ئاڕاستە گشتیەكان وماوەكانی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی

ئاڕاستە گشتیەكان وماوەكانی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی

نووسینی: دكتۆر محمد سهیل تقوش

وەرگێڕانی نهاد جلال حبیب الله

دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی هەر لە دامەزرانیەوە سیاسەتێكی ڕوونی ڕۆژهەڵاتی گرتەبەر و هەر لە سەرەتای پێگەیشتنەوە ڕووی لە خوراسان بوو. ئەمە گۆرانەیەشی لە ئەنجامی چەند هۆكارێكەوە بوو كە گرنگترینیان بریتین لە:

– خەڵكی شام نەیاری عەبباسیەكان بوون، چونكە هێشتا هەوادار و پشتیوانی ئومەویەكان بوون.

– گواستنەوەی پایتەخت لە دیمەشەقەوە بۆ بەغداد.

– كاریگەری فارسەكان لە سەر ڕێكخستنەكان و ژیانی عەبباسی.

– زیندوو بونەوەی بازرگانی ڕۆژهەڵاتی.

– دەوڵەتی عەبباسی لە جیهانی دەریای ناوەڕاست دووركەوتەوە.

– عەبباسیەكان گرنگیان بە دامەزراندنی كەشتیگەلێكی دەریای لە دەریای ناوەڕاستدا نەدا كە هاوشێوەی كەشتیگەلی ئومەوی بێت.

بێگومان گواستنەوەی خیلافەت لە ئومەویەكانەوە بۆ عەبباسیەكان گۆرانێكی ڕیشەیی و گەشەسەندنێكی بەرفراوان و قووڵی لە هەموو ژیانی ئیسلامیدا لەگەڵدا بوو. ئەمەیش لە ئاڕاستەی گشتی خیلافەتی عەبباسیدا دەركەوت و هەر لە سەرتاوە بە گواستنەوەی پایتەخت لە دیمەشقەوە بۆ بەغداد خۆی نواند، بەم كارەیش جۆرە هەنگاوێكی لە گواستنەوە لە جیهانی بیزەنتیەوە بۆ جیهانی فارسی پێكهێنا.

ئەمەو ئەو چالاكیە جەنگیە گەورەی سەردەمی ئومەوی لەبەرەی رۆژئاوایی جیهانی دەریای سپی ناوەڕاستدا بە خۆیەوە بینی، پاشەكشەی كرد، عەبباسیەكان وا سەیریان دەكرد كەناراوەكان و سنوور و كۆتایی دەوڵەتەكەیانە و دەبێ بەگری لێبكەیت نەوەك هێرشی لێوەبكەیت. لە ئەنجامی ئەم پاشەكشەیشدا دەسەڵاتە ئیسلامیەكانی مەغریب و ئەندەلوس بەرپرسیارێتی بەرگریكردن لە حەوزی ڕۆژئاوای ئەو دەریایەیان گرتە ئەستۆ. عەبباسیەكان بەشێوەیەكی گشتی ڕوویان كرد ڕۆژهەڵات، جا لە توركستان مەترسی كشاوی چینییان بۆ سەر ووڵاتی موسڵمانان وەستاند. پاشان دوای ئەوە پەیوەندیگەلێكی پتە و لەگەڵ جیهانی چینیدا كەوتە نێوانیان، بە تایبەت لە بواری بازرگانیدا. موسڵمان لە هەرێمی (سند)دا بڵاوبوونەوە و لەوێ قەڵەمڕەوی ئیسلامییان پتەوكرد.

دەریایی ئیسلامی لە زەریای هیندیدا گەشەیكرد تا چەند رۆڵێكی بازرگانی ببینێت، ئەمەیش دەرفەتی بۆ بازرگانی هیند كردەوە تا بە دڵنیایی و ئارامیەوە بێنە بازاڕەكانی عێراق. هەروەك دەرفەتی بۆ رۆشنبیری هیندی كردەوە تا لەگەڵ بازرگانیدا بێت. لێكتێگەیشتنی عەبباسیەكان لەگەڵ چیندا بوویە هۆی ئەوەی بازارەكانی ڕۆژەهەڵات دوور لە بەردەم بازرگانیەكی دەوڵەمەندی ئاڵووگۆڕكردندا بكرێنەوە، هەروەك لێكتێگەیشتنی عەبباسیەكان لەگەڵ پاشا فڕەنجەكاندا دەرفەتی بۆ بازرگانی ئەوان كردەوە تا بەرەو رۆژئاوا و باكووری رۆژئاوای ئەوروپا درێژببێتەوە. بەڵام جەخت كردنەوەی ئەوان تەنها لە سەر ڕۆژهەڵات بوو. لە ئەنجامی گواستنەوەی پایتەخت و دووركەوتنەوە لە گرنگیدان بە كاروباری ڕۆژئاوا. قەڵەمڕەوی عەبباسی لە رۆژئاوای ئیسلامیدا لاواز بوو و بوو بە هۆی ئەوەی ئەو ناوچە رۆژئاواییانە لە دەسەڵاتی مەركەزی جیاببنەوە، بۆیە ئەندەلوس لە سەر دەستی عبدوڕەحمانی داخلی ئومەوی سەرەخۆی وەرگرت و مەغریبی دووریش لە سەر دەستی ئەداریسە عەلەویەكان جیابوویەوە و بەنو رۆستەمیش كە خەورایجی ئەبازی بوون لە مەغریبی ناوەڕاست سەربەخۆیان وەرگرت، عەبباسیەكان بە دانانی دەوڵەتێكی بەرەبەستی ئەوان و هەواداری خۆیان لە مەغریبی نزیكدا كە دەوڵەتی ئەغالیبەیە وەستان و هەنگاوی زیاتریان نەنا.

سەردەمی عەبباسی لەگەڵ خۆیدا گەشەسەندنێكی تری هەڵگرتبوو، عەبباسیەكان سیاسەتیان لەگەڵ ئایندا كۆكردەوە لەم بوارەدا ئەمان لەو خەلیفە ئومەویانە جیابوون كە گرنگییان بە كاروبارە دنیاییەكان دەدا. عەبباسیەكان ڕایان گەیاند كە دەیانەوێت سوننەتی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەربێت) زیندوو بكەنەوە و دادپەروەری بەرپاكەن، زانایان و فیقه ناسان لە دەوری خۆیاندا كۆكردەوە و عەباكەی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەربێت)یان هەڵدایەوە، ئەمەیش وەك مەڵبەندێك بۆ دەسەڵاتی ئایینیان، و بیرۆكەی مەهدییان قۆرخ كرد تا ئەوەی بوو بە دروشمی ئایینی و سیاسیان.

پشتیان بە بیرۆكەی ئیمامەت بەست كە میحوەری بیروباوەڕ و بانگەوازەكەیان بوو. ئەو سیاسەتە ئایینیە جۆرە پیرۆزییەكی بە خیلافەتی عەبباسی بەخشی، وای لێهات دەسەڵاتی خەلیفە لە خوای گەورە و بی هاوتا وەربگیرێت(1) و چەكی خیلافەت وەك چەمكی مافی خودایی لە فەرمانڕەواییدا وەرگرت. هەمان ئەو شێوەی كە لە سەردەمی ساسانیەكاندا باو بوو(2) .

خەلیفە عەبباسیەكان هەندێ نەریتی فارسیان گرتە بەر وەك گرتنە دەستی دەسەڵات بۆ خۆ، دوور كەوتنەوە لە خەڵك، دەركەوتن لە نێوەندی پاسەوان و دەرباردا، لە ئەنجامی ئەمەدا پیشەی پەردەداری سەریهەڵدا. هەروەك ڕێگەیەكی تایبەتی سەلام كردن لە خەلیفەیش هاتە دی وەك: سەردا

نەواندن، ماچ كردنی زەوی یان جل شۆركردنەوە. بە مەیش عەبباسیەكان پێچەوانەی ئەو گیانە عەرەبییە بوون كە لە ژیانی ئومەوییەكاندا هەبووە.

ژیانی خەلیفەكان و شێوەی كاركردنیان و ڕێگەی فەرمانڕەواییان لە ژێر كاریگەری شێوە و ئسلوبی فارسیدا بوو و نەریتی فارسی بە سەر ڕێكخستنە كارگێریەكاندا زاڵ بوو، پایەی وەزارەت و وەزیر لە ڕووی دیمەن و تایبەتمەندی و ناونانەوە مۆركێكی نوێی وەرگرت كە پێشتر نەبوو. تێبینی ئەوە دەكرێت زۆربەی وەزیرە عەبباسیەكان لە خێزانە فاسیەكان بون، وەك بەرمەكیەكان، بەنی سەهل، بەنی تاهیر، بەنی لفورات و بەنی خاقان و چەندینی تر. وەزیر و نووسەر و پیاوانی دەوڵەتیش لە كار و پەیوەندیاندا نەریتی كۆنی فارسیان گرتەبەر.

دابەشكردنی مێژووی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی

دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی نزیكەی 524 ساڵ فەرمانڕەوای كرد (132-656ك/750-1258ز) و لە ئەبوو لعەباسی سەفف

احەوە دەستی پێكرد و بە مردنی موستەعسەم كۆتای پێهات و لە سەر دەستی مەغۆلەكان ئاوا بوو ئەم ماوەیە لە ڕووی توانای دەوڵەت و خیلافەتەوە لە سەر یەك ڕێرەو نەچووە.

مێژوونووسان بۆ دابەشكردنی مێژووی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی بەپێ تواناكانی خیلافەت و گەشەسەندنی بارە سیاسیەكانی و ژیانی ڕۆشنبیری و هزری ئەو دەوڵەتە بۆ چوار سەردەم دابەشی دەكەن كە بریتین لە:

سەردەمی یەكەم:

سەردەمی هێز و فراوانخوازی و گەشەسەندن (132-232ك/750-847ز).

سەردەمی دووەم:

سەردمەی قەڵەمڕەوی توركی (232-334ك/847-946ز).

سەردەمی سێیەم:

سەردەمی قەڵەمڕەوی بوەیهی فارسی (334-447ك/946-1055ز).

سەردەمی چوارەم:

سەردەمی قەڵەمڕەوی سەلجووقی توركی (447-656ك/1055-1258ز).

سەردەمی عەبباسی یەكەم (132-232ك/750-847ز)

ئەم سەردەمە بە خیلافەتی ئەبو لعەبباسی سەفاح دەست پێ دەكات و بە خیلافەتی واسیق كۆتایی پێدێت و تایبەتمەندی بەهێزی خیلافەت و سەربەخۆیی تەواوی خیلافەتی هەیە. جەخت كردنەوە لە دەسەڵاتە باڵاكانی دەوڵەت لە دەستی ئەو خەلیفانەدا بوو كە خاوەنی توانای شەخسی و سیاسی و كارگێری باڵا بوون و توانییان لەو ڕوانگەوە یەكبوونی دەوڵەت بپارێزن ئاژاوە و شۆرشەكانی ڕووبەڕووی دەوڵەت دابمركێنەوە. فارس لەو سەردەمدا پایەكی چاك و باڵای لە دەوڵەتدا هەبوو. قەڵەمڕەویفروانیشیان كاریگەریەكی گەورەی لە ئاڕاستەكردنی سیاسەی دەوڵەتەكەدا هەبوو. تا ئەوەی لە كۆتاییدا دەستیان بە سەر دوو دەزگای كارگێری و سەربازی لە بەغداد و هەرێمەكانی ژێر قەڵەمەڕەوی دەوڵەتەكەدا گرت و بەتوندی دەستیان بەسەر سەركردایەتی سوپا و پایە كارگێریە گەورەكانی وەك وەزارەت و نووسین و میراتی شار و وڵاتەكاندا گرت(3).

ئەندامانی سوپا یاریدەری خیلافەت و ئامڕازێكی تەواو گوێڕایەلی دەستی خەلیەفەكان بوون. ئەم ماوەیش بە كۆتایی هاتنی سەردەمی ئەو خەلیفانەی خۆیان سەركردایەتی سوپایان دەكرد و دەچوونە گێژاوی مەرگ و سەرقاڵی ڕابواردن و پاڵدانەوە نەبوون كۆتایی پێهات.

ئەم سەردەمە ڕازاوە و پڕشنگدارە هەریەك لەم خەلیفانە لە خۆ دەگرێت: ئەبولعەبباس، مەنسوور، مەهدی، هادی، ڕەشید، ئەمین، مەئموون، موعتەسەم، واسیق.

سەردەمی عەبباسی دووەم (232-334ك/847-946ز)

ئەم سەردەمە بە خیلافەتی متەوەكل دەست پێدەكات و لە سەردەمی موستەكفیدا كۆتایی پێ دێت و تایبەنمەندی خیلافەت و بەرەبەرە نەمانی شان و شكۆی هەیە تا ئەوەی میرەكانی ناوچەكان كەوتە نەخشەدانان بۆ جیابوونەوە لە خیلافەت. لەو سەردەمەدا توركەكان خۆیان چەسپاند و دەستیان بە سەر دەزگاكانی دەوڵەتدا گرت. لە سەردەمی متەوكلدا بە زیاد بوونی قەڵەمڕەویان بەرەبەرە هەڵوەشانەوە دزەی دەكرد ناویان، ئەم هەڵگەڕانەوە لە فەڕمانڕەوایی عەربیەوە بۆ فەرمانڕەوایی توركی دیمەنێكی ئەو شۆرشە بوو كە زۆربەی بەشەكانی خیلافەت هەستیان پێكرد و بوو بەهۆی لاواز بوونی دەسەڵاتی خەلیەفە و لە كۆتاییدا لێك هەڵوەشانی ئەو دەسەڵاتەی(4).

لەو سەردەمەدا بەهۆی ئەوەی مەترسی ئەو دەوڵەتە سەربەخۆیانەی كە لە جەستەی خیلافەت جیابوونە زیادی كرد، لاوازی خیلافەت زیادی كرد، لە ناو فارسدا شان و شكۆی عەلی كوڕی بوەیە بەهێز بوو و (ڕەی) و ئەسفەهان و ناوچەی شاخ كەوتە دەست حە سەنی كوڕی بوەیهی برای، حەمدانیەكانیش لە موسڵ و دیاربەكر و دیار ڕەبیعە و موزر سەربەخۆییان وەرگرت. موحەممەدی كوڕی توغجی ئەخشیش لە میسر و شام سەربەخۆی وەرگرت و نەسری كوڕی ئەحمەدی سامانیش دەستی بەسەر خوراساندا گرت.

لە ئەنجامی ئەمەدا ناوچە و خاكی دەوڵەتی خیلافەت كەمیكرد و تەنها عێراق و چەند ناوچەیەكی فارس و ئەهواز لە دەستی خەلیفەكاندا مایەوە، بەڵام ئەو هەرێمانەی باسكران پڕ بە پێكدادان و ئاژاوە بووون، بارەكە گەیشتە ئەوەی مەملووكیەكی توركی یان دەیلەمی كە نازناوی (میری میران)ی لێندەنرا دەسەڵاتی بەغدادی دەگرتە دەست و قەڵەمڕەوی تەواو و دەسەڵاتی ڕەها و والیەتی گشتی لە دەستدا بوو و خەلیفە هیچی بۆ نەدەمایەوە(5).

بەڵام خیلافەت لە ماوەی نێوان ساڵانی (256-295ك)دا تا ئاستێكی زۆر دەسەڵاتی خۆی گێرایەوە، ئەم ماوەیش سەردەمی ئەم خەلیفانە دەگرێتەوە (موعتەمەد، موعتەزد، موكتەفی). ناوی (ڕابوونی خیلافەت) لەو ماوەیە نرا .

ئەو سەردەمە هەریەك لەم خەلیفانەی لەخۆ گرت: موتەوەكیل، مونتەسەر، موستەعین، موعتەز، موهتەدی، موعتەمەد، موعتەزەد، موكتەفی، موقتەدیر، تاهیر، ڕازی، موتتەقی، و موستەكفی كە لە سەردەمی ئەمدا بوەیهیەكان دەسەلاتیان گرتە دەست(6).

سەردەمی عەبباسی سێیەم (334-447ك/946-1055ز)

ئەم سەردەمە لە كاتی خیلافەتی موستەكفیدا دەستی پێكرد و لە كاتی خیلافەتی قائیمدا كۆتایی پێ هات، تایبەتمەندی ئەوەی هەبوو كە پەیوەندی بە مێژووی ئەو بوەیهیانەوە هەبوو كە خاوەنی قەڵەمڕەوی حەقیقی و دەسەڵاتی كرداری ناو عێراق بوون و خەلیفە تەنها ناوی هەبوو و وەك كارمەندێكی بوەیهیەكان

وا بوو، چی بكردایە دەبوو لە بوەیهیەكانەوە فرمانی وەربگرتایە و مافی ئەوەی نەبوو لە هیچ كاروبارێكی خیلافەتدا بەبێ گەڕانەوە بۆ لای بوەیهیەكان وەرگتنی ڕەزامەندییان هیچ بڕیار و هەڵوێستێك بنوێنێت.

خەلیفە لەو سەردەمەدا قەڵەمڕەوی خۆی لە دەستدا و فرمانی پێدەكرا ئەویش جێبەجێ دەكرد و داوای چی لێبكرایە ئەوەی دەكرد و لەیەر

جیاوازی مەزهەبی لەگەڵ بوەیهیەكان خەلیفە هیچ دەسەڵاتێكی ئایینی بەسەریانەوە نەبوو. چونكە ئەوان شیعەی زۆر توند بوون تەنها لەبەر خزمەتكردن بە ئامانجەكانی خۆیان بە مانەوەی پایەی خیلافەت ڕازیبوون.

بیروونی وەسفی باری عەبباسیەكان لە رۆژانی بوەیهیەكاندا بەم جۆرە دەكات: (دەوڵەت و دەسەڵات لە كۆتا رۆژەكانی موتتەقی ڕۆژانی سەرەتای موستەكفی لە دەست عەبباسیەكانەوە گوازرایەوە بۆ بوەیهیەكان و تاكە شتێك لە دەست دەوڵەتی عەبباسیدا مابوویەوە بوارێكی بیروباوەڕی ئایینی بوو و هیچ دەسەڵاتێكی دنیاییان نەبوو)(7) . هەریەك لەم خەلیفانە لەو سەردەمدا بوون: موستەكی، موتیع، تاتیع، قادر و قائیم.

سەردەمی چوارەمی عەبباسی (447-656ك/1055-1258ز)

ئەم سەردەمە لە كاتی خیلافەتی قائیمدا دەستی پێكرد و بەمردنی موستەعسەم كۆتایی پێهات، تایبەتمەندی ئەوەی هەبوو كە دەسەڵاتی كرداری گوازرایەوە بۆ دەست ئەو سەلجوقیە توركانەی كە لە وڵاتەی شاخدا نیشتەجێ بوو(8). باری خیلافەت لەگەڵ ئەو سەلجوقیانەدا لە باری خیلافەت لەگەڵ بوەیهیەكاندا زۆر باشتر بوو، چونكە ئەوان بەو پێیەی لە سەر مزهەبی سوننە بوون ڕێزی خەلیەفەكانیان دەگرت و دیمەنی بەگەورە دانان و شكۆدارییان بۆ خەلیفەكان دادەنا، ئەمەیش پایەی ئایینی خەلیفەكانی دەگێڕایەوە.

خەلیفەكان لەم سەردەمەدا لە سەریەك ڕێڕەوی توانا و هەڵسوكەوت كردن نەبوون، چونكە هەر لە سەردەمی موستەرشیدەوە خەلیفەكان كەوتنە گێرانەوەی هەندێ لە قەڵەمڕەوی كرداری خۆیان و فەرمانڕەوایی بەغداد و ناوچەیەكانی سەر بە بەغدادیان لە سەردەمی موقتەفیەوە بە سەربەخۆی لە دەستدا بوو. لە سەردەمی ناسریشدا قەڵەمڕەوی خۆیانیان گێڕایەوە و بە سەربەخۆی فەرمانڕەوای عێراقیان گرتە دەست و ماوەی شەست و شەش ساڵ ملكەچی هیچ دەسەڵاتێك نەبوون تا ئەوەی مەغۆلەكان بە بزاوتی فراوانیانەوە بەرەو رۆژئاوا هاتن و چی ناوچە هەبوایە دەیانگرت و شارەكانیان وێران دەكردن تا ئەوەی گەیشتنە بەغداد و گرتیان و خیلافەتی عەبباسییان ڕووخاند.

ئەو سەردەمە هەریەك لەم خەلیفانەی لەخۆ گرت: قائیم، موقتەدی، موستەزهیر، موستەرشید، ڕاشید، موقتەفی، موستەنجید، موستەزی، ناسر، زاهیر، موستەنسیر و موستەعسەم.

لایەنی جیاوازی نێوان سەردەمی یەكەم و سەردەمەكانی تری ژیانی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی دەركەوتنی ڕەگەزێكی نوێ بوو كە ئەویش ڕەگەزی توركیە، و گواستنەوەی خیلافەت لە مەركەزیەتەوە بۆ لامەركەزی لە نیزامی فەرمانڕەواییدا، لە ئەنجامی دروست بوونی چەند دەولەتێكی جیا، یان بە تەواوەتی جیا بوون، یان لەگەڵ داننان بە دەسەڵاتی خەلیفەدا خۆیشیان سەربەخۆ بوون.

پاش ئەوەی قەڵەمڕەوی تورك خۆی سەپاند، فارسەكان چالاكی خۆیان بۆ ڕۆژهەڵات گواستەوە و توانیان لە هەندێ هەرێمی دەوڵەتی عەبباسیدا چەند دەوڵەتێكی جیا دابمەزرێنن. دەوڵەتی تاهیری لە خوراسان (205-259ك/820-873ز) دامەزرا، یەعقووبی كوڕی لەیسی سەففار لە شوێنی دەوڵەتی تاهیریدا دەوڵەتی سەفاری دەمەزراند (261-389ك/874-999ز)، لە كۆتاییەكانی سەدەی چوارەمی كۆچی واتە دەی زایینیدا ڕووخان و غەزنەویەكان شوێنیان گرتنەوە و دەوڵەتی غەزنەویان دامەزراند (351-582ك/962-1136ز) بوەیهیەكانیش دەستیان بەسەر فارس و عێراق و ئەهواز و كرماندا گرت دەوڵەتی بوەیهییان دامەزراند (334-447ك/946-1055ز) توركە سەلجووقیەكانیش دەوڵەتی بوەیهییان لە عێراق لە ناو برد و توغرولبەگی سەلجوقی چوویە ناوشاری بەغداد و دەسەڵاتی ئەوێی بە سەربەخۆی وەرگرت و دەسەڵاتی خۆی لە شوێنی دەسەڵاتی بوەیهیەكاندا دامەزراند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. لەم بارەیەوە بگەڕێڕەوە بۆ دەقی ووتارەكەی ئەبوو جەعفەری مەنسوور ئیبن كثير: ج10 ص122-123.

2. ئەوەی نووسەر لێرەدا دەیڵێت هەمان وتەی ڕۆژهەڵاتناسانە كە بە پێوەری جیهانی خۆیان سەیری جیهانی ئیسلامیان كردووە. ئەگەرنا ئەم دیدی مافی خوداییە لە دەسەڵاتی عەبباسیدا نەبووە، ئەگەرچی خەلیفەی موسڵمانان بڕیاری یەكەمی بە دەستە، بەڵام سەرچاوەی بڕیارەكانی لە شەریعەتەوەیە و خودی خەلیفەیش بڕیاردەر نیە. دەتوانین بە چەند خالێك شتێك لەم جۆرە تێڕوانینە ڕاست بكەینەوە:

(1) ئەگەر سەیری نووسینەكانی سەردەمی عەبباسی بكەین سەبارەت بە چەمكی دەسەڵات و خیلافەت زۆر پێچەوانەی ئەم تێروانینەن.

(2) چەندین خەلیفە لە دەسەڵات لابراون یان كوژراون، یان دوور خراونەتەوە، دەی كەی ئەمە لەگەڵ ئەم بیردۆزە دەگونجێت.

(3) چەندین نموونە هەیە كە خەلیفەكان لە بەردەم بڕیاری زانایان دەستەوسان وەستاون و ملیان كەچكردووە.

(4) بوونی وەزیر و ڕاوێژكار و زانایان مافی خودایی خەلیفە ناهیلێت.

(5) بوونی دەسەڵاتە هەرێمایەتیەكانیش دژ بەم دیدەن.

خوێنەر بۆ زانیاری وردتر بگەرێتەوە بۆ نووسینەكانی ماوردی و ان تمیمە و چەندینیتر یان كتێبی (نظام الخلافة في الفكر الأسلامي) د. موستەفا. (وەرگێر).

3. الزهراني، محمد بن مسفر: نفوذ السلاجقة الساسي في الدولة العباسية، ص(14).

4. Lane-poole,s: History of Egypt in the middle ages: p29

5. الخضري: الشيخ محمد: الدولة العباسية ص484.

6. الزهراني: ص14.

7. البيروني: أبو الريحان: الآثار الباقية عن القرون الخالية ص132.

8. د. علی محمد الصلابی لە كتێبی (دولة السلاجقة)دا بە ووردی و پڕ زانیاری باسی دەوڵەتی سەلجوقی و بەشەكانی دەكات، ئێمەیش لەگەڵ مامۆستا شاهۆ عومەردا وەرمانگێراوەتە سەر زمانی كوردی خوێنەر دەتوانێت بۆ زانیاری باشتر و ووردتر بگەرێتەوە بۆ ئەو كتێبە. (وەرگێر)