Home / ناوداران / حەمەساڵح دیلان لە كوانووی تێكۆشان و ژیانی بەندیخانەدا

حەمەساڵح دیلان لە كوانووی تێكۆشان و ژیانی بەندیخانەدا

200px-Dylan

حەمەساڵح دیلان لە كوانووی تێكۆشان و ژیانی بەندیخانەدا

خەڵک- موتەلیب سەعید
بە درێژایی ساڵەكانی سەدەی بیستەم، باشووری كوردستان لانكەی دەیان پیاوی ئەدیب و تێكوشەرو ڕۆشنبیر و هونەرمەند بووە كە لاپەرەكانی مێژووی ڕۆژنامەوانی و دیوانە شیعریەكان و پەرتوكەكان پڕیەتی لە دەستنووس و هەڵوێست و بیركردنەوەی ئەو پیاوە مەردانە، دەستەی یەكەمی ئەم هونەرانە لە مەحمود جەودەت، برایم ئەحمەد، ڕەفیق حیلمی، پیرەمێرد، گوران، بێكەس، و ئەحمەد هەردی، شاكر فەتاح، كامل ژیر، مارف بەرزنجی، ڕەفیق چالاك و حەمەساڵح دیلان، قادر دیلان، ئەم كاروانە لە رۆشنبیران و هونەرمەندانی كورد بوونە ڕابەرو نوێنەری خەڵكی ستەملێكراوی كورد .

لەناو ئەم پیاوە نیشتمانپەروەرانەدا، دەیان مێژوونوس، نووسەر، شاعیر، هونەرمەند هەریەكە لە بوارەكەی خۆیدا لە پێناو گەیاندنی ئازارو خەمەكانی خەڵكی كوردستان دیدگاو بۆچوون و دونیابینی خۆیان لەنێو لاپەڕەكانی مێژوو (گۆڤار و ڕۆژنامەكان)ـی ئەو سەردەمە بڵاو كردۆتەوە. وێرای دەرخستنی بەهرەی هونەری و بەشداریكردن لە ڕاپەرینە جەماوەریەكان، هەموو ئەمانە لە ڕەفتارو فیكرو هەڵوێستی ئەو كەسایەتییە ئازادیخوازانەدا ڕەنگی داوەتەوە بۆ گوزارشتكردن لە كوردبوون و مرۆڤبوونیان، هەر لەم كایەدا دەگمەن ڕێدەكەوێت كەسانگەلێكی ئازادیخواز و هونەرمەند و شاعیر هەڵگری چەندین خەسڵەتی داهێنەرانە بن وەك حەمەساڵح دیلانی هونەرمەند و شاعیرو خوێنگەرم و ئازادیخواز .
دیلان و یەكەم وێستگەی بەرگری

هەژموونی سیاسەتی دەوڵەتی ئینگلیز و ملكەچكردنی حكومەتی پاشایی و سەرهەڵدانی ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكان، بوونە هۆكاری درووستبوونی شەپۆلی ناڕەزایی جەماوەریی لە عێراق، لەوێوە شارەكانی كوردستان بە هاوشانی شارەكانی تر لە ساڵانی 1919، 1920، و ڕاپەرینی 6ـی ئەیلولی 1930، ئەم دوو وەرچەرخانە لە عێراق و كوردستان سەرەتایەك بوون بۆ ڕاپەرینی جەماوەری لەنێو ئەو ڕاپەرینانەش دەیان ڕۆڵەی تێكۆشەر لە سیاسەتوان و ئەدیب و ڕۆژنامەوان ڕۆڵێكی كاریگەریان گێڕا لە بێداركردنەوەی میللەت و پێشڕەوكردنی خەڵكی كوردستان.
ڕووداوەكانی دەیەی دووەم و سێیەمی سەدەی بیستەم، بەتایبەتی و پاشان قۆناغەكانی تر، كاردانەوەیەكی بەهێزی هەبوو لەسەر بیركردنەوەی ڕووناكبیران و تێكۆشەرانی كورد و بوونە هەوێنی دەركەوتنی دەیان هەڵوێست و تێكۆشانی جیاواز لە دەركردنی ڕۆژنامەو گۆڤارو كۆڕوكۆبوونەوەی ڕۆشنبیری و سیاسی.
دیلانی مرۆڤ و شاعیر و كوردپەروەر لەناو ئەو ڕوودارو و ڕاپەرینانەدا چاوی هەڵهێناو لەو بارودۆخە كۆمەڵایەتی و سیاسییە دژوارەدا ڕووبەڕووی سیاسەتی كۆنەپەرستی پاشایەتی بۆوە و چەوسانەوەی چینایەتی و بژێوی سەختی ژیانی خێزانەكەی دوو هۆكاری سەرەكی بوون بۆ هەڵوێستوەرگرتن و دەنگ هەڵبڕین بەڕووی سەتەمكاریدا.
دیلان لە ئامێزی خێزانێكی پڕسۆزدا

دیلان، ناوی تەواوی حەمەساڵح كوڕی مەلائەحمەدی كوڕی مەلا حەمەساڵحی مەلاقادری شەوخوێنە. لە ساڵی 1937 لە گەڕەكی گاورانی سلێمانی لەدایك بووە. جگە لە خۆی، قادر دیلانی هونەرمەند و چەند خوشكێكی هەبووە، بەڵام هەر بە منداڵی كۆچی دواییان كردووە، ئەم هونەرمەندە لە نێو ئامێزی خێزانێكی پڕسۆز پەروەردە كراوە، ئەگەرچی باری دارایی و كۆمەڵایەتی خەڵك ئەو سەردەمە ئێجگار لە بارێكی دژواردا گوزەراون، بەڵام ئیرادەو هەوڵەكانی مەلا ئەحمەدی باوكی نەبۆتە هۆكارێك كە دیلانی كوڕی ئومێدبڕاو بكات لە كاروانی خوێندەواری و ڕۆشنبیری دوابكەوێت، ئەمەو سەرباری كاریگەری نیشتمانپەروەری لەسەر دیلان، ئەم ڕاستیەش لە وتەكانی حەمەساڵح دیلان دەردەكەوێت، وەك دەڵێت یەكێك لە كۆتەكانی كۆمەڵگە دواكەوتووەكەمان هەژاری بووە كەز ۆر ئازاری داوین، بەڵام ئەوەی لەو بارە گرانەی سەرشانی خێزانەكەمانی سوك كردووە، مەلا ئەحمەد بووە كە بە قسە خۆشەكانی لە كاتی نەخۆشیەكەشیدا بزەی خستۆتە سەرلێوی مناڵەكانی و نەیهێشتووە هەست بە نائومێدی بكەن، وێڕای ئەوەی مەلا ئەحمەد ڕۆڵێكی یەكجار گرنگی بینیوە لە ناردنی حەمەساڵح دیلان بۆ خوێندن و هاندانی و فێربوونی خوێندنی ئایینی و پاشان بۆ قوتابخانەی خالدیە و تەواوكردنی قۆناغی سەرەتایی و پشتگیریكردنی تا سێی ناوەندی خوێندووە، بەڵام باری هەژاری سەختی بژێوی خێزانەكەیان ناچاری كردووە دەستبەرداری خوێندن بێ‌ و بە دوای كاردا بگەڕێت.
دیلان و ڕۆڵی بەشداریكردنی لە بزوتنەوەی نیشتمانیی

بەشداریكردنی حەمەساڵح دیلان لە خۆپیشاندانەكەی ساڵەكانی 1948، و پەنجاكانی سەدەی ڕابردو جگە لە 1958ئەم قۆناغە لە ژیانی دیلانی شاعیرو مرۆڤ بە وێستگەیەكی گرنگی تێكۆشانی سیاسی و نەتەوەیی دادەنرێت، بەردەوامی دیلان لە ڕاپەرینەكانی هەرسێ‌ دەیەی سەدەی ڕابردوو بەشێكە لە جەسووری ئەو مرۆڤە نیشتمانپەروەرە بە درێژایی تەمەنی تادوا ساتەكانی ژیانی، وێڕای ڕۆڵ و كاریگەری لەسەر خۆپیشاندەران لە زۆرینەی ڕاپەرین و ناڕەزاییەكاندا وەك گەنجێكی دەنگ دلێرو بیرتیژی شەیدای ئازادی، ئەمانە هیچ كاتێك زەبروزەنگ و لێدانەكانی یاساوڵەكانی ڕژێم كاری نەكردۆتە سەر ورە و توانای دیلان، ئەم گیانبازیەش سەرەتاكەی لە ڕاپەرینەكەی ١٩٤٨/١٢/١٨ دەردەكەوێت، كاتێك جەماوەری شاری سلێمانی تەرمی شاعیری ناسراوی كورد، فایەق بێكەس بەرەو گۆڕستانی گردی سەیوان دەگوازنەوە، دەنگە زوڵاڵەكەی حەمەساڵح دیلان تێكەڵ بە دەنگی شاعیر كامەران موكری دەبێت، ئەم كاردانەوە و دەنگهەڵبڕینە دەبێتە هۆی ڕقئەستووری توڕەبوونی یاساوڵەكانی ڕژێم، لە ئەنجامدا هەردوو (دیلان و كامەران موكری) ڕاپێچی دادگای عورفی بەغدا دەكرێن، لە تەمەنی 21 ساڵیدا لە گەرمەی ناڕەزاییەكانی خەڵكی سلێمانی، دیلانی خوێنگەرم لە دیارترین وێستگەی ژیانی شۆڕشگێڕیدا بەشداری لە ڕووبەڕووبوونەی سیاسەتی كۆنەپەرستی حكومەتی پاشایەتی دەكات لەسەر ئەو هەڵوێستە نەتەوەییەی دووچاری گرتن دەبێتەوە، لەوەها كاتێكدا شارەكانی كوردستان لەناویدا شاری سلێمانی دژ بە پەیمانی پۆرتسمۆس لە ساڵی 1948 وەك كاردانەوەیەك لە بەرامبەر حكومەتی عێراق لەو سەردەمە ڕاپەرین، دیلانی مرۆڤ گۆشكراوی ناو دوو كایەی چەوسانەوەی چینایەتی و نەداری دواكەوتویی كۆمەڵگەكەی بوو، ئەم دۆخە گەورەیە پەنگخواردو لە دەرونی پڕهیواو ئازاراویدا گەیاندە سەرقافڵەی هەڵوێست و كوردبوون. كاتێك بەناچاری بووە فەرمانبەر هەروەك خۆی دەڵێت دامەزراندنم لە ساڵی 1946 لە تەمەنی 19ساڵی لەكاتێكدا بوو باوكم بەو پارەیەی هەیبوو خانوە كۆنەكەمانی پێ‌ ڕووخاندو دەستمان پێ‌ كردەوە، بۆیە بەشداریكردنی لە خۆنیشاندان و وتاردان تیایدا ئەمەش بۆتە هۆكاری دەركردنی لە وەزیفەكەی، هەروەك پارێزگاری ئەوكاتەی سلێمانی (نەجمەدین سائیب) دیلان و كامەران موكری بانگ دەكات تا داواكاری بنووسن و پەشیمان بنەوە، بەڵام هیچیان ڕازی نابن و ڕەتی دەكەنەوە .

دیلان لە كایەی شیعر و بەهرەی دەنگخۆشی

یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی حەمەساڵح دیلان بە جیاواز لە كەسایەتییەكانی تر، ئەو بەهرەو داهێنانی هونەریە لە بواری دەنگخۆشی و هۆنراوەی نیشتمانیدایە، دیلان لەبواری هونەردا بە دەنگە خۆشەكەی پێگەو ڕۆلێكی گرنگی هەبووە و خاوەنی چریكەو دەنگێكی بەسۆزو سەرنجڕاكێش بووە، وێڕای بەهرەی ئەدەبی و زمانپاراوی و دانانی وشەی ڕەوان، بێئەوەی دیلان لە هیچ كولێجێك یان قوتابخانەیەكی زمانەوانی خوێندبێتی، بەڵام لە نووسینی هۆنراوە دەستێكی باڵای هەبووە لەگەڵ ڕەچاوكردنی كێش و سەروا لە هەموو بڕگەو دێڕێكی هۆنراوەیەكدا هەستی كوردانە و بە دەربرینی وشەی شیرینی كوردی دەڵێت:

كەوتۆتەڕێ‌ كاروانی ئەم كوردە بە جارێ‌

دەنگی زەنگی هەناوی زۆر دێنێتە خوارێ‌

ڕێ‌ ئەبڕێ‌ با هەوراز و پڕدڕكوداڵ بێ‌

تەكان ئەدات بەرەو هیوای گەیین بە شارێ‌

بەرەو جێیەك ئینسانەكان دەستی ماندوویان

بخەنەسەر سكی تێری بە كەسب و كارێ‌ .

زیندان، ماڵی هەمیشەیی دیلان

دوای هاتنەدەرەوەی لە زیندان و تەواوكردنی ماوەی بەندییەكەی، لەگەڵ كۆمەڵێك لە هاوڕێكانی بنكەیەكی بزوتنەوەیی دادەمەزرێنن چالاكانە كارەكانیان ئەنجام دەدەن، ئەگەرچی ئەو چالاكی و بزوتنەوە سیاسیانە ئاراستەیەكی سیاسی وەرگرت، دیلان ئەو ماوەیە وەك گەنجێكی خوێنگەرم لەناو ڕیزەكانی پارتی كۆمۆنیستی عێراق درێژەی بەتێكۆشان دا، ڕۆڵی ئەم بزوتنەوانە سەرباری دەوری چالاكی بزوتنەوەیەكی ئاشتیخوازانەبوو، لەو ساڵانەیا و لە گەرمەی ئەو چالاكیانەی ناو ئەو بزوتنەوەیەدا هەلی چوونەدەرەوەی بۆ ڤییەنا بۆ دەڕەخسێ‌ لەگەڵ وەفدێك بە مەبەستی بەشداریكردن لە(كۆنگرەی گەلان بۆ بەرگریكردن لە ئاشتی) کە لە كانونی یەكەم لە 1952 لە ڤییەنا بەسترا، ئەم سەفەرەش ڕۆڵێكی گرنگ دەبینی لە ژیان و بەشداربوونی لەو كۆنگرەیە .

دوای گەڕانەوەی لە ڤییەنا، بڕیاری گرتنی دەردەچێت بۆ ماوەی ساڵێك، ناچار خۆی دەشارێتەوە. لە ساڵی دواتردا، كاتێك دادگای عورفی بۆ ماوەیەك هەڵدەگیرێ‌، خۆی دەردەخات هێندە نابات دەگیرێ‌ و دەیدەنە دادگای جەزای بەغدا، لەوكاتەدا هاوڕێكانی لە بزوتنەوەی نیشتمانی توانای خۆیان دەخەنەگەڕ وەك دەوترێت 62 پارێزەر خۆبەخش دەكەن بۆ بەرگریكردن لێی، دوای دادگایی كردنی نزیكەی 3 مانگ دەخایەنێت و بەر دەدرێت و دەگەڕێتەوە سلێمانی(د.دلشاد علی، گۆڤاری ڕۆڤار، ژ.23)

ئەگەر سەرنجێك لە ژیانی دیلانی مرۆڤ و ئازادیخواز بدەین، هەست دەكەین سەرلەبەری ژیانی پڕە لە تێكۆشان و، هەڵوێست، خۆڕاگری، و بەندیخانە. ئەو زیندانەی خۆی هەرگیز بە بەندكراو لێی نەدەڕوانی، بەڵكوو بە شوێنی كوردبوون و خۆڕاگری و تێكوشان لەپێناو كوردو كوردستان ئامانجی بەرزی دیلان بوو، بۆیە ماوەی هاتنە دەرەوەی لە بەندیخانە هێندە ناخایەنێت، لە هاوینی ساڵی 1954 كاربەدەستانی ڕژێم جارێكی تر بڕیاری گرتنی دەدەنەوە، دوای ماوەی شەش مانگ دواجار دەیگرن و دەیدەن بە دادگای جەزای سلێمانی. پاشان دەدرێت بە دادگای ئیستئنافی كەركوك دوای تەواكردنی ماوەی ساڵ و نیوێک دەستبەسەری، هێشتا چاوی بەدیتنی سلێمانی و تێكۆشەرانی دەرەوەی بەندیخانە تێر نابێ‌ كە هێرشە سێ‌ قوڵییەكەی سەر میسر دەست پێ‌ دەكات، جارێكی تر هەستی كوردبون روبەرووی دامو دەزگا داپڵۆسێنەرەكانی ڕژێمی پاشایەتی دەكاتەوە.

بزوتنەوەی گەلاوێژ ی 1958 كە بە وەرچەرخانێكی مێژوویی گرنگ ناودەبرێ‌ لەم ێژووی سیاسی عێراقدا لەبەر ئەوەی بۆ یەكەم جار لە وبزتنەوەیەدا كورد وەك نەتەوەیەك و بەشێك لە عێراق دەوری هەبوو لە بەشداریكردن لە ڕووخانی ڕژێمی پاشایەتی و هاتنەكایەی رژێمی كۆماری، هەروەك لە سەرەتادا خەڵكی عێراق زۆر خۆشحاڵ بون بەو وەرچەرخانە، چونكە ئازادییەكی كاتی تیاهاتەكایەوە، دیلانیش وەك مرۆڤێكی ئازادیخواز بەختیاربوو بە یەكگرتنی خەڵكی عێراق بەخۆشحاڵیەوە مژدەی كامەرانی و كۆتایهێنان بەستەمكاری دەربڕی و دەڵێت:

بڵێ‌ لە جێی چەرمەسەری و بێزاری

شادمانی و كامەرانی بەبارە

بڵێ‌ لە جێی بێبڕوایی و ناكۆكی

كاروانەكەی یەكگرتنە قەنارە
ئەفسوس ئەم هاواری شادمانیە زۆر ناخایانێت، دوای تەنها ساڵێك لە ناردنی لەگەڵ دەستەیەك لە ژنان و لاوانی كوردستان لە ١٩٥٩/٧/٢٠ بۆ میهرەجانی لاوان لە ڤییەنا، ئەم گەشتە دیلان ئاییندەیەكی گەشی لێ‌ چاوەڕوان دەكرد، بەڵام خەونی دیلان پێچەوانەی بیركردنەوەی سەرۆكی وەفدەكە بوو كاتیێک ڕێنمایی دەكرێن بەوەی بەناوی عێراقییەوە خۆیان بناسێنن .
لە ساڵی 1960، 1961 دوو سێ‌ جار دەگیرێ‌ و دەدرێتە ئەنجومەنی عورفی بەغدا، پاشان ئازاد دەبێ‌ و شۆڕشی ئەیلول هەڵدەگیرسێ، هەر لەو ساڵەدا جارێكی تر دەزگیر دەكرێ‌ و ڕەوانەی بەندیخانەی شاری كوتی دەكەن، دوای شكاندنی بەندیخانەی كوت و دەبازبوونی هەندێ‌ لە بەندییەكان ڕەوانەی سلێمانی دەكرێت و بەردەبێت، لە كانونی دووەمی 1963 تا شوباتی 1964 لەناو بەندیخانەكانی سلێمانی، كەركوك بەغدا، لە ساڵی 1966 دیسان لە بەندیخانەی كەركوك مانگێگ دەمێنێتەوە، پاش بەسەربردنی هەموو ئەم ژیانە دژوارە، دیلان ئەم ژیانە ناونانێت ژیانی بەندیخانە، بەڵكوو دەڵێت ئەمەیە ژیان، ئەمەیە گوزەران، بەڵێ زۆربەی ژیانم بریتی بوو لە زیندان لە پێناوی نەتەوەكەمدا، لەپێناو خەڵكی بەشخوراو، لەبەرئەوە كاتێ‌ مردم ڕووم سوورو گەشە .
بەم شێوەیە دوای بەسەربردنی ژیانی پڕچەرمەسەری، دواساتەكانی لەگەڵ خێزانەكەی بەسەر دەبات، بەڵێ‌ دیلانی مرۆڤ و ئازایخواز سەربەرز لەناو خەڵكی كورد خۆشەویست لەناو هاوڕێكانی، لە ڕۆژی ١٩٩٠/١٢/٢٨ بۆ دواجار چاوی لێك ناو لە گردی سەیوانی سلێمانی بە خاك سپێردرا .
سەرچاوە:

د.دڵشاد علی، گۆڤاری ڕۆڤار، ژمارە 23، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، شوباتی 2003

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

‎شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفید

‎ڕێژین محمد‎قۆناغی چوار-بەشی مێژوو‎زانكۆی سۆرانپێشەکی:شێخ مەحمود حەفید، کەسایەتی دیاری گۆڕەپانی ئایینی، بەشدارییەکی گەورەی کرد لە …