چێ گیڤارا.. بەردێك بەڕووی ستەمدا

چێ گیڤارا.. بەردێك بەڕووی ستەمدا

باز ئه‌حمه‌د

چێ گیڤارا پزیشك و شاعیرێك كە كڵپەی شۆڕشی دژی داگیركاری و چینایەتی لە ئەمەریكای لاتین هەڵگیرسا و بەردەوام بوو تا دوا هەناسە لە خەبات بۆ نەهێشتنی زوڵم و ستەمی داگیركاران، ئەو بووەتە ئایكۆنێك كە دوای 50 ساڵ لە گولـلەبارانكردنیشی، تا ئێستەش گەنجانی دنیا وێنەكانی دەخەنە سەر تیشێرتەكانیان و دەیپۆشن و سترانبێژەكان گۆرانی لەسەر خەباتەكەی دەڵێن و ناوەندە ئەكادیمییەكانیش باس لە بوێری و ئازایەتییەكەی دەكەن، مرۆڤێك هەموو ژیانی بۆ نەهێشتنی مەینەتییەكانی سەر مرۆڤایەتی تەرخان كرد و گرنگ و پێویستە وردەكاریی ژیان و خەباتەكەی بەم شێوەیەی لە خوارەوە هەیە، بزانن و بیخوێننەوە.

گیڤارا كێیە؟
پزیشك و نووسەر و شاعیر و شۆڕشگێڕ و سەركردە “ئەرنستۆ چێ گیڤارا” لە 14 حوزەیران/یۆنیۆی 1928 لە شاری ڕۆساریۆی وڵاتی ئەرجەنتین لە دایك بووە، دوای گەورەبوون و وەرگرتنی لە كۆلێژی پزیشكی زانكۆی “بۆینس ئایرس” لە ساڵی 1953، لەگەڵ ئەلبێرتۆ گرانادۆی هاوڕێی بە ماتۆڕسكیل تەواوی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین گەڕان، لەمیانەی ئەو گەشتەدا بە قووڵی هەستی بە زوڵم و ستەمی داگیركەران لە وڵاتە جیاجیاكان كرد و تێبینییەكانی خۆی لە شار و وڵاتەكان یاداشت كرد و تاكە چارەسەریشی بۆ ئەو زوڵم و ستەمە زۆرەی بەرۆكی خەڵكی گرتبوو، بەرپاكردنی شۆڕشێكی جیهانی بوو. گیڤارا زۆر كەس بە هاووڵاتییەكی كوبایشی دەزانن، بەڵام ئەو خۆی ڕەزامەند نەبووە بخرێتە نێو ئەو پۆلێنكردنانەوە لەبارەی ڕەگەز و نەتەوە و ئاین و ڕەنگیەوە، هەمیشە خۆی بە مرۆڤێك ناساندووە كە دەجەنگێ لە دژی ستەمكاران تا كۆتا دڵۆپی خوێنی.
باوكی گیڤارا لە چەند شوێنێك ئاماژەی بەوە داوە و گوتوویەتی، خوێنی كوڕەكەم هەمان خوێنی هەڵگەڕاوە و یاخیبووە ئێرلەندییەكانە، ئەو هیچ كات مەبەستی ئەوە نەبووە كە ڕیشەی ئەوان بۆ ئێرلەندا دەگەڕێتەوە، بەڵكو وەك پێناسەیەك بۆ سووربوونی گیڤارا لە خەبات و ورەبەرزی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ستەم و داگیركەران بە ئێرلەندییەكانی چواندووە.
گیڤارا ژیانی خۆش ویستووە، هەرچەندە لە تەمەنێكی زوودا تووشی نەخۆشیی “رەبۆ” بووە، بەڵام ئەمە ڕێگری لێ نەكردووە تا ئارەزووەكانی بهێنێتە دی، ئەو وەرزشوانێكی لێهاتوو بووە، مەلەزانێكی باش و لە یاریی تۆپی پێ و ڕم هەڵدانیش یاریزانێكی كارامە بووە و هیوا و عەشقی بەشێوەیەكی سەرشێتانە، لێخوڕینی ماتۆڕسكیل بووە.
جگەلەوانە، گیڤارا هونەرمەند و نووسەرێكی بەهرەمەند و شاعیر و خوێنەرێكی بەردەوام بووە، هەموو ئارەزوو و بەهرەكان لە كەسایەتیی ئەودا كۆ بوونەتەوە و ئەمەش وای كردووە، كەسایەتییەكی زۆر ژیر و هۆشمەندی لێ دەربچێ كە خێرا هەستی بە شتەكان كردووە، ئازاری نەخۆشی بینی و لە هەستی هەژاران تێگەیشت، بۆیە ژیانی تەرخان كرد بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ستەم و ڕزگاركردنی دنیا له سیاسەتی چینایەتی و لەناوبردنی داگیركاری.

دەست پێكردنی خەبات
گەشتەكەی گیڤارا و گرانادۆی هاوڕێی لە 1953 بە ماتۆڕسكیل بۆ وڵاتانی ئەمەریكای لاتین، بزوێنەر و كڵپەی شۆڕشێكی لە ناوەوەی چێ گیڤارا داگیرساند، ئەو زوڵمەی بە چاوی خۆی بینی لە هەژاران و جووتیارانی بێ تاوان دەكرێ، گەیاندی بەو بڕوایەی كە لەو سیستەمەدا هەڵەی گەورە هەیە، ئەو خۆی خستە شوێنی جووتیاران كە لەسەر زەویی دەوڵەمەندەكان كار دەكەن و ئارەق دەڕێژن، كەچی هیچ سوودێكی ئەوتۆش بۆ خۆیان نابێ، لە كۆتادا گیڤارا گەیشت بەو بڕوایەی تاكە چارەسەر بۆ بنەبڕكردنی ئەو زوڵمانە، بریتییە لە شۆڕشێك دژی چینایەتی و داگیركاری و ڕێكخستن و دابەشكردنی زەوی بەیەكسانی بەسەر خەڵكدا.
تێبینی و دیمەنەكانی ڕۆژانەی گەشتەكەی بە ئەمەریكای لاتین، هەمووی لە تێنووسێكدا تۆمار كرد و دواتر لە چوارچێوەی پەرتووكێك لە ژێر ناوی “یادەوەرییەكان لەگەڵ ماتۆڕسكیلدا” بڵاو كرایەوە كە یەكێك بوو لە پڕفرۆشترین كتێبەكان لە سەرتاسەری دنیا. ئەو ئیتر هیچ كات برسیەتی و هەژاری و نەخۆشی لە دڵ و هزری نەسڕایەوە كە لەمیانەی گەشتەكەی خەڵكی ناوچە جیاجیاكانی بینی، دووبارە گەڕایەوە بۆ ئەرجەنتین بە دڵێكی پڕ لە ئازاری هەژاران و بە هزرێكی سەرقاڵ بە بیركردنەوە لە نەخۆشی و برسیەتی خەڵك، هەموو چارەسەر و بیركردنەوەكان بەلای شۆڕشەوە هەنگاویان دەنا، بەڵام ئەو نەیدەزانی لە كوێوە دەست پێ بكات و بچێتە نێو ململانێی سیاسەت و جەنگ، تا دواتر بوو بە یەكێك لە ئەندامانی گرووپە چەكدارە یاخییەكانی كوبا كە دژی سیستەمی وڵاتەكەیان خەباتیان دەكرد.

كوبا و شۆڕشی سەركەوتن
سەرەتا چێ گیڤارا لە شاری مەكسیكۆ چاوی كەوت بە راول و فیدڵ كاسترۆ كە برای یەكتر بوو، ئەوان بەیەكەوە پلانیان دانا بۆ بەرپاكردنی شۆڕشێك دژی سیستەمی زوڵم و داگیركاری سەرۆكی ئەوكاتی كوبا “فۆلگینسیۆ باتیستا” كە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە پشتیوانی دەكرا، گیڤارا هیچ دوودڵ نەبوو و بە دڵێكی پڕ جۆش و خرۆشەوە لە یەكەم ڕۆژی دەست پێكردنی جووڵانەوەكە لە 26 تەمووز/یۆلیۆی 1953، بەشداریی كرد و لە ڕیزی چەكداران بەردەوام بوو لە خەبات تا بوو بە دووەم پیاوی شۆڕشی كوبا و نازناوی “عەقڵی شۆڕش”ی پێ بەخشرا، تا كۆتای شۆڕشەكە و سەركەوتنی لە یەكی كانوونی دووەم/یەنایەری 1959 بەردەوام بوو.
دوای سەركەوتنی شۆڕش، ڕەگەزنامەی كوبا بە چێ گیڤارا بەخشرا و وەك بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی كوبا و وەزیری پیشەسازی و نوێنەری كوبا بۆ وڵاتانی دەرەوە و گوتەبێژی ڕەسمی كوبا لە نەتەوە یەكگرتووەكان دیاری كرا، بەڵام گیڤارا لە مانگی تشرینی یەكەم/ئۆكتۆبەری 1965 تەنیا شەش ساڵ دوای سەركەوتنی شۆڕشەكە، نامەیەكی بۆ فیدڵ كاسترۆی سەرۆكی كوبا نارد و پێی ڕاگەیاند، لە پۆستەكەی لە نێو حزب و لە حكوومەتیش وەك وەزیر و تەواوی پۆستەكان دەست دەكێشێتەوە، ئاماژەی دابوو كە ئەو لەو بڕوایەدایە شوێنی ڕاستەقینەی خۆی لە نێو گەلان و لەگەڵ هەژار و ستەملێكراواندایە، نەك باڵەخانەی وەزارەتەكان و وەرگرتنی پۆست، دووپاتی لەوە كردبوو كە ئەمە هیچ كات لە خۆشەویستی بۆ كوبا كەم ناكاتەوە و هیچ كاتیش ڕۆژەكانی خەباتی مەزن دژی ستەم لە یاد ناكات.

كۆنگۆ وێستگەی دووەمی خەبات
دوای نامەكەی بۆ كاسترۆ، گیڤارا كوبای بەجێ هێشت و ڕووی لە وڵاتی كۆنگۆ كرد بۆ دروستكردنی شۆڕش و یاخیبوونێكی نوێ، بەڵام ئەم جارە سەركەوتنی بە دەست نەهێنا بەهۆی دۆخی نالەباری ناوخۆی كۆنگۆیییەكان و باشووری ئەفریقا و پشتیوانی زۆری ئاژانسی هەواڵگری ئەمەریكا بۆ حكوومەتە ستەمكارەكان بە ئامانجی شكست پێهێنانی پلانەكەی چێ گیڤارا، ئەمەریكا بە وردی چاودێری هەموو جموجۆڵەكانی گیڤارای دەكرد و هەوڵی لەناوبردنی تەواوی پلانەكانی دەدا.
گیڤارا لەبارەی شكستی شۆڕشی كۆنگۆ لە یاداشتەكانی هۆكارەكەی بۆ سێ خاڵ دەگەڕێنێتەوە، یەكەمیان، ململانێی ناوخۆ لە نێوان سوپای كۆنگۆ و یارمەتینەدان و نەبوونی هەماهەنگی لەگەڵ گیڤارا و تیمەكەی، دووەمیان نەبوونی ئیرادە و ورە و ڕۆحی شۆڕش لە نێو سوپا، بڵاوبوونەوەی گەندەڵی لە نێو سەركردەكانی سوپا، سێیەم لە بنەڕەتدا ئەوان نیازی شەڕ و بەرپاكردنی شۆڕشیان نەبوو.

وێستگەی سێیەم (پۆلیڤیا)
دوای بێهیوابوون لە بەرپاكردنی شۆڕش لە كۆنگۆ، كاسترۆ نامەیەكی بۆ نارد و داوای لێ كرد بەرەو پۆلیڤیا و بەدیاریكراوی دۆڵی نانكاهوازوو بڕوا و لەوێ پارچەیەك زەوی بۆ كڕیوە و تەرخانی كردووە تا بنكەی شۆڕش و سەربازگەی مەشق و ڕاهێنانی لەسەر دروست بكرێت.
گیڤارا ڕەزامەند بوو بە داواكەی كاسترۆ و چووە پۆلیڤیا و دەست بە مەشق و ڕاهێنان كرا، ناوی سوپاكەی نا “سوپای ڕزگاری نیشتمانی”، سەرەڕای ئەوەی مەشقی چڕی سەربازی و بەردەوام بە هێزەكان دەكرا و پلان و بەرنامەی تۆكمە و ژیرانە دانرا، بەڵام جارێكی تر شكست بوو بە یاوەری گیڤارا لەسەر خاكی پۆلیڤیا.
ئەو هۆكاری شكستەكانی بەیان كردووە و نووسیویەتی، سوپای پۆلیڤیا لەژێر فەرمانی هێزە تایبەتەكانی ئەمەریكا دەجەنگان و بەوردی ئێمە و سەركردایەتیی شۆڕش، لەلایەن ئەمەریكا لەژێر چاودێریدا بووین و هێزە تایبەتەكانی ئەمەریكا ڕاسپێردرابوو جووڵەكانمان شكست پێ بهێنن، جگەلەوەش هیچ هاووڵاتییەكی پۆلیڤیا نەیدەویست بێتە ڕیزی هێزەكانی شۆڕش، ئەمەش كاریگەری یەكجار گەورەی هەبوو، تا لە كۆتا فیلیكس رۆدریگیز یەكێك لە هاوڕێ كوبایییەكانی گیڤارا كە لە بەرژەوەندی هەواڵگری ئەمەریكا كاری دەكرد، شوێنی گیڤارا بە هەواڵگری ئەمەریكا دەڵێ و هێزەكانی پۆلیڤیاش بە پەلە دەگەنە شوێنەكە و لە واردی جۆرۆ هێرش دەكەنە سەریان و گیڤارا بە برینداری دەگیرێت. شەڕەكە لە حەوتی تشرینی یەكەم/ئۆكتۆبەر دەست پێ دەكات و دوای دوو ڕۆژ گرتنی گیڤارا بە برینداری، لە ڕۆژی نۆی تشرینی یەكەم/ئۆكتۆبەری 1967، گیڤارا لە تەمەنی 39 ساڵی بە بڕیاری سەرۆكی پۆلیڤیا “ڕینیە بارینتۆس” گولـلەباران دەكرێ و كۆتا بە ژیانی دەهێنرێت.

مەرگ و بەخاكسپاردنی
دوای گولـلەبارانكردنی، جەستەی برینداری گیڤارا و كۆتاهێنان بە ژیانی، بڕیار درا تەرمی ناوبراو بگەڕێنرێتەوە زێدی خۆی لە وڵاتی ئەرجەنتین، بەڵام ئێستەش نازانرێ گۆڕی گیڤارا لە كوێیە و چۆن و لە چ شوێنێك بەخاك سپێردراوە.
گیڤارا لە سەرتاسەری وڵاتانی دنیادا ئێستەیش كتێبەكانی پڕخوێنەرترینن كاتێك بۆ هەر زمانێكی تری زیندوو وەردەگێڕدرێن، یان زانیاری و وێنە و هەواڵێكی تازە لەسەر گیڤارا هەبێ، لە تەواوی وڵاتانی دنیا خەڵكی بە تامەزرۆیییەوە خوێنەرین و بەردەوامیش لە نێو گەنجان ئەو جلوبەرگانەی بە وێنەی گیڤارا دروست كراون، مۆدەیەكی باوە و گەنجان بەشێوەیەكی بەرفرەوان دەیپۆشن، ئەو شۆڕشگێڕ و مرۆڤێكی تەواو خۆنەویست و مرۆڤدۆست بوو، بەبێ جیاوازیی ڕەگەزی و ئاینی و ڕەنگەوە تەنیا و تەنیا دژی زوڵم و ستەم لەسەر هەر مرۆڤێك كاری دەكرد و وەك بەردێكی ڕەق كە ناوی دەهێنرا، بە نێوچەوانی زوڵم و ستەم دەهاوێژرا.

سەرچاوە/ موضوع ، عنكبوت ، ویكپیدیا .