سەلەفییەكان كێن و په‌یامیان چییه‌؟

سەلەفییەكان كێن و په‌یامیان چییه‌؟

نوسین: یونس پارسا بناب

سەلەفیەكان كێن؟
لە ئێستادا لە 7,5 ملیاری دانیشتوی زەوی، نزیكەی یەك ملیار و 380 ملیۆنیان موسوڵمانن. لەم ژمارەیە یەك ملیاریان سوننەن (حەنەفی، شافعی، حەنبەلی، مالكی) و 300 ملیۆن شیعە (شیعەی دوانزە ئیمامی، عەلی اللهی = عەلەویەكان، زەیدی، ئیسماعیلیە) و نزیكەی 72 ملیۆن كەسیش پەیڕەوی لە گروپە جیاوازەكان دەكەن وەك موسوڵمانە رەشەكان لە ئەمریكا، بەهائیەكان، دەروزەكان، یەزیدیەكان، ئەحمەدیەكان، و ….. كە نە سوننە و نەشیعەن، بەڵكو تەنها موسوڵمانن.

مەكتەبی سەلەفی، گەڕانەوە بۆ سەرەتا:
پێشینەی دەركەوتن و گەشەی ئەم ئەندێشە سیاسیە و بزوتنەوە سەرچاوە گرتوەكان لێیەوە دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی دوەمی سەدەی 19 لە نیمەچە دورگەی عەرەبستان و نیمچە دورگەی هیندستان. لێكۆڵینەوە لە گەشە و مێژوی سەلەفی وەك قوتابخانەیەكی وردی سیاسی دەریدەخات كە ئامانجی سەلەفیستەكان لەسەرەتای چالاكیە سیاسیەكانیانەوە لە نیمچەدورگەی عەرەبستان كە تا ساڵی 1918 بەشێك بوە لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دواتر لە نیمچەدورگەی هیندستان كە تاساڵی 1948 لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بوە و دوای ئەویش لە كیشوەری ئەفریقا هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی سیاسی داوە نەك بابەتە تیۆلۆژیكی Theological (كەلامی) یان فەلسەفەی ئاینی. سەلەفیستەكان بەدرێژایی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم بۆ سێ‌ لایەنی سیاسی دابەشبوە و لەسەردەمی شەڕی سارد و دواتر لەسەردەمی دوای شەڕی سارد لە ساڵی 1991وە بەخێرایی گەشەی كردوە و بەهێزبوە.

1-سەلەفیە تەكفیریەكان
لەروی مێژوییەوە كۆنترین سەلەفی قوتابخانەی وەهابیە تەكفیریەكانی نیمچە دورگەی عەرەبیە. تەكفیریەكان پەیڕەوانی سەرجەم ئاین و مەزهەبەكان لەوانە سەرجەم موسوڵمانان و بەتایبەتی شیعە بە بێگانە لە خۆیان دادەنێن و بە كافر ناویان دەبەن و خوێنیان بەحەڵاڵا دەزانن.
ڕێبەری سەرەكی و دامەزرێنەری سەلەفی تەكفیری (محەمەد بن عەبدولوەهاب) بوە. وەهابیە تەكفیریەكان دوای هەڵوەشان و دابەشبونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە كۆتایی شەڕی جیهانی یەكەمدا ساڵی 1918 لەژێرناوی خانەدانی (سعودی) وردە وردەی دەسەڵاتی بەشێكی زۆری نیمچەدورگەی عەرەبستانیان گرتەدەست.
لە ئەمڕۆدا وەهابیە تەكفیریەكان لە عەرەبستان و ناوچەكانیتری نیمچە دورگەی عەرەبی (قەتەر، ئیماراتی عەرەبی، بەحرەین، عەممان، یەمەن) دوای مەشق پێكردنی بونیادگەراكان دەیاننێرن بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (لوبنان، ئەردەن، كەناری غەزە، سوریا و …) ئاسیای ناوەند (تاجیكستان و ….) ئەفریقای رۆژئاوا (مالی، مۆریتانیا، …) ئەفریقای باكور (میسر، لیبیا، جەزایر، تونس، ….) ناوچە موسڵمانەكانی باشوری روسیا (چیچەن و داغستان و …..) بۆئەوەی لەو وڵاتانە هەلومەرجی دامەزراندنی حكومەتە بونیادگەرا ئاینیەكان ئامادە بكەن. بەپێی لێكۆڵینەوەكان دەركەوتوە لە زۆربەی وڵاتەكاندا لەلایەن دەزگا ئاسایشیەكان بە تایبەتی ئەمریكاوە پشتیوانی دەكرێن.

2-سەلەفیە (دیوبەندی)ەكان  Deobandi
ئەم جوڵانەوەیە و گروپە جیاوازەكانی 150 ساڵا بەرلەئێستا لەژێر كاریگەری ئەندێشە سیاسی و بونیادگەرایانەكانی (شاه نعمەتوڵڵا دهلەوی) كە بڵاوكەرەوەی ڕێبازی سەلەفی بوو، دروست بوو، لەناوچەكانی نیمچەدورگەی هیندستان و ئەفغانستان پەری سەند. دیوبەندیە سەلەفیەكان دوای بڵاوبونەوەیان لە وڵاتانی پاكستان و ئەفغانستان و بەنگلادیش و ناوچە موسوڵمانەكانی هیندستان و لە ئێران (سیستان و بەلوچستان) ژمارەیەكی زۆر لە هاوڵاتیانی ئەو ناوچانەیان هێنایە سەر ڕێبازی خۆیان. بەگشتی دەتوانین بڵێین بێجگە لە گروپە جیاوازەكانی تاڵیبان و نیوتاڵیبانەكان لە وڵاتانی ئەفغانستان و پاكستان، گروپەكانی جوندوڵڵا و لەشكری سەحابە لە بەلوچستانی پاكستان و ئێران پەیڕەوانی سەلەفی دیوبەندین.
لەدەیەی 1980دا لەسەردەمی شەڕی ئەفغانستاندا دیوبەندیەكان لە پاكستان خوێندنگەی مەزهەبی جۆراوجۆریان لەو ویلایەتانەی پاكستان كە پشتونەكان لێیان نیشتەجێن (ویلایەتی وەزیرستانی باكور و باشور، ویلایەتی باكوری رۆژئاوا و بەلوچستانی پاكستان) دامەزراند و ئەو پشتونانەی لە ئەفغانستان رایانكردبوو لەم خوێندنگانە پەروەردە كران و لەژێر ناوی تاڵیبان رەوانەی ئەفغانستان كرانەوە. ئەگەر ناوچەی چالاكی سەلەفیە تەكفیریەكان رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە و ناوچە ئەفریقاییەكان بێت، ناوەندی چالاكی سەلەفیە دیوبەندیەكان لەناوچەی بەرفراوانی باشوری ئاسیا و كەنارەكانی زەریای هیندی (پاكستان، بەنگلادیش، ئەفغانستان و ناوچە موسوڵمانەكانی هیندستان) و بەلوچستان و سیستانی ئێرانە.

3-سەلەفیە میانەڕەوەكان
لایەنی سێهەمی سەلەفیەكان لە سەلەفیستە میانەڕەوەكان پێكدێن، كە ئەمڕۆ لەژێر ناوی ئیخوان موسلمین دەسەڵاتی سیاسیان لەڕێگەی پارتە ئیسلامیەكانی (داد و گەشەپێدان و نور و نەهزە) لە وڵاتانی توركیا و تونس و یەمەن و بەشێك لە دەسەڵاتی سیاسی لە قەتەر و ئەردەن و بەحرەین و ئیماراتی عەرەبی و عەمان و كوەیت لەدەستدایە. (محەمەد عەبدە) دامەزرێنەری ئیخوان لە میسر و دواتر (رەشید رەزا)ی خوێندكاری و دوای ئەمیش (حەسەن بەنا) لەدەیەی 1940دا ڕێكخراوی ئیخوان موسلمینیان بۆ هێزێكی سیاسی گۆڕی. لەمیسر هەوڵیاندا جەمال عەبدولناسر تیرۆر بكەن، بەڵام سەركەوتو نەبون و حكومەتی میسر بەشێكی زۆری سەلەفیستەكانی خستە بەندیخانەوە كە یەكێكیان (سەید قوتب) بوو كە لە بەندیخانەدا گۆڕا بۆ ئیخوانیەكی توندڕەو و راگەیاند (ئێستا سەردەمی جاهیلی سەدەی بیستەمە و هەركەسێك بەو نەزانیە رەزامەند بێت كافرە.)

قاعیده‌: تێكەڵەیەك لە لایەنگرانی سەید قوتب و ئوسامە بن لادن
پەیڕەوە توندڕەوەكانی سەید قوتب كە لە سەلەفیستە میانەڕەوەكانەوە پێگەیشتبون لە دەیەی 1970دا دوای مردنی ناسر و كرانەوەی دەروازەكانی میسر بەڕوی شەپۆلی بازاڕی ئەمریكادا لەژێر ناوی (جیهادی ئیسلامی) لە وڵاتانی ئەفریقای باكور دەركەوتن. پەیڕەوانی قوتب دوای بەهێزبونی جیهادی ئیسلامی لە وڵاتانی میسر و جەزایر و …. لە سەرەتای 1980دا دوای هێرشی یەكێتی سۆڤێت بۆ ئەفغانستان رۆیشتن بۆ ئەو وڵاتە و لەژێر فەرمانی (عەبدوڵڵا عەزام) یەكێك لە خوێندكارەكانی سەید قوتب دژی یەكێتی سۆڤێت و حكومەتی كۆمۆنیستی لە ئەفغانستان كەوتنە شەڕ كردن. عەبدوڵڵا عەزام و پەیڕەوانی لەماوەی مەشق پێكردنیان لەلایەن CIA لە ئەفغانستان لەگەڵا بونیادگەرا سەلەفیە تەكفیریەكان یەكتریان ناسی. یەكێك لەو سەلەفیانە (ئوسامە بن لادن) بوو. لایەنگرانی ئوسامە بن لادن و عەبدوڵڵا عەزام دوای یەكگرتنیان لەژێرناوی سەلەفیە جیهادیەكان (ناسراو بە عەرەب ئەفغانەكان) تا ساڵی 1989 دژی هێزەكانی یەكێتی سۆڤێت لە ئەفغانستان شەڕیان كرد.
دوای كشانەوەی هێزەكانی یەكێتی سۆڤێت، سەلەفیە جیهادیەكان لە ئەفغانستان مانەوە و دوای ئەوەی ساڵی 1995 عەبدوڵڵا عەزام تیرۆركرا، بن لادن ڕێبەرایەتی سەلەفیە جیهادیەكانی گرتەئەستۆ و چونە شاری پیشاوەری پاكستان و ناوی (القاعدە)ی لێنا.
دوای دامەزرانی القاعدە بن لادن بەرەو سۆدان و سۆماڵا رۆیشت بۆئەوەی لەو وڵاتانە لقی القاعدە دروست بكات. لە سۆماڵا سەركەوتو بوو گروپێكی گرێ‌ دراو بە القاعدە دروست بكات و دوای 11 سێپتەمبەر لە ژێر ناوی (الشباب) لە سۆماڵا دەركەوتن. دوای ئەوەی ساڵی 1995 تاڵیبان دەسەڵاتی ئەفغانستانی گرتە دەست داوایان لە بن لادن كرد بگەڕێتەوە بۆ ئەفغانستان و تا ساڵی 2001 و هێرشی ئەمریكا بۆ سەر ئەم وڵاتە هاوكاری یەكتریان كرد.
دوای هێرشی ئەمریكا بۆ ئەفغانستان بن لادن و هاوڕێكانی دوای ماوەیەك مانەوە لە چیاكانی (تۆرابۆرای) ئەفغانستان رۆیشتن بۆ پاكستان و لەوێوە لەگەڵا (ئەیمەن زەواهیری) جێگری رابەرایەتی گروپەكانی سەر بەقاعیدەیان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقای باكور و رۆژئاوا دەكرد. گرنگترین ئەو گروپانەی كە لەلایەن CIA ناسراون لە ئەمڕۆدا بریتین لە:
1-القاعدە لە مەغریبی ئیسلامی
بەهێزترین لقی نێودەوڵەتی و كیشوەری قاعیدەیە لە وڵاتانی ئەفریقای باكور (جەزایر و لیبیا) و ئەفریقای رۆژئاوا (مالی و مۆریتانیا) و ئەفریقای ناوەند (چاد و نیجە) كاردەكات. ڕێبەرانی ئەم لقە بریتین لە (حسن هتاب، ئەبو عبدل ودود، مختار بالمختار). زۆربەی ئەم ڕێبەرانە كەلەروی بابەتە تاكتیكیەكانەوە لەگەڵا ئوسامە بن لادن و زەواهیری جێگری یەك را نەبون، دوای كوژرانی بن لادن و بەسودوەرگرتن لە بارودۆخی شڵەژاوی لیبیا توانیان بەهێرشێكی لەناكاو باكوری وڵاتی مالی لەو وڵاتە جیا بكەنەوە.
ئامانجیان هێرشكردنە سەر مالی و دابەشكردنی ئەو وڵاتە دامەزراندنی میرنشینی ئیسلامیە لە بیابانی ئەفریقا. ئەگەر دامەزراندنی ئەم میرنشینە روو بدات ئەوا چەند بەشێكی گرنگی ناوچەكانی بیابانی ئەفریقا (چەند بەشێكی باشوری جەزایر، وڵاتی نیجە، مۆریتانیا، مالی، چاد) لەخۆدەگرێت. لەم ناوچە بیابانیانە كە موسوڵمانان لێی نیشتەجێن خاوەنی سەرچاوەی سروشتی بەرفراوانی یۆرانیۆم و نەوت و گازی سروشتین. چەندین دەیەیە كە دامەزراندنی ئەم وڵاتە ئومێدی دەسەڵاتدارانی فەرەنسا (لە چارلز دوگولەوە تا ساركۆزی) بوە.
هێرشی سەربازی هێزەكانی فەرەنسا بۆ وڵاتی مالی لە نیوەی دوەمی مانگی 1/2013 بەهیچ شێوەیەك بۆ رزگاركردنی هاوڵاتیانی مالی لە دەستی سەلەفیستەكاندا نیە، بەڵكو ئامانجی سەرەكی دامەزراندنی حكومەت و وڵاتی ئیسلامی (تەواوكەری پرۆژەی جێگیری بیابانی گەورەی فەرەنسایە) لە بیابانی ئەفریقا و بەتاڵان بردنی سەرچاوە سروشتیەكانە.
جیهادیستەكانی مەغریبی ئیسلامی وەك بونیادگەرا گرێ‌ دراوەكان بە سلەفیستەكانیتر (دیوبەندیەكان و سەلەفیستە میانەڕەوەكان = ئیخوان موسلمین) لە پشت دروشمە فریودەرەكانی جیهادەوە بەكردار بەهۆی چوار تاوانی گەورەوە رۆژانە سەرمایە و هێزی خۆیان زیاتر دەكەن. ئەم چوار سەرچاوەی دارایی و تاوانانە ئەمانەن:
أ‌. قاچاخچێتی بە مادەی هۆشبەرەوە لەلایەن ڕێبەرانی جیهادییه‌کانی مەغریبی ئیسلامی لە باكور و رۆژئاوای ئەفریقا، رێبەرانی تاڵیبان لە ئەفغانستان و پاكستان و …..
ب‌. قاچاخی چەك لەلایەن ڕێبەرانی جیهادییه‌کانی مەغریبی ئیسلامی و سەلەفیستەكانیتر لە لیبیا و یەمەن و سوریا و مالی و باشوری جەزایر و …. لەلایەن تاڵیبانەوە لە ئەفغانستان و پاكستان و ……
ج‌. قاچاخچێتی و بازرگانی سێكس لە ویلایەتی كۆسۆڤۆ لە باڵقان، ویلایەتی چیچەن لە باشوری روسیا و وڵاتانی میرنشینی كەنداوی عەرەبی (ئەبو زەبی، دوبەی، بەحرەین، قەتەر و ….)
د‌. بەتاڵان بردن و قاچاخچێتی بە ئاسەوارە مێژوییەكان دوای هێرش كردنە سەر شوێنە ئاینی و مەزهەبی و مۆزەخانە هونەریەكان لە (ئەفغانستان، عێراق، سوریا، لیبیا، شاری مێژویی تین باكتو لە مالی)
2-القاعدە لە عێراق
ئەم لقە دوای هێرشی ئەمریكا بۆ عێراق ساڵی 2003 دروستبوو، بەخێرایی لەنێوان سوننەكانی ناوەڕاست و رۆژئاوای عێراقدا بڵاوبۆوە. رێبەری ئەم گروپە (ئەبو موسەعەب زەرقاوی) بوو كە ساڵی 2006 لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە كوژرا. دوای كوژرانی زەرقاوی (ابو دعا) بوو بەڕێبەری ئەم لقە. یەكێك لە لقەكانی قاعیدەی عێراق بەناوی (جبهە النسرە) لە ئێستادا ئەندامەكانی لەڕێگەی سنورەكانی لوبنان و ئەردەنەوە دەچنە سوریا و دژی ڕژێمی بەشار ئەسەد شەڕ دەكەن.
3-القاعدە لە نیمچە دورگەی عەرەبستان
ئەم لقە لە یەكگرتنی ڕێكخراوی بونیادگەرایی سوننەی یەمەن و عەرەبستانی سعودی لە نیوەی یەكەمی دەیەی 2000وە دروست بوو. ئامانجی سەرەكی ئەم لقە دەست بەسەرداگرتنی دەسەڵاتە لە باشوری یەمەن بۆ ئەوەی لەوێوە ئەندێشەكانی بونیادگەرایی سەلەفی تەكفیری هەناردەی وڵاتانی هاوسێی بكات. ڕێبەری سەرەكی ئەم لقە (انوار الاولاكی) ئەمریكایی بەڕەگەز یەمەنی بوو كە مانگی سێپتەمبەری ساڵی 2011 فڕۆكە بێ‌ فڕۆكەوانە ئەمریكاییەكان كوشتیان. لە ئێستادا ڕێبەری ئەم لقە (ناسر الاوحیسی و قاسم الاریمی)ن. ئەم لقە بەپێچەوانەی لقەكانیتری قاعیدە پاشەكشێی كردوە و بەرگری دەكات.
4-الشباب لە ئەفریقای رۆژهەڵات
ئەم لقە تێكەڵەیەكە لە بونیادگەرا ئاینیەكان لە نەتەوە جیاجیاكانی دانیشتوی ویلایەتەكانی باشور و ناوەندی ئەفریقا. ڕێبەرانی ئەم لقە (شیخ مختار علی زبی و احمد عبدی) پاشماوەكانی عەرەب ئەفغانەكانی دەیەی 1980ی ئەفغانستانن و لەنیوەی یەكەمی دەیەی 2000دا ڕێكخراوی (الشباب) یان دامەزراند. الشباب لە ساڵی 2003وە تا ساڵی 2010 سەركەوتو بوو چەند ناوچەیەكی باشور و ناوەندی سۆماڵا لەوانە بەشێك لە مەگادیشۆ (پایتەختی سۆماڵا) داگیر بكات، بەڵام ساڵی 2011 دوای هێرشی سەربازی كینیا ناو شارەكانی چۆڵكرد و كشانەوە بۆ گوندەكان.
5-جامعە اسلامیە
لقی پێنجەمی قاعیدەیە و لە وڵاتی ئەندۆنیزیا و وڵاتانیتری باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا (باشوری تایلەند، مالیزیا، دورگەی میندانائۆ لە باشوری فیلیپین) چالاكە. ئەم لقە ساڵی 2002 دوای تەقینەوەی گازینۆی ناسراوی (دورگەی بالی) كە 200 كەس تێیدا بونە قوربانی ناسرا. زۆربەی ئەندامە كۆنەكانی ئەم ڕێكخراوە بونیادگەرایە لە ئۆردوگاكانی قاعیدە لە ئەفغانستان پەروەردە كراون و لە سەرەتای دەیەی 2000 گەیشتنە ئەندۆنیزیا گەورەترین وڵاتی ئیسلامی. ناسراوترین ڕێبەری ئەم ڕێكخراوە (ئریس سومارسانو)یە كە ناوی لە خۆی ناوە (زولقەرنەین). بەڵام تا ئێستا نەیتوانیوە ببێتە لقێكی گەورەی وەك لقی باكور و رۆژئاوای ئەفریقا.

كۆبەند
1-بیری سەلەفی (ام الایمان) باوكی مەعنەوی سەرجەم بونیادگەرا ئاینی – مەزهەبیەكانە لە وڵاتانی موسوڵمان بەتایبەتی سوننەكان. بەواتایەكیتر هەمو سەلەفیەك ئەندامی ئیخوان موسلمین یان تاڵیبان یان قاعیدە یان …. نیە، بەڵام هەمو ئیخوانی یان قاعیدە یان …. سەلەفیە.
2-لە ئەمڕۆدا لەوڵاتە ئیسلامیەكاندا نزیكەی 200 پارت و ڕێكخراو و سەندیكا و … بونیادگەرای ئیسلامی بە پلەی جیاواز چالاكن. ئەم گروپانە لەلایەن مێژونوسانی ئاین و مەزهەبەكان و زانایانی كۆمەڵناسی سیاسیەوە بۆ سێ‌ قوتابخانە و جوڵانەوەی سەلەفی سیاسی دابەش دەكرێن:
یەكەم: وەهابیە تەكفیریەكان.
دوەم: سەلەفیە دیوبەندیەكان وەك تاڵیبان و نیوتاڵیبان و لەشكری سەحابە و …..
سێهەم: سەلەفیە میانەڕەوەكان “ئیخوان موسلمین و پارتە گرێدراوەكان بە ئەوانەوە.

خاڵی گرنگ لەبارەی دیاردەی بونیادگەرایی
بونیادگەرایی ئاینی و مەزهەبی تەنها تایبەت نیە بە موسوڵمانان و ئەو وڵاتانەی موسوڵمانەكان لێیان نیشتەجێن. لەئەمڕۆدا ئێمە بینەری ئامادەبون و گەشەی جۆر و لقەكانی بونیادگەرایی ئاینی-مەزهەبین لە مەسیحیەتدا (یونجلیكا و ….)، یەهودی (سەهیۆنیزم و لقەكانی)، هیندۆیزم (هیندوتوا و …)، بوداییزم (لاماییزم) و … لەناوچە جیاجیاكانی جیهانداین.
بونیادگەراییەكان لە ئەنجام و كاردانەوە یان لە دەرەنجام و هۆكاری لۆجیكی جوڵەی سەرمایە لەناو كۆمەڵگەكانەوە لەپلەی نیشتیمانی و ناوچەیی و نێودەوڵەتیەوەن. بونیادگەرایی ئاینی-مەزهەبی بەپێچەوانەی (بونیادگەرایی بازاڕی) هۆكار نیە، بەڵكو پاڵنەرێكە كە لەناخی پەیوەندی مێژویی كەلێنی نێوان هەژاری و سەرمایەی ناو وڵاتان و كەلێنی نێوان ناوەند و كەنارەكان لە پانتایی جیهانیدا دروست بوە و گەشە دەكات.
لەبنەرەتدا بونیادگەرایی دەركەوتەیەكە كە سوننەت ناوەندە (واتە گەڕانەوە بۆ سەرەتا). لەسەر ئەم بنەمایە سەرجەم بونیادگەراكان سوننەت پەرستن و هەمو جۆرێك مۆدێرنیتەیەك رەتدەكەنەوە.
مۆدێرنیتە دەڵێت مرۆڤ بەرپرسیار و دەسەڵاتداری چارەنوسی خۆیەتی و مافی دیاری كردنی چارەنوسی هەیە. لەسەر ئەم بنەمایە مۆدێرنیتە بە رەتكردنەوەی ئەندێشە و ئایدۆلۆژیا دەسەڵاتدارەكانی رابوردوو نەك تەنها رەنگدانەوەی دیموكراتی خوازیە لە كۆمەڵگەدا، بەڵكو بەرگری لە جیاكردنەوەی ئاین و مەزهەب لە دەوڵەت و ئۆرگانەكانی لە سكۆلاریزم كردوە و دەكات. لەروی مێژوییەوە پەیوەندی ئاڵۆز، بەڵام تەواوكەری مۆدێرنیتە لەگەڵا ئازادیە دیموكراتیك و سكۆلاریزم و هەوراز ونشێویەكانی ئەو لە چەندێتی و چۆنێتی ڕێڕەوی مێژوی جیهانی هاوچەرخدا، رۆڵی بەرچاوی هەبوە. بێگومان پەیوەندی ئاڵۆز و تەواوكەری ئەم سێ‌ دەركەوتەیە و گۆڕانكاریەكانیان لە ماوەی 500 ساڵی رابوردوی مێژووی سەرمایەداریدا بە ئاراستەی لۆجیكی بەرزكردنەوەی بەها و دەست بەسەرداگرتنی جوڵەی سەرمایە روبەڕوی سنورداری و لەمپەڕی هەژمار نەكراو بۆتەوە، بەڵام مێژوی پێگەیشتنی ئەم سێ‌ دەركەوتەیە بەپێچەوانەی بۆچونی زۆرێك لە پۆست مۆدێرنەكان و پەیڕەوانی بەیەك گەیشتنی شارستانێتیەكان لەوانە سەلەفیستەكان نەگەیشتۆتە كۆتایی تەمەنی و هەنگاونانی ئەوان بۆ پێشەوە و تێپەڕینیان لە چەرخی سەرمایەداری و جێگیری (جیهانێكی باشتر) (سۆسیالیزم) تا ئەو كاتەی چینەكان و دەوڵەتەكان لەناو نەچن بەردەوام دەبێت و دەگەنە پلەی باڵاتری گەشەی خۆیان.
ئامانجی سەرەكی سەرجەم بونیادگەرا سەلەفیستەكان لە وڵاتانی موسوڵمانی ئەفریقا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشور و باشوری رۆژهەڵات و ناوەندی ئاسیا و لەناوچە موسوڵمانەكانی روسیا و هیندستان برەودان و بانگخوازی بیری ئیسلامی و خواناسی و فەلسەفەی ئاینی و مەزهەبی نیە، لێكۆڵینەوەی مێژویی لە جۆر و لقەكانی سەلەفیستەكان و بزوتنەوە سەرچاوە گرتوەكان لە ئەوان لەو وڵات و ناوچانەی جیهان كە موسوڵمانەكان لێیان نیشتەجێن بەرونی دەریدەخات كە ئامانجی سەرەكی ئەوان دەست بەسەردا گرتنی دەسەڵاتی سیاسی و دامەزراندنی میرنشین و كۆمارە ئیسلامیەكانە لەو وڵات و ناوچانەدا.
دەركەوتەی سەلەفیستەكان و بزوتنەوە و پارت و ئۆرگانە سیاسیە سەرچاوە گرتوەكان لە سەلەفیەكان تەنها لە دەقی كلاسیكی و سوننەتی ئیسلامیەوە یان لەناخی كۆمەڵگە سوننەتیەكانی پێش سەردەمی داگیركاری و پێش مۆدێرنیتەی موسوڵمانان سەریان دەرنەهێناوە و بەپێی لێكۆڵینەوەكان دەركەوتەیەكی نوێی چەرخی سەرمایەداریە بەتایبەتی دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد ساڵی 1991. ئەمە لەبارەی سەرجەم بونیاگەراییە ئاینی و مەزهەبیەكانیترەوە (بونیادگەرا نائیسلامیەكانەوە) راستە.
بەڵام بەهۆی ئەوەی كە بزوتنەوە گرێدراوەكان بە سەلەفیستەكانەوە جۆراوجۆرن (تەكفیری و دیوبەندی و میانەڕەو یان تێكەڵەیەكن لە ئەوان) دەركەوتەی نوێن. پێویستە ئێمە دوای لێكدانەوەی بۆچون و كردارەكانی ئەم بزوتنەوانە بۆمان دەركەوێت كە كام لەم بزوتنەوانە خوازیاری پێشكەوتنی كۆمەڵگەن بەرەو رەخنە و رەتكردنەوە و تێپەڕین لە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری و بەشداری كردن لە گۆڕین و ڕێكخستنی (جیهانێكی باشتر) لەسەر بنەمای تێڕوانینەكانی مۆدێرنیتەی سۆسیالیستی.
لەسەر بنەمای ئەم خاڵەی كۆتایی ئاشكرایە كە بزوتنەوە و پارتە گرێدراوەكان بە بونیادگەرایی ئیسلامی كە ئەندێشە و بیری سەلەفیزمیان هەیە، پێشكەوتو نەبون و لە روكاردا دواكەوتون. بۆ ئاشنابونی زیاتر لەگەڵا دواكەوتویی سەلەفیزم لە سەلەفیستەكان دەڵێن چی دەكۆڵینەوە.

سەلەفیستەكان په‌یامیان چییه‌؟
سەلەفیزم وەك بونیادگەرا ئاینی و مەزهەبیەكانیتری وەك مەسیحیەت و یەهودی و هیندو و بودایی و … بنەمای ئازادی و لە ئەنجامدا دیموكراتی خوازی و نوێخوازی و سكۆلاریزم بە ئاشكرا رەت دەكەنەوە. سەلەفیزم پێیوایە هەمو جۆرێك ئازادی و نوێخوازی لەگەڵا بنەماكانی ئاین (ویستی خوداوەند) و (خواستی سروشتی) مرۆڤ كە بەشێوەیەكی رەها پابەندی ویستی خوداوەندە، ناگونجێت. چونكە بەبڕوای ئەوان مرۆڤ پیاو بێت یان ژن وەك بەندەیەك هێنراوەتە ئەم جیهانەوە و پێویستە بەردەوام لە خزمەتی ویستەكانی خوداوەند و خاوەنەكەیدا بێت و كار بكات.
بەدڵنیاییەوە ئەم تیۆری سەلەفیە بەهیچ شێوەیەك رونی ناكاتەوە كە ئەم مرۆڤانە چۆن دەتوانن لە خواستەی كۆنكرێتی ئەم خوڵقێنەرە لە جیهانی هاوچەرخدا تێبگەن. بۆنمونە ئایا خوڵقێنەر بەرزكردنەوەی كرێی كرێكار، مافی دیاری كردنی چارەنوس، رەهایی لە داگیركاری كۆن و نوێ‌، وەبەرهێنانی چینایەتی و … بۆ مرۆڤەكانی ئێستا پەسەند دەكات یان رەت دەكاتەوە؟ بۆنمونە لە میرنشینە عەرەبیەكان یان لە ئێران كۆمەڵێك زانا یان زانایەكی ئیسلامی بۆ وەڵامدانەوەی پرسیاری لەوجۆرە ئامادەكراون.
بونیادگەراكان ئاینی بن یان مەزهەبی لەزۆربەی كاتەكاندا خۆیان بە رەسەن ناودەبەن و دوژمنی نوێخوازی و مۆدێرنیتەن. بنەمای دژایەتی كردنی نوێخوازی دوای بنەماكەیتر (گەڕانەوە بۆ سەرەتا) و (ویستی خوداوەند) سێهەم پێكهاتەی ئەندێشەی سەلەفیە. ئەم بونیادگەرایانە بەردەوام باگەشەی ئەوەدەكەن چونكە نوێخوازی لەسەر بنەمای مافی چارەی خۆنوسین، مرۆڤ بەدەستی خۆی دایناوە و ئازادی و مافی رەخنەگرتن بە پێویستی مرۆڤ دەزانێت و لەگەڵا بیروبۆچونی سەلەفیەكان كە مرۆڤ بەندەی خوایە و چارەنوسی ئەو بە ویستی خودا دەبێت، جیاوازە.
بڵاوكەرەوانی ئەندێشەی سەلەفیستی لە بوارە كۆمەڵایەتی و ئابوریەكان لەو جێگەیەی كە جیاوازی چینایەتی و نەتەوەیی دروست دەبێت ئامادەبونیان نیە. ئەوان ئەمجۆرە جیاوازیانە بەگرنگ نازانن، بەڵكو بە نیشانەی (شیرك و كافر)ی هەژمار دەكەن. ئەوان كاتێك دەچنە ناو زەحمەتكێشان و هەژارانەوە خوێندنگە و كلینیكی پزیشكی بێ‌ بەرامبەر دەكەنەوە، بەڵام ئەم خوێندنگانە بۆ كاری خێر و بڵاوكردنەوەی بیری بونیادگەرایانە بوە و بەهیچ شێوەیەك ڕێگەچارەیان نیشان نادەن. ئەوان هەژاری بەسەرچاوە گرتو لە پرۆسەی جیاوازی چینایەتی و لۆجیكی جوڵەی سەرمایە نازانن، بەڵكو هەژاری و لێكەوتەكانی دەگێڕنەوە بۆ هۆكاری جێبەجێ‌ نەكردنی یاسا ئاینیەكان (یاسای شەرعی) (فەرمان بەچاكە و دوركەوتنەوە لە خراپە).
سەركەوتنی سەلەفیستە میانەڕەوەكانی ئیخوان موسلمین لە وڵاتانی وەك میسر و تونس و یەمەن و …. زۆربونی ئەوان لە پاكستان و ئەفغانستان و سوریا و سۆماڵا و مالی و …. بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە:
1. بەشداری نەكردنی 75% سكۆلاریستەكان، لیبراڵا و چەپ و نەتەوەپەرستەكان و پان عەرەبیستەكان بەتایبەتی ناسریستەكان لە هەڵبژاردنەكانی پێشوی میسر و تونس و یەمەن و ئەردەن و …
2. ئامادەنەبون یان لاوازی چەپەكان لە پانتایی كۆمەڵایەتیدا لەو شوێنانەی روبەڕوبونەوەی راستەقینەی كۆمەڵایەتی روو دەدات. بۆچەندین دەیە سەركوت كردن و لەناوبردنی هێزی چەپ و پێشكەوتوەكان لە وڵاتانی موسوڵمان، پانتایی سیاسی و كۆمەڵایەتی لەم كۆمەڵگانەدا بەروی گەشەی بونیادگەرا جۆراوجۆرە ئاینی – مەزهەبیە ئیسلامیەكاندا واڵاكردوە.
3. سەچاوەی بەرفراوانی دارایی كە بەشێوەیەكی گشتی بە پشتیوانی راستەوخۆی سەرانی سیستمی نێودەوڵەتی سەرمایە دەخرێتەبەردەستی سەلەفیستە جۆراوجۆرەكان لە وڵاتانی موسوڵمانی دەوروبەری ئاسیا و ئەفریقا و رۆڵی بەرچاو لە هەڵبژاردنەكان یان لەچالاكیە تیرۆریستیەكاندا دەگێڕێت. سەرچاوە داراییەكان بریتین لە:
أ‌. بەشێك لە قازانجی ئیمپریالیستی كە چینە دەسەڵاتدارەكان دوای بەتاڵان بردنی سەرچاوە سروشتیەكان راستەوخۆ و ناراستەوخۆ دەیخەنە بەردەستی سەرانی ڕێكخراوە بونیادگەراكان.
ب‌. بازرگانی بە مادەهۆشبەرەكان لەلایەن بونیادگەراكانەوە بەتایبەتی لە ئەفغانستان و پاكستان لەلایەن تاڵیبانەوە.
ت‌. بازرگانی سێكس و فرۆشتنی ژنانی گەنج بەتایبەتی لە وڵاتانی شانشینی كەنداوی عەرەبی و نیمچە دورگەی عەرەبستان و ….
پ‌. بەتاڵان بردنی ئاسەوارە دێرینەكان لە مۆزەخانەكانی بەغدا لە عێراق، بامیان لە ئەفغانستان، حەلەب لە سوریا، تین باكتۆ لە مالی و .,… دوای هێرشی سەربازی ئەمریكا و ناتۆ بۆ ئەو وڵاتانە لە10 ساڵی رابوردودا.
لەگەڵا ئەو وێرانكاری و تاوانانەی دژی هاوڵاتیانی ئەو وڵاتانە ئەنجامی دەدەن سەلەفیستەكان پڕوپاگەندەی ئەوە دەكەن كە دژی ئیمپریالیست و داگیركارین بۆ ئەوەی لەم ڕێگەیەوە چینە زەحمەتكێشەكانی كۆمەڵگە لە ئاسیا و ئەفریقا بەرەو خۆیان كێش بكەن، بەڵام گەوهەری دژە ئیمپریالیستی سەلەفیستە بونیادگەراكان دژە رۆژئاوا بووە و ناتوانن ڕێگری راستەقینە دژی هێرشی ئیمپریالیستی بن. بەگشتی جوڵانەوەی سەلەفیستی خۆی دەركەوتە و بزوتنەوەیەكی دژە ئیمپریالیستی نەبوە و جیاوازی لەگەڵا ئیمپریالیستەكان بۆ پاراستنی مانەوەی خۆیەتی و هاوشانی هێزەكانی سیستمی جیهانی سەرمایەداری كار دەكات. دژە ئیمپریالیستێك ناتوانێت و نابێت دژی كۆمۆنیزم و ژن و كرێكار و كەمایەتیە مەزهەبی و نەتەوەییەكان بێت.
مێژوی هاتنە سەرحوكمی پارت و ڕێكخراوە سیاسیە گرێ دراوەكان بە ئیخوان موسلمینەوە (سەلەفیە میانەڕەوەكان) لە توركیا و میسر و تونس و یەمەن و …. بەڕونی نیشانی دەدەن كە ئەوان بێ‌ پشتیوانی ئینگلیز و ئەمریكا نەیاندەتوانی لە وڵاتەكانیاندا بگەنە دەسەڵات.
هێزە ئەفغان عەرەبەكان لە ئەفغانستان بە سەرۆكایەتی عەبدوڵڵا عەزام و ئوسامە بن لادن لەسەرەتای دەیەی 1980 و دواتر تاڵیبان لەلایەن CIAدژی حكومەتی كۆمۆنیستی ئەفغانستان دامەزرێنران. هەروەها حەماس لە فەلەستین لەسەرەتای دامەزراندندیدا ساڵی 1987 لەلایەن ئیسرائیلەوە یارمەتی دراوە بۆ ئەوەی جوڵانەوە دیموكراتیك و سۆسیالیست و سكۆلارە نەتەوەییەكانی ناو بزوتنەوەی ئازادیخوازی فەلەستین لاواز بكات.
لە ئەمڕۆشدا كە چەندین جۆر بونیاد گەرایی ئاینی – مەزهەبی ئیسلامگەرا كە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئیلهامیان لە ئەندێشەی سەلەفیستەكانەوە وەرگرتوە، نەیاندەتوانی بێ‌ هاوكاری ئەندامانی سەرەكی جیهانی سەرمایەداری لەوانە ئەمریكا بەو ڕێژەیە رەخنە بكەنە كون و قوژبنەكانی جیهان (لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە و باشوری ئاسیا و ناوەندەوە تا ئەفریقای باكور و رۆژئاوا و ناوەند).
ئەندازیارانی پرۆژەی سیستمی جیهانی سەرمایەداری بەردەوام لە هەوڵدان بۆ بەهێزكردن و بەرفراوان كردنی بونیادگەرایی لەو ناوچانەی كەستراتیژی و دەوڵەمەندن بۆ ڕێگرتن لە دەركەوتنی جوڵانەوەی ئازادیخوازی سۆسیالیستی.