كیمیابارانی هەڵەبجە لە بەڵگەنامە نهێنییەكانی ئەمەریكادا

كیمیابارانی هەڵەبجە لە بەڵگەنامە نهێنییەكانی ئەمەریكادا

سالار مەحمود
ڕۆژنامەنوسی سیاسی و دیكۆمێنتەری سیاسی و مێژویی

ئەوكاتەی كە حكومەتی عێراقی هەڵەبجەی كیمیایباران كرد، ئەمەریكا حكومەتی عێراقی وەك تاوانباری جەنگ نە ناساندو لەپاش ئەوەش هاوكارییە ئابوری‌و سەربارزییەكانی بۆ عێراق ڕانەگرت‌و لەپاش كارەساتەكەش قەرزەكانی ئەمەریكا بە عێراق دوو بەرانبەر زیادی كرد.
چەند ڕۆژ دوای كیمیایبارانی هەڵەبجە، سەددام حسێن، سەرۆككۆماری ئەوكاتەی عێراق، پەلاماری كیمیایی بۆ سەر هەڵەبجە، خستە ئەستۆی ئێران‌و ” رۆناڵد ڕیگان”ی سەرۆككۆماری ئەوكاتەی ئەمەریكاو دەزگای هەوڵگری سی ئای ئەی، پشتگیری لێدوانەكەی سەددامیان كردو دۆناڵد ڕیگان ڕایگەیان كە تاران كیمیایبارانی هەڵەبجەی كردووە.
تا ساڵی 1983و پاش چوار ساڵ لە جەنگی نێوان عێراق‌و ئێران، ئەمەریكا بەردەوامبوو لە ڕاگەیاندنی بێلایەنی‌و خۆ بەدورگرتنی لە جەنگی نێوان ئەم دوو وڵاتەدا، بەڵام گرنگیپێدانی واشنتۆن بە عێراق، بەدرێژایی ئەو ساڵانە تا دەهات لە زیادبووندا بوو.
لەگەڵ ئەوەدا كە ئەمەریكا دەیزانی حكومەتی عێراق چەكی كیمایی بەرانبەر خەڵكی مەدەنی شاری هەڵەبجە بەكارهێناوە، بەڵام ئیدارەی حكومەتەكەی ڕۆناڵد ڕیگان‌و سی ئای ئەی، ئەو هەوڵانەیان شكست پێدەهێنا كە لایەن ئەنجوومەنی پیران‌و كۆنگرێس،  بهێنرایەتە ئاراوە بۆ فشار خستنە سەر عێراق‌.

سەركەوتنە سەربازییەكانی ئێران‌و شكستی بەردەوامی عێراق لە جەنگدا، نەیهێشت ئەمەریكا بێلایەن بمێنێتەوەو لەسەر بنەمای دوژمنی دوژمنم‌و لە پێناو بەرژوەندییە ئابورییەكانیدا، كەوتە پاڵپشتی‌و هاوكاریكردنی عێراق.
” جۆرج شۆڵز” وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی ئەمەریكا جەخت لەسەر ئەم ڕاستییە دەكاتەوەو دەڵێت:” پاڵپشتییەكانی ئەمەریكا بۆ عێراق، لەبەرانبەر سەركەوتنە سەربازییەكانی ئێران زیادی كرد”.
پاش ئەوەی كە لە ڕۆژی 15- 3- 1988دا، هێزەكانی سوپای پاسداران‌و هێزەكانی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان توانییان هێزەكانی عێراق لە هەڵەبجە وەدەرنێن، لە ڕۆژی دواترداو لە كاتژمێر 11ی 16- 3- 1998دا، عێراق بۆمبی كیمیایی ئاڕاستەی هەڵەبجە كرد، بە وتەی لیوا ڕوكن ” وەفیق سامەڕائی”، 50 فڕۆكەی هێرشبەر كە هەریەكەیان چوار بۆمبای 500 كیلۆگرامییان هەڵگرتبوو، شاری هەڵەبجەیان بۆردومانكردو پەنجا فڕۆكە هێرشبەرەكە 100 تەن گازی كیمیاییان كرد بەسەر شاری هەڵەبجەدا.
بەپێی زانیارییەكان، ئەو گازە كیمیاییانەی كە حكومەتی عێراق ڕژاندوویەتی بەسەر هەڵەبجەدا، لەچەند مادەیەكی كیمیاییی كوشندە پێكهاتووە ” گازی خەردەل- دەمارە گاز- گازی سارین- تابوون- سیانید”.
سیانید لە خراپترین جۆری گازە كیمیاییە بەكار هاتووەكان بووەو هەر ئەم گازەش بووە كە وایكردووە، برینداران‌و بەركەوتوانی كیمیاییەكە نەتوانرێت چارەسەر بكرێن.
شەش ساڵ بەر لە كیمیایبارانكردنی هەڵەبجە، ئەمەریكا دەیزانی كە حكومەتی عێراقی توانای بەرهەمهێنانی چەكی كیمیایی هەیەو زانیاری تەواوەتیش لەبەردەم حكومەتەكەی ڕۆناڵد ڕیگاندا بووە كە عێراق لە ساڵی 1982دا چەكی كیمیایی بەكارهێناوە.
لە كۆبوونەوەیەكی ئەنجومەنی پیرانی ئەمەریكا، بۆ ئیدانەكردنی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە لایەن عێراقەوە لە هەڵەبجە، سیناتۆر ” مایكێل” بەسەرۆكی ئەنجوومەنەكەی ڕاگەیاندووەو وتوویەتی:” گەلێك نیشانە لەبەر دەستابوون كە توانای بەرهەمهێنانی چەكی كیمیایی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوو لە پەرەسەندنە، ئێمە دەزانین لە ساڵی 1982 عێراق دەستیكرد بە تاقیكردنەوەی چەكی كیمیایی‌و بە هەڵە بە چەكی كیمایی هێرشی كردە سەر سوپای خۆی”.
بە وتەی سیناتۆر ” مایكێل”، پشكنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان، پێشتر ئەوەیان بە ئیدارەی حكومەتی ئەمەریكا ڕاگەیاندووە كە عێراق لە ساڵی 1984 – 1986‌و سەرەتای 1987 دژی ئێران چەكی كیمیایی بەكار هێناوە.
بە وتەی سیناتۆر ” مایكێل”، پشكنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان، پێشتر ئەوەیان بە ئیدارەی حكومەتی ئەمەریكا ڕاگەیاندووە كە عێراق لە ساڵی 1984 – 1986‌و سەرەتای 1987 دژی ئێران چەكی كیمیایی بەكار هێناوە.
لە ساڵی 1983 ” جۆرج ناسان هۆ” بەڕێوەبەری نوسینگەی كاروباری سیاسی‌و سەربازی لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا، سەرباری ئاماژەدان بە توانای بەرهەمهێنانی چەكی كیمیایی لە لایەن عێراقەوە، لە یاداشتێكدا ” جۆرج شۆڵز”ی وەزیری دەرەوەی لەوە ئاگادار كردووەتەوە كە عێراق چەكی كیمیایی بەكار هێناوەو هاوكات دەزگای هەواڵگری ” سی ئای ئەی” یش ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە كە عێراق بۆ یەكەمینجار لە حاجی ئۆمەران دژی كوردەكان گازی كیمیایی بەكارهێناوە.
لەپاش كیمیایبارانكردنی هەڵەبجە، هەردوو ئەنجوومەنی پیران‌و ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمەریكا، كۆمەڵێك كۆبوونەوەی تایبەتیان بە مەبەستی دەركردنی یاسایەك بۆ شەرمەزاركردنی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە لایەن عێراقەوە لە هەڵەبجە ئەنجامداوەو داوایان لە حكومەتی وڵاتەكەیان‌و ئیدارەكەی ڕیگان كردووە كە گوشار بخاتە سەر عێراق‌و یارمەتییە سەربازی‌و ئابوورییەكانی بۆ عێراق ڕابگرێت.
سیناتۆر”لانتۆس” لە یەكێك لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی پیراندا وتوویەتی:” دەبێت حكومەتی ئەمەریكا، گوشار بخاتە سەر ڕژێمی بەغدادو پێینیشان بدات كە كیمیاییبارانكردنی خەڵكی مەدەنی لە چاوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە قابیلی قبوڵ نییە، دەبێت نەتەوە یەكگرتووەكان بەزوترین كات لیژنەیەك بنێرێت بۆ ناوچەكە تا لەم كۆمەڵكوژییە بكۆڵێتەوە”.
سیناتۆر ” ئەتكینز”، سەرباری ئەوەی كە داوای لە كۆنگرێس كردووە یاسای شەرمەزاركردنی بەكارهێنانی چەكی كیمایی لە لایەن عێراقەوە لە هەڵەبجە دەربكات، هاوكات ئەوەشی وتووە كە لە جەنگی نێوانیاندا، ئێرانیش دژی سوپای عێراق چەكی كیمیایی بەكارهێناوە.
بەهەمانجۆر، سیناتۆر “مایكێل” لە یەكێك لە كۆبوونەوەكانی ئەنجوومەنی پیراندا، كیمیایبارانكردنی هەڵەبجەی خستۆتە ئەستۆی ئێران‌و وتوویەتی:” ئێران چەند ساڵێك بەر لە عێراق، دەستیكردووە بە بەرهەمهێنانی چەكی كیمیایی‌و‌و بەپێی ڕاپۆرتەكان، ئێران لە تۆڵەی هێرشە كیمیاییەكانی عێراق، لەهەڵەبجە چەكی كیمایی بەكار هێناوە”.
چەند ڕۆژ دوای كیمیایبارانی هەڵەبجە، سەددام حسێن، سەرۆككۆماری ئەوكاتەی عێراق، پەلاماری كیمیایی بۆ سەر هەڵەبجە، خستە ئەستۆی ئێران‌و ” رۆناڵد ڕیگان”ی سەرۆككۆماری ئەوكاتەی ئەمەریكاو دەزگای هەوڵگری سی ئای ئەی، پشتگیری لێدوانەكەی سەددامیان كردو ن ڕایگەیاند كە تاران كیمیایبارانی هەڵەبجەی كردووە.

سیناتۆر ” پێڵ” ئەندامی ئەنجوومەنی پیرانی ئەمەریكا، لە یەكێك لە كۆبوونەوەكانی ئەنجمومەنی پیراندا كە تایبەت بووە بە كیمیایبارانكردنی هەڵەبجە، داوای لە ئیدارەی حكومەتەكەی ڕۆناڵد ڕیگانی سەرۆككۆمار كردووە كە یارمەتییە ئابورییەكانی ئەمەریكا بۆ عێراق بپچڕێنرێت‌و بەپێوویستیشی زانیوە ئەمەریكا دژی ئەو قەرزانە دەنگ بدات كە دامەزراوە ئابورییە نێودەوڵەتییەكان دەیدەنە عێراق‌و هاوكات داوای ڕاگرتنی ناردنە دەرەوەی نەوتی عێراقیشی كردووە.

ئەو سیناتۆرەی ئەو دەمەی ئەنجومەنی پیرانی ئەمەریكا، هۆكاری بێدەنگبوونی ئەمەریكاو وڵاتانی زلهێزی جیهانی بەرانبەر كیمیایبارانكردنی هەڵەبجەی بەمجۆرە لێكداوەتەوە:” كورد كیمیاباران دەكرێت‌و جیهان بێدەنگە، ئەم بێدەنگییەش چەند هۆكارێكی هەیە، سەرچاوەی نەوتی زۆری عێراق‌و هیوای تێكنەچوونی وتووێژە هەستیارەكان كە ئامانجی كۆتایی پێهێنانی جەنگی ئێران عێراقە”.
سەرباری داواو فشارەكانی ئەنجوومەنی پیران‌و كۆنگرێس، بە مەبەستی سەركۆنەكردنی عێراق‌و بڕینی هاوكاریی‌و پاڵپشتییە سەربازی‌و ئابورییەكان لە لایەن ئەمەریكاوە بۆ عێراق، بەڵام كۆشكی سپی سەبارەت بە كیمیایبارانی هەڵەبجە ڕایگەیاندووە، كە ئەوان ناتوانن لەوە دڵنیابن كە حكومەتی عێراق بەرپرسە لەو هێرشە كیمیاییەو بەڵكو پێدەچێت ئێرانیش لە شەڕەكەدا تۆپبارانی كیمیایی كردبێت.
لەگەڵ ئەوەدا كە ئەمەریكا دەیزانی حكومەتی عێراق چەكی كیمایی بەرانبەر خەڵكی مەدەنی شاری هەڵەبجە بەكارهێناوە، بەڵام ئیدارەی حكومەتەكەی ڕۆناڵد ڕیگان‌و سی ئای ئەی، بە هەموو شێوەیەك لە پشتی هەوڵە سەربازییەكانی عێراقەوە بوون‌و هەموو ئەو هەوڵانەشیان شكست پێدەهێنا كە لایەن ئەنجوومەنی پیران‌و كۆنگرێس، یان هەر لایەنێكی ترەوە بهێنرایەتە ئاراوە بۆ فشار خستنە سەر عێراق‌و تاوانباركردنی بە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە شاری هەڵەبجە.
هەڵووێست وەرنەگرتنی ئەمەریكاو بڕیارنەدان بە تاوانباركردنی بە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە هەڵەبجەو فشارنەخستنە سەر عێراق‌و كۆتایی پێنەهێنانی یارمەتیی‌و پاڵپشتییە ئابوری‌و سەربازییەكان لە لایەن ئەمەریكاوە بۆ عێراق، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەمەریكا پێیوابووە هەر سزایەك بۆ سەر عێراق، یەكسانە بە بەهێزبوونی دوژمنەكەی كە ئێرانە.

بۆ نوسینی ئەم ڕاپۆرتە، سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
یەك: كوردو كوردستان لە بەڵگەنامە نهێنییەكانی ئەمەریكادا- ئامادەكردنی- لۆكمان میهۆ- وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە- وریا ڕەحمانی- 2009- هەولێر.
دوو: دۆزی كورد لە بازنەی پەیوەندییەكانی ئەمەریكاو عێراقدا- 1975- 1990- گۆران ئیبراهیم ساڵح- 2013- هەولێر.
سێ: كۆمەڵكوژی كورد لە جەنگی ئێران- عێراقدا- هەڵەبجە بە نموونە- عادل سدیق عەلی- 2018- سلێمانی.