆلكلۆرییەكانی چاخی كەونارادا زوروان بە بوونەوەررێكی نێرمێ (نێرەمووك) دانراوە ، بەڵام سەرچاوە نوێكان دەڵێن كە خاوەنی ژنێك بووە بە ناوی < خوەشیزەگ > كە نیربێگ بە كورتكراوەی < خۆش >ی دەزانێ بە واتای < جوان > یان < چاك > لێكداوەتەوە.

لەگەڵ زورواندا بە سكێك دوو كوڕی دەبێت كە ئاهورامەزدا و ئەهریمەنن ، یان بیری چاك و بیری خراپ.

ئەهریمەن چونكە پێش براكەی لەدایك بوو بۆیە كرا بە فەرمانڕەوای جیهان و ئاهورامەزدا بۆ وەرگرتنی دەسەڵات ناچاردەبێت كە تووشی شەڕ و پێكدادان بكات لەگەڵی.

بەگوێرەی بڕوای زۆربەی زوروانییەكان، ئەهریمەن سێ هەزار ساڵی فەرمانڕەوایەتی كرد و لە سێ هەزار ساڵەی دووەمدا دەسەڵاتی هاوتای دەسەڵاتی هۆرمەزد بوو ، هەتا وایلێهات كە هۆرمەزد ئەهریمەنی بەزاند.

ئەم سەردەمە لە هاتنی زەردەشتەوە دەست پێدەكات و بۆ دوواین شەڕی یەكلاكەرەوە كە ئەهریمەن بۆ هەمیشە دەشكێ ، هەنگاو دەنێ و داژوێ و لەم كاتەدایە كە < گۆڕان > دەست پێدەكات.

وا پێدەچێت كەلە ئایینی زەردەشتی بەشی ڕۆژاوادا لە ئاخرییەكانی چاخی هەخامەنشیدا ئەم باوەڕە تەواو برەوی پەیداكردبوو ، بەڵام دووای داڕووخانی ساسانییەكان ، برەوی نەما. ^(۲٦)

2. تێڕوانینێك بۆ زۆروانی:

زەردەشتییە مەزد یەسنییەكان و زەردەشتییەكانی ئێستا و سەردەم هەوڵدەدەن كە بیروباوەڕی زوروانی لە زەردەشتییەت دووربخەنەوە و تەنانەت هەرشتێكیش پەیوەندی بە فرەخوداییەوە بێت بیخەنە پاڵ ئەم مەزهەبە.

بەڵام گەر ئێمە بێین سەرنجێكی دوور لە سۆز و لایەنگرانەی بۆ بكەین دەبینین كە مەزد یەسنییەكان دەڵێن:

سپەنتامینوو و ئەنگرەمینوو كە مەبەست لێی ئاهورامەزدا و ئەهریمەنە هاوكات ئەنگرەمینو لەگەڵ سپەنتامینو بەدی هاتوون و بە دوو هەمزادی دووانە ناودەبرێن كە یەكێكیان پاك و پیرۆزە و یەكیان خراپ و نەگریس.

كەواتە ئاهورامەزدا و ئەهریمەن لە یەك كاتدا دروستبوون ، ئەمە قسەی خۆیانە و ناتوانن نكوڵی لێبكەن ، كە لەیەك كاتدا دروست بووبن هیچ دروستكراوێك بێ دروستكەر نابێت ، بە دڵنیاییەوە ئەمە خۆی ڕاستی بیروباوەڕی زەردەشتییەتە.

لێرەدا پرسیارێك دێتە ئاراوە:

گەر ئاهورامەزدا و ئەهریمەن كوڕی زوروانن، ئەی زوروان كێیە؟

گەر زوروان خودای گەورە بێت باشە قوربانی بۆ كێ كرد تاكو منداڵی ببێت؟

ئەگەر خۆی خودا بێت نەیدەتوانی خۆی منداڵ بە خۆی ببەخشێت؟

خودایەك نەتوانێت خێری بۆ خۆی هەبێت چۆن خێری بۆ دروستكراوەكانی دەبێت؟

خودا دەكرێت سكی پڕ بێت یاخود بە بیروڕای ئەناهیتا ژنی ببێت؟

ئایا سیفاتی خودایە كە ژن و منداڵی هەبێت؟

ئایا زوروان كە خودای گەورەیە چۆن ناتوانێت بزانێت كام منداڵەی لەپێشدا دەبێت؟

چۆن كە منداڵ لەدایك دەبێت خێرا دەگاتە ئەو ئاستە گەورەیە كە ئامادەی فەرمانڕەوایی بێت؟

چۆن ئاهورامەزدا و ئەهریمەن كە تازە لەدایك بوون دەزانن كە زوروان چ پەیمانێكی داوە؟

چۆن كە ئاهورامەزدا جێگری زوروانە و خودای گەورەی دووەمە ناتوانێت سەرەتا ڕووبەڕووی ئەهریمەن ببێتەوە و ئەو هەموو ماوەیە چاوەڕوان دەكات و شەڕی لەگەڵ دەكات تاكو بەسەریدا زاڵ بێت؟

بۆچی خودا مۆڵەتی دا سەرەتا ئەهریمەن لەدایك بێت كە وەك خۆیان دەڵێن خودای خراپە و تاریكی و ئەنگرە مینووە و گەر خودا چاكە و ڕووناكی دەوێت بۆ ئەهریمەن ئەو ماوەیە ڕێگەی پێدرا كە حوكم بكات؟

هەموو ئەم پرسیارانە و چەندان پرسیاری تری بێوەڵام بەجێ دەهێڵین كە وەڵامدانەوەیان گرنگ و گرانە بۆ بەەرامبەر.

* فرە خودایی لە ئایینی زەردەشتیدا:

ئایینی زەردەشتی یەكێكە لەو ئایینانەی كە فرە خودایی تێیدا باڵادەستە ، هەرچەندە زەردەشتی و نووسەرە نوێیەكان دەیانەوێت ئەم ڕاستییە پەردەپۆش بكەن و وەك ئایینێكی یەكتاپەرستی دەری دەخەن بەڵام بزانین ئایا بەڕاستی بەو جۆرەیە كە باسدەكرێت:

– پەرستراو و خوداكانی زەردەشتی:

لە یەسنا: هاتی 16: بەندی 3 – 5 دەڵێت:

بیروباوەڕی کۆن بەرز ڕادەگرین کە هەقە و سەرەتاییە و پیرۆزە کە خاوەنەکەی بەدیهێنەر ئاهورامەزدایە و بەرز و پیرۆزە هەروەها ڤاهومانو و ئاشاڤاهیشتا و خشاترا ڤایریا و سپینتا ئارمائیتی و هورڤیتات و ئەمیرتات.

ئاهورامەزدای بەدیهێنەر دەپەرستین و ئاگری کوڕی ئاهورامەزدا ئەو پیرۆزە کە ئاهورامەزدا بەدیهێناوە و خۆریش پیرۆزە کە خاوەنی باشی و چاکییە و مانگیش خاوەنی بەرهەم و جوڵەیە ، ئەستێرەی تیشتریای مەزن و پرشنگدار و باشترینە و ڕۆحی کاهینیش کە خاوەنی گەورەیی و پیرۆزە.

دروستکەر ئاهورامەزدا دەپەرستین و میترای خاوەن دەشتە فراوانەکان و سراوش پیرۆزە و راشنو دادگەرە و چاکە و پاڵەوانە ، فراڤاشی یەکەمینانی بەبەزەییە و هێزی سەرکەوتنیش کە بەئەوان دراوە ئاهورامەزدا پێی بەخشیون، رامان هڤاسترا بایەکان و هەموو ئەوانەی کە پێی بەخشیون پیرۆزە.

لەم دەقەدا بەڕوونی پلەی خوداوەندی بەخشراوە بە ئەمشاسپەندان و ئاگری کوڕی خودا و میترا ……

کە ئاهورامەزدا لەسەرووی ئەوانە.

وە ئەمە باشترین بەڵگەیە بۆ ئەوانەی كە خودایەتی ئەمشاسپەندان و میهر و ئاگر ڕەت دەكەنەوە لە كاتێكدا بەجوانی و بەڕوونی ئاماژەیان پێدراوە لەم دەقەدا.

– پەرستش بۆ ئاگر:

یەسنا: هاتی 43: بەندی 9 دەڵێت:

بە پیرۆزم دانای ئاهورا مازادا کاتێک ڤاهۆمانو هات بۆلام وەڵامم بەرەوە بۆکوێ بەندەکانت ئەبەیت؟

وەڵامی دایەوە وتی:

برەو ئاگرت و لەکاتی پیروزکردنم بۆی بیر لە هەق ئەکەمەوە لەکاتێکدا من خاوەندەسەڵاتم.

لە چەند دەقێکی تردا ئاماژە بە ئاگر کراوە بەو جۆرە پیرۆزە کە ئێمە هەموو دەقەکان نانووسینەوە تەنها ئەوانەی کە پەیوەندیدارن پێیەوە تیشکی دەخەینە سەر :

يه‌سنا : هاتى 4 : بەندی 17 دەڵێت:

ڕایدەگەیەنین بەتایبەتی بۆ تۆ ئەی بڵێسەی ئاگر ئەی کوری ئاهورامەزدا بۆ هەموو ڕووناکییەکان (ئاگرەکان)ٚ بۆ خاتری قوربانییەکەت تواناکەت یان ئەندازەگیری قوربانیەکە لە پێناو ڕازیبوونت وە گەورەکردنت و بۆ ئاوی پاک لە پێناو قوربانیدان ، نرخاندنی ڕازیبونت و گەورە کردنت بۆ هەموو ئاوێك کە ئاهورامەزدا بەدیهێناوە بۆ هەموو ڕووەکەکان کە ئاهورامەزدا بەدیهێناوە.

یەسنا : هاتی 6 : بەندی 11 دەڵێت:

تۆ پیرۆز و بەرز دەکەین ، ئەی بڵێسەی ئاگر ، ئەی کوڕی ئاهورا مەزدا ، هەموو ڕووناکییەکان پیرۆز دەکەین و ڕێزی دەگرین ، وە ئاوی پاک و پیرۆز ، بەرزو و باشترینە ئەوەی ئاهورامەزدا دروستی کردووە ، وە تەواوی ئەو ئاوە پیرۆزانەی کە ئاهورامەزدا دروستی کردووە وە تێکرای ئەو میوەجاتانەی کە ئاهورامەزدا بەدیهێناوە.

يه‌سنا : هاتى 17 : بەندی11 دەڵێت:

گەورەیی و نرخاندن هەر بۆ ئێوەیە ئەی بڵێسەی ئاگر ، ئەی کوری ئاهورا مەزدا گەورەیی و فەرمانداری بۆ بڵێسەی ساڤانگا ـ برزی بۆ بڵێسەی ڤاهو فریانا بۆ بڵێسەی اورڤازیشتا ، بڵێسەی ڤازیشتا ، بڵێسەی سپینیشتا ، وەگەورەیی و ڕێز بۆ نایریا ـ سانگها ، وە بۆ ئێزدی خاوەن پاداشتی شاهانە ، وە ئەو بڵێسەی کە خاوەن و روناککەرەوەی ماڵەکانە وە ئەوەیشی کە ئاهورامازدا دروستی کردوون ، وە هەروەها گەورەیی و نەوازش بۆ بڵێسەی کوڕی ئاهورا مەزدا خاوەن و دانەری ڕژێمی هەموو مەراسیمە پیرۆزەکان وە هەموو ئەو ڕووناکییە پڕشنگدارەکان .

کەواتە هەموو ئەم دەقانە نیشانەیەکن بۆ ئەوەی پەرستشی ئاگر و پلە و پایەی ئاگر وەک کوڕی خودا دیار و ئاشکرا بووە و شوێنکەوتووەکانیش وەک دەقی پیرۆز پێی ڕازی بوون.

– باسێكی خوداكان:

دوو لەم خودایانە بریتین لە < ڕەشنوو > (واتە ڕاستی) و < سرووشە > (یانی فەرمانبەرداری). ئەم ناوانە وەك زۆربەی ناوەكانی خودایانی ئەڤێستایی چەشنی < كۆمەڵێك ڕوحانیەتی قەڵافەت بەسەركراو > دێنە بەرچاو.

بە بۆچوونی نیربێرگ ئەم خودایانە لە ڕاستیدا نوێنەر و ڕێنیشاندەری تاقم و هەیكەل گەلێكی كۆمەڵایەتین. بە بڕوای ئەو < ڕەشەن > (ڕەشنوو) خوای < ئەزموونی ئایینی > و سرووش (سرووشە) خوای < جەماوەری دیندار و ئامادەی بەربەرەكانی خۆرپەرست > بووە. < ئەشی > خوداوەندی زگ و زا و ژن و مێردایەتی، لە زەماوەندا بەرەكەتی دەخستە نێو بڕواداران و هەرچەشنە بەختەوەرییەكی بەسەرا دەباراندن. دووی تر لە خوداكان بریتین لە < ڤێرسرێغنە > (بەهرام – بارام – وەهرام – ڤەهرام) خوای پەلامار و سەركەوتن و شەڕ و < خوەرێنە > یاوەرێكی كە شان و شكۆی پادشایان بەڕاستی لەوێدایە. ^(۲۷)

– خۆر و میهر پەرستی:

خۆر (میهر) یەكێكە لە بیروباوەڕە پیرۆزەكانی لای زەردەشتییەكان و سەرچاوەی یەكێكە لە چوار توخمە پیرۆزەكە ، میهرپەرستی كە لە پێش زەردەشتیەتدا لە ئێرانی زەمیندا باو بووە بەهەمان شێوە كاریگەری خستووەتە سەر زەردەشتیەت و بە خوداوەندێكی ناو ئایینی زەردەشتی ناوزەند كراوە و لەناو یەشتەكانیشدا یەشتێكی تایبەت هەیە بەناوی میهر یەشتەوە و ئاهورامەزدا ستایشی دەكات.

لە ئایینی مەزدەیەسنی ساسانییەكاندا پلەیەكی بەرز و باڵای وەرگرتووە بە جۆرێك كە یەزدەگوردی دووەم بەم جۆرە سوێندی پێدەخوات:

سوێند بە هەتاو، خودای مەزن، كە بەتیشكی خۆی پرشنگی داوەتە جیهان و بە تین و بڵێسەی رەجەم دنیای گەرم داهێناوە.

وە ئەم بیروباوەڕەشیان بەسەر مەسیحییەكانی وڵاتدا سەپاندووە و شاپووری دووەم بەڵێن بە شەمعۆن بەرسەبعی دەدات كە لێی خۆش ببێت و نەیكوژێت بەو مەرجەی پەسنی هەتاو بدات.

یەكێك لە ڕێوشوێنەكانی موغان ئەمەبوو كە خۆری بەخت دەبێ بەپیرۆز بگیرێ و سەری بۆ نەوی بكرێ. میهر پلەكەی هێندە بەرز بووە كە بە خودای بەتوانا و كوڕی خودا و یاریدەی ئازای ئەمشاسپەندان باسكراوە.

وە ئەو وێنە خەیاڵییەی كە بۆ زەردەشت دروست كراوە بە جۆرێكە كە پەنجەی شەهادەی بەرز كردۆتەوە و ئاماژە بە پشتەوەی دەدات كە سەرنجی پشتەوەی دەدەین سەیردەكەین خۆر لە پشتی سەریەوەیەتی.

– توخم پەرستی:

كریستنسن دەڵێت: هەموو دەقەكانی ئاڤێستا ئەوەی دەسەلمێنن كە پەرستنی توخم و ماكەكانی سروشتی یەكێك لە بنەماكانی ئایینی زەردەشتی بووە. ^(۲۸)

ئەنجامی بـــــەش:

* ناڕوونی و شاراوەیی ئایینی زەردەشتی وەها كردووە كە چەند مەزهەبێكی لێ ببێتەوە و نەتوانن لەگەڵ یەكدی هەڵبكەن.

* ئەم مەزهەبانە هەستی یەكتر قبووڵكردن لەنێوانیاندا نەبووە و لە بچووكترین دەرفەتدا هەوڵی لەناوبردنی بەرامبەرەكەیان داوە و بتوانن بەتەواوی بیسرنەوە وەك چۆن مەزدیەسناكان بەرامبەر مەزدەكییەكان كردیان.

* لە زەردەشتییەتدا خودا و شەیتان هاو ئاستن و دەسەڵاتیان یەكە و لە یەك كاتدا دروست بوون.

* بیروڕای هەندێکیان ئاوایە کە ئایینێكی بنەماڵەی خوداییە كە ئاهورامەزدا و ئەهریمەن بران و كوڕی خودایەكن بەناوی زوروان و زوروانیش قوربانی بۆ خودایەكی نادیار دەكات تاكو منداڵی ببێت ، وە ئاهورامەزداش كوڕێكی هەیە ئەویش ئاگرە ، ئەم بیروباوەڕی خوداییە بنەماڵەییە پێدەچێت لە مەسیحیەتەوە وەرگیرابێت لە چاخەكانی دواتردا.

* ناوی خودای زەردەشتییان ئاهورامەزدا لە سانسكریتییەوە وەرگیراوە.

* ئەهریمەن دەسەڵاتی بەسەر ئاهورامەزداشدا دەشكێت و دەتوانێت دروستكراوەكانی لەناوبەرێت.

* ئەو ئامارگیرییەی كە بۆ ڕۆژی پەسڵان كراوە لەڕوانگەی زەردەشتییەتەوە هەڵەیە.

* فرە پەرستشی و پیرۆز زانین لای زەردەشتییەت باوەڕێکی بڵاو بووە.

پەراوێزەکان:

(۱): ئایا زەردەشت وای ووت؟! – لاپەڕە: 15

(۲):ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 59 – 60

(۳): دەلاقەی نوێ ڕوو بە مێژووی كۆن – لاپەڕە: 35

(٤): هەمان سەرچاوە و لاپەڕەی پێشوو

(٥): ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 36

(٦):دەلاقەیەكی نوێ ڕوو بە مێژووی كۆن – لاپەڕە: 35

ئایینی زەردەشت – دكتۆر عەلی شەریعەتی – وەرگێڕانی: شەهرام ڕەشید – لاپەرە: 33

(۷): ئاڤێستا لەمێژینەترین سروودی كورد – لاپەڕە: 15

(۸): ئایینی زەردەشت – لاپەڕە: 31

(۹): ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 188

(۱۰): هەمان سەرچاوەی پێشوو – لاپەڕە: 41

(۱۱): هەمان سەرچاوەی پێشوو – لاپەڕە: 189 – 190

(۱۲): هەمان سەرچاوەی پێشوو – لاپەڕە: 37

(۱۳): كتێبی ئێزیدییەكان (جیلوە و مەسحەفا ڕەش) بیبلیۆگرافیای ئێزیدیایەتی – دانانی: ئەنستانس ماری كەرمەلی – وەرگێڕانی: نەجاتی عەبدوڵڵا – لاپەڕە: 14 – 15

(۱٤): ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 37

(۱٥): ئایینی زەردەشت – لاپەڕە: 34

(۱٦): ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 37

(۱۷): ئایینی زەردەشت – لاپەڕە: 34

(۱۸): ئایا زەردەشت وای ووت؟! – لاپەڕە: 60

(۱۹): ڕێبازی مانی دەگەڕێتەوە بۆ مانی كوڕی پاتكی وێنەكێش ساڵی (216 ز) لە نزیك شاری تەیسەفون لەدایك بووە.

بە پەیامبەری نقاش و وێنەكێشان ناسراوە ، لە سەردەمی شاپوری یەكەمدا بانگەوازی پێغەمبەرایەتی دەكرد ، شاپوری یەكەم كێشەی نەبوو لەگەڵیدا و ڕێگەی پێدا بۆ بانگەوازی ئایینەكەی ، چەند گەشتێكی كردووە بۆ بڵاوكردنەوەی ئایینەكەی لەوانەش ئەدیابین و شام و خۆراسان و هتد….

بەڵام دواتر پیاوە ئایینی و موبدەكانی زەردەشتیەت ئەم ڕێبازەیان بە كۆسپ لەبەردەم زەردەشتیەتدا دەزانی بۆیە زۆریان لە فەرمانڕەوای ساسانی كرد كە ڕێگەی پێنەدات كە ئەمە خۆی لە خۆیدا بەرتەسك كردنەوەی ئازادی بووە بۆیە ویستوویانە بەهێز دەمكوتی بكەن.

تا دوواجار لەسەردەمی بەهرامی دووەمدا لە ساڵی (276 ز) لە جندی شاپوور دەیكوژن.

بەڵام دووای خۆشی پەیڕەوانی ئەم ئایینە لە ئێران و كوردستان و چەندین ناوچەی تر مابوونەوە تاكو لە سەدەی سێیەمی كۆچی بەرامبەر سەدەی دەیەمی زایینی لەسەردەمی عەبباسییەكاندا بەتەواوی ئەم ئایینە پوكایەوە.

بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:

گۆڤاری هەورامان – ژمارە (21)

اقری، مهری. ادیان و مذاهب پیش از اسلام. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۹۰.

(۲۰): گۆڤاری هەورامان – ژمارە (21) – لاپەڕە: 19 – 20

(۲۱): شانشینی ژێر دەوار – لوقمانی حاجی كەریم – لاپەڕە: 25 – 28

(۲۲): ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 420 – 424

(۲۳): هەمان سەرچاوەی پێشوو – لاپەڕە: 424 – 428

(۲٤): بۆ ئەم باسە بڕوانە:

زرین كوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران قبل از اسلام

پیرنیا، حسن (مشیرالدوله). تاریخ باستانی ایران

ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 427 – 444

شانشینی ژێر دەوار – پیر لوقمان

(۲٥): ڕێبەری سیاسی – ژمارە (2) – لاپەڕە: 45 – 62

(۲٦): بڕوانە:

ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 41، 191 – 196

ئایا زەردەشت وای ووت؟! – لاپەڕە: 71 – 73

دین های ایران باستان – هنریك ساموئل نیبرگ – ترجمه: سیف الدین نجم‌آبادی

(۲۷): ئێرانی سەردەمی ساسانییەكان – لاپەڕە: 35

(۲۸): هەمان سەرچاوەی پێشوو – لاپەڕە: 186 – 187