مێژووی کارەساتی بۆرما
رێگەی چوار پرسیارەوە زانیاری تەواو لەبارەی كۆمەڵكوژی موسڵمانان لەو وڵاتە بخوێنەرەوە
ئیدریس سیوەیلی
بۆرما دەكەوێتە كوێوە؟
بۆرما یان میانمار، یهكێكه له وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا و له باكوری رۆژهەڵاتەوە دراوسێی چین، له باكوری رۆژئاواوە دراوسێی هیندستان و بهنگلادیشه، سنورهكانی باشوریشی بهسهر كهنداوهكانی بهنگال و زهریای هیندییدا درێژ دهبێتهوه و بهشێكیشی دهكهوێته سهر نیمچه دورگهی مهلایۆ.
بهپێی ئامارهكان، له كۆی نزیكهی 50 ملیۆن دانیشتوانی ئهو وڵاته، دەزگا فەرمیەكانی ئەو وڵاتە ژمارەی موسڵمانان بە كەمتر لە 5 ملیۆن كەس ئەژمار دەكەن، بەڵام سەرچاوە نافەرمییەكان ژمارەی موسڵمانان بە نزیكهی 10 ملیۆن دەخەمڵێنن، مسوڵمانهكان له رووی مهزههبهوه زۆرینه سوننه و كهمایهتییهكی شیعهن، مسوڵمانان بهسهر ناوچه جیاوازهكانی بۆرما بڵاوبوونهتهوه و لە چەندین رەگەزی جیاوازن، یهكێك لهناوچه مسوڵماننشینهكان هەرێمی ئاراكان كه هاوسنوری بهنگلادیشه و به مسوڵمانی رۆهینگای بهناوبانگن، تهواوی كێشه و ئالۆزییهكان لهم ناوچهیهی بۆرمایه كه نزیكهی 26% مسوڵمانانی بۆرمای لێ دهژین، 70%ی بۆرما بوزین و 20%ى موسڵمانن و 3%ى هیندۆسین و 2%ى سهر به ئایینهكانی ترن، رۆهینگاكان هەم ئایین و هەم رەگەزیشیان لە بوزییەكانی میانمار جیاوازە.
ئاراكان ناوچەیەكی شاخاوی و پڕ لە ئاو و رووبارە، رووبەرەكەی نزیكەی (37) هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، رێژەی (70%) رووبەری ناوچەكە دارستانە و بە درێژایی (275) كیلۆمەتر سنوری ئاوی و وشكانی لەگەڵ بەنگلادیش هەیە، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمەكە نزیكەی (4) ملیۆن كەسە، لە رووی ئابوریەوە ناوچەكە دەوڵەمەندە بە نەوت، خەڵوز، هاوكات هەناردەكردنی ماسی، خوێ، گەنم، برنج، توتن، قامیشی شەكر و میوەی جۆراوجۆر.
چەوساندنەوە كەی دەستیپێكرد؟
ئیسلام له بۆرما مێژوویهكی درێژی ههیه و له چهندین رێگهوه ئیسلام گهیشتۆته ئهو وڵاته، بە پلەی یەكەم لە سەدەی یەكەمی كۆچییەوە/ حەوتەمی زایینی له رێگای بازرگانه عهرهبهكان و مسوڵمانه هیندییهكان و چینییهكانهوه بوو. لە ساڵی 1430ز یەكەم میرنشینی ئیسلامی بەناوی ئاراكان دروستبوو، بۆ ماوهی 354 ساڵ، 48 میری موسڵمان دهسهڵاتیان له دهستدا بوو، ساڵی 1784 میرنشینهكه روخێنراو لهسهر دهستی بوزییهكان كرا به ههرێم و لهوكاتهوه راگواستن و كوشتنی موسڵمانهكان دهستیپێكرد، ساڵی 1824 بۆرما كهوته ژێر دهستی ئینگلیزەكان
ساڵی 1942 لە سەردەمی جەنگی جیهانی دووەم کە ژاپۆن بەشێکی زۆری میانماری لەدەستی بەریتانیا رزگارکرد، بوزیەکان پشتیوان و هاوکاری سوپای ژاپۆن بوون و چاوساغیان بۆکردن و بەریتانیەکانیش هاوكاری موسڵمانە رۆهینگاییەكانیان کرد دژی سوپای ژاپۆن، بەوەش ئەم دوو پێکهاتەیە لەو رۆژگارەدا دەیان هەزار کەسیان لەیەکتر کوشت، لە چەند رۆژی رابوردووشدا سەركردەیكی بوزی رایگەیاند ئەوەی ئێستا روودەدات درێژكراوەی جەنگی دووەمی جیهانییە.
ساڵی 1948 بەریتانیەکان کشانەوەو میانمار سەربەخۆی راگەیەند، بەڵام ناكۆكی بوزی و موسڵمانەكان درێژەی هەبوو، تا ساڵی 2001 چەند پێكدادان لە نێوان موسڵمان و بوزیەكان روویدا، لە هەمووشیان خوێناویتر لە شوباتی 2001 بوو كە پێكدادان روویدا و لە ئەنجامدا زیاتر لە 200 موسڵمان كوژران و 11
مزگەوت و 400 خانوی موسڵمانەكانیش سوتێنران، وێڕای لایەنی ئایینی مەسەلەی پێشێلكردنی مافە مەدەنیەكانیش بەشێكن لە هۆكاری كێشەی نێوان رۆهینگایی و بوزیەكان بە تایبەت لە دوای ساڵی 1982 كە ئەنجومەنی سەربازی میانمار بە یاسایەکی تایبەت رەگەزنامەی لە رۆهینگاییەكان سەندەوەو وەک ئاوارەی بەنگالی لە قەڵەمی دان، لەو مێژوەوە رۆهینگاییەكان لە میانمار بە “ئاوارەی بەنگالی” ناو دەهێنرێت و مافی خوێندن و سەفەریان نییە و بۆ هاوسەرگیریش دەبێت رەزامەندی حکومەت وەربگرن و بۆشیان نییە لە دوو مناڵ زیاتریان ببێت.
ساڵی 1990 پارتی پەیوەندی نیشتمانی دیموكراسی بە سەرۆكایەتی (ئونگ سان سوتشی) رێژەی (80%)ی كورسیەكانی پەرلەمانی بۆرمای بەدەستهێنا، بەڵام سوپای ئەو وڵاتە ئەنجامەكانی رەتكردەوە و جومگەكانی دەسەڵاتیان كۆنتڕۆل كرد، سوتشی لە خەباتی مەدەنی بەردەوام بوو خرایە زیندانەوە، ناوبراو جگە لە خەڵاتی نۆبڵ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی چەندین خەڵاتی ئاشتی وەرگرتووە، لە 2010 ئازادكراو لە 2012 بووە ئەندامی پەرلەمان و لە 2015 بووەتە راوێژكار (سەرۆك وەزیران)ی بۆرما، بەڵام ناوبراو بەهۆی هەڵوێستی خراپی بەرامبەر كۆمەڵكوژی موسڵمانانی رۆهینگای توشی رەخنەی زۆر بوەتەوە بە تایبەت كاتێك ناوبراو لە چاوپێكەوتنێكدا ئەوەی رەتكردەوە لە بۆرما پاكتاوی رەگەزی رویدابێت.
ئێستا لە بۆرما چی دەگوزەرێت؟
رۆژی 25 ئاب 2017 (كۆفی ئەننان) سكرتێری پێشوتری نەتەوە یەكگرتووەكان راپۆرتی كۆتایی سەبارەت بە راستی كردەوە توندوتیژییەكان و كۆمەڵكوژی موسڵمانانی لە هەرێمی ئاراكان رادەستی نەتەوە یەكگرتووەكان كرد، ئەننان كە ماوەی ساڵێك بوو راسپێردرابوو تا راپۆرتێك لەبارەی توندوتیژیەكانی هەرێمی ئاراكان و دۆزینەوەی رێگەچارەی گونجاو بخاتەڕوو، لە راپۆرتەكەدا داواكراوە تاوانبارانی جەنگ و پێشێلكارانی مافی مرۆڤ دادگایی بكرێن، هەروەك داواشكراوە حكومەتی میانمار رەگەزنامە بداتە موسڵمانانی رۆهینگایی كە تا ئێستا لەو مافە بێبەشن و حكومەت وەكو كۆچبەری نایاسایی و ئاوارەی بەنگالی ناوزەدیان دەكات.
دوابەدوای راپۆرتەكەی ئەننان، لە كردەوەیەكی گوماناویدا ژماریەك كەس هێرشیان كردە سەر 30 بنكەی پۆلیس لە ژێر دروشمی (داكۆكی لە مافی كەمینە موسڵمانەكان)، لە دوای ئەو رووداوەش سوپای ئەو وڵاتە هێرشێكی بەرفراوانی بۆسەر ناوچەكە دەستپێكرد و چەندین گوندی گەمارۆدا، كە بە هۆیەوە لە ماوەی سێ رۆژدا 2-3 هەزار موسڵمان كوژراون و زیاتر لە 87 هەزار كەسیش ئاوارەبوون، ئەمە وێڕای ئەوەی لە كاتی هەڵاتنی موسڵمانان لە ناوچەكانی شەڕ ژمارەیەكیان لە كاتی رۆیشتنیان بۆ وڵاتی بەنگلادش مردن