دادوەرە شەهیدەكە؛ ئیبنوگەچی دەینەوەری

دادوەرە شەهیدەكە؛ ئیبنوگەچی دەینەوەری
یاسین تەها*
یاقوتی حەمەوی كە لە سەدەی حەوتەمی كۆچیدا ژیاوە، لە ئینسكلۆپیدیا بەناوبانگەكەی خۆیدا (معجم البلدان) ئاماژە بەوە دەكات لەناو گەلانی ئیسلامیدا، رۆڵەكانی هیچ نەتەوەیەك هێندەی كوردەكانی شارەزوور (هەولێر تا هەمەدان) پۆستی قەزاییان وەرنەگرتووە و لە سلكی دادوەریدا كاریان نەكردوە( )، بەڵام زۆر كەم لەم كۆمەڵە دادوەرە كوردە زۆرەی كە گەڕیدە و جوگرافیناس یاقوتی حەمەوی ئاماژەی پێكردووە هێندەی قازی ئیبنوگەچی دەینەوەری پێگە و كاریگەرییان لەسەر چواردەوری خۆیان هەبووە. كەمیان وەكو ئیبنوگەچ ناوبانگیان رۆشتوە، چ لە بواری كاری دادوەری، چ لە بواری ئیجتیهاد و شەرعزانی و پێشكەشكردنی راوێژ بەناودارترین میری كوردی لە هەرێمی چیاو شارەزوور؛ بەدی كوڕی حەسنەوی (405ك/ 1114ز كوژراوە).
ئەم چەند زانیارییەی لێرەدا دەخرێتەڕوو، هەوڵێكە بۆ ناسینی لایەنەكانی ژیانی ئەم یاساناس و شەرعزانە گومناوەی كورد، كە هەندێ میدیای عەرەبی گرنگییان بە ساڵیادی تیرۆركردنی داوە وەكو یەكێك لە پایەكانی دادوەریی لە سەدە ناوەڕاستەكانی ئیسلام( ) بەڵام تا ئێستا بە زمانی كوردیی هیچ توێژینەوەیەك لەبارەی ژیان و كارنامەیەوە بەردەست نییە.
ئیبنوگەچ كێیە؟
ناوی یوسفی كوڕی ئەحمەدە، بەڵام لە هەموو سەرچاوەكانی شەرعزانی و مێژوودا بە ئیبنو گەچی دەینەوەری ناوبانگی دەركردووە، كە گرنگترین شاری كوردیی هەرێمی چیایە. نازناوی گەچ كە هی ئەم دادوەرە بەناوبانگەیە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە باپیری وەستایەكی كارامە و لێهاتووی گەچكاریی بووە، لەبەر ئەوەشی هەمیشە داوای گەچی لەبەردەست و شاگردەكانی كردوە و فریای نەكەوتوون ناویان ناوە گەچ، ئەمەش بەڵگەیەكی روون و حاشاهەڵنەگری كوردبوونی ئەم دادوەر و شەرعزانەیە كە بەشی زۆری ژیانی مناڵی و گەنجی لە بەغدا بەسەربردووە.
ئیبنوگەچ كە لە نیوەی دووەمی سەدەی چوارەەمی كۆچی/ دەیەمی زایینی ژیاوە، بە پێچەوانەی باوك و باپیرییەوە كە ناویان لە كۆڕی خوێندن و لە ریزی زانایاندا نییە، لە شاری بەغدای پایتەختی خەلافەت لەبەردەستی سەرۆكی شافیعی مەزهەبەكانی بەغدا ئەبو ئیسحاقی مروزی و جێگرەوەكەی عەبدولعەزیزی دارەكی خوێندنی تەواو كردوە و پێگەشتووە، یەكێكە لە بەرهەمەكانی كۆڕەكانی خوێندنی فیقهی شافیعی لە سەدەی چوارەمی كۆچی كە بەشێوەیەكی بەربڵاو لە عێراق و رۆژهەڵاتی ئیسلامیدا باوو بڵاوبووە و( ) لە زۆرێك لە سەرچاوە مێژوییەكاندا بە سەدەی فتوحاتی شافیعی بەناوبانگە( ).
پایەی زانستی ئیبنوگەچ
هەرچەندە ئیبنو گەچ زیاتر وەكو دادوەرێكی بوێر و لێهاتوو ناسراوە، بەڵام رۆڵی ئەو تەنها لە بواری دادوەریدا قەتیس نابێت، بەڵكو لە بواری شەرعزانی و فەتوا و ئیجتیهادیشدا تاقانەی سەردەمی خۆی بووە، یەكێكە لە پایە سەرەكییەكانی ئاینزای شافیعی، نەك هەر لەسەر ئاستی ناوچە كوردنشینەكانی ئێران، بەڵكو لەسەر ئاستی تەواوی رۆژهەڵاتی ئیسلامی( ). ناوبراو، یەكێكە لە نووسەر و خاوەن دانراوەكانی ئەم ئاینزایە، لە هەمان كاتدا یەكێكیشە له‌ موجتەهید و شەرعزانە گەورەكانی( ) بەجۆرێك كە لە شار و دەڤەرەكەی خۆیدا كە دەینەوەر و هەرێمی چیایە، پایەی سەرۆكایەتیكردنی پەیڕەوكەرانی ئاینزای شافیعی وەرگرتووە( )، نەك هەر ئەوە بەڵكە بوەتە پێشەوای پەیڕەوكەرانی شافیعی لە تەواوی رۆژهەڵاتی ئیسلامی( ) كە پانتاییەكی زۆر فراوانتر لە دەینەوەر و هەرێمی چیا دەگرێتەوە.
رەنگە هەر كاری دادوەریی و قاڵبوونی لە پیشەكەیدا یارمەتیدەری ئیبنوگەچ بووبێت لە بەدەستهێنانی ئەم پایە شەرعزانییە بەرزە، چونكە دادوەرەكان كە بەردەوام بەریەككەوتنیان لەگەڵ كێشەی خەڵك و واقیعی ژیان هەبووە، هەمیشە زۆر باشتر لەو شەرعزانانە ئیجتیهادیان كردوە كە زیاتر پشتیان بە گریمانە و تیۆریزەكردن دەبەست و رۆڵی قەزاوەتكردن لە دەوڵەمەندكردنی كولتووری فیقهی و پەرەپێدانی ئاینزا فیقهییەكاندا شتێكی روون و حاشا هەڵنەگرە.
هەندێك لە پەیڕەوانی ئاینزای شافیعی هەمیشە نمونە بە ئیبنوگەچ دەهێننەوە لە پارێزگاریكردن و پەرەپێدانی ئاینزایەكه‌یان كە قوتابخانەیەكی نێوانگر و كۆكەرەوەیە لە نێوان قوتابخانەكانی فەرمووده‌ (ئیمام مالیك و ئیمام ئەحمەد) و قوتابخانەی راوبۆچوون (ئیمام ئەبو حەنیفە)، تەنانەت لە زۆرێك لە سەرچاوە رەسەنە مێژوییەكاندا باس لەوەكراوە كە پێگەی زانستی ئیبنوگەچی دەینەوەری لە هی پێشەوای شافیعییەكانی بەغدای هاوكاتی خۆی ئەبوحامیدی ئەسفەرایینی (417ك/ 1026ز مردووە) پتر و باڵاتربووە، لەكاتێكدا كە لە كۆڕ و وانەكانی ئەبوحامیددا دەوروبەری 300 شەرعزان بەشدار دەبوون ( ).
لەناو سەرچاوەكاندا بەسەرهاتێك زۆر بڵاوە كە پێگەی ئیبنوگەچ دەسەلمێنێت، دەگێڕنەوە كە جارێكیان یەكێك لە خوێندكارەكانی ئەبوحامیدی ئەسفەراینی سەرۆكی شافیعییەكانی بەغدا رێگەی دەكەوێتە دەینەوەر و بەشداریی وانەی ئیبنوگەچ دەكات و دواتر پێی دەڵێت: مامۆستا ناوبانگ لای ئەبو حامیدە و زانست لای بەڕێزتان؟ ئەویش لە وەڵامدا دەڵێت: ئەو بەغدا بەرز و بڵندی كردووە و منیش دەینەوەر سەركزی كردووم( )، وەكو ئاماژەیەك بۆ دوورەدەستی شاری دەینەوەر و نزمی پێگەی ئەم شارە لەچاو بەغدا، كە كاروانسەرا و قیبلەنومای فێرخوازان و زانستخوازانی سەرانسەری جیهانی ئیسلامی و جێگەی كۆبوونەوەی گەورە پێشەواكانی شەرعزانی و فەرموودە بووە.
بەپێی سەرچاوە مێژوییەكانیش خوێندكار و زانستخوازان لە هەموو جێگایەكی رۆژهەڵاتی ئیسلامییەوە كۆچیان دەكرد بۆ لای ئیبنوگەچ، تا زانست و ئەزموونی لێوەرگرن ( )، تەنانەت شەرعزانی بەناوبانگی عێراق و خوراسان دادوەر ئیبنو ئەبی عەمری عێراقی توسی یەكێك بووە لە خوێندكار و گوێگرەكانی ئەم زانا كوردە ( ) .
بە قسەی مێژوونوسان ئیبنوگەچ دانراو و بەرهەمی زۆری هەبووە لە بواری فەتوا و شەرعزانیدا( ) بەڵام بەداخەوە وادیارە بەشی زۆریان فەوتاون و نەماون، لەوانەش بەرهەمێكی زۆر ناوی هەیە بەناوی “التجرید” كە موحەڕیڕی ئاینزای شافیعی پێشەوا رافیعی هەڵوێستەی لەسەر كردوەو كەڵكی لە شیكار و فەتواكانی وەرگرتووە و لە میانەی داڕشتنەوەی فیقهی شافیعیدا ئاماژەی پێكردووە، جگە لەویش زۆری تر لە زانایان كەڵكیان لە شیكارەكانی بۆ فەرمودە و لە فەتوا شەرعییەكانی وەرگرتوە و هەندێ فەرمودەشی ریوایەت كردووە( ).
رۆڵی ئیبنوگەچ لە كایەی دادوەریدا
هاوكات لەگەڵ ئەوەی كە رەنگە ئیبنوگەچ كۆنترین و بەناوبانگترین شەرعزانی شافیعی بێت لەناو كورد بەشێوەیەكی گشتی، لە كاری ئیداری و دادوەریشدا هیچی لە پێشەنگییە شەرعییەكەی كەمتر نییە و كاری دادەوەریی لە شاری دەینەوەر و هەرێمی چیا لەئەستۆ گرتووە لە سەردەمی حوكمڕانی میر بەدری كوڕی حەسنەویدا( )، كە بەناوبانگترین و دەسەڵاتدارترین میری ئەم میرنشینە كوردیەی هەرێمی چیا و شارەزوورە.
دەینەوەر كە پایتەخی حەسنەوییەكان و شوێنی كاركردنی ئیبنوگەچی دەینەوەرییە، چیرۆك و بەسەرهاتی سەیری هەیە لە مێژووی كورددا و هەمیشە بە شاری عارف و زانا و سۆفی و ئەدیبان ناسراوە( )، بەر لە هاتنی ئیسلامیش پەیوەستەگی زۆری لەگەڵ ئایندا هەبوە (زەردەشتی) و تەنانەت باوەڕ وەهایە بنەڕەتی ناوەكەی “دەینەوەر” لە دیناوەران و خۆشەویستانی ئاینەوە سەرچاوەی گرتبێت ( )، یەكێكی تر لە تایبەتمەندییەكانی ئەم شارە بوونی فرەكولتووریی و فرە ئاینزاییە( )، بەڵام لە كۆتاییەكانی ژیانی ئیبنوگەچ و میرە بەناوبانگەیدا بەدری كوڕی حەسنەوی (398ك/1008ز)، دووچاری بوومەلەرزەیەكی گەورە بووەتەوە كە دەورەبەری 6 هەزار كەسی تێدا بووەتە قوربانی، بەم هۆیەشەوە زیانی زۆری پێگەشتووە و كاریگەری و پێشەنگییەكەی جارانی لەدەستداوە( ). لەگەڵ هاتنی شاڵاوەكانی مەغۆلیشدا (656ك/1258ز) بەتەواوی ئەم شارە لە سەردەستی مەغۆلەكان خاپوور كراوە( )، لە ئێستاشدا جگە لە كۆمەڵێك شوێنه‌وار (ناحیەی سەحنە) هیچی تری وەها لەم شارە بەجێنەماوە.
میر بەدر كە كاروباری دادوەریی پایتەختی میرنشینەكەی سپاردبوو بە ئیبنوگەچ، یەكێكە لە حەوت كوڕەكەی میری گەورە حەسنەوەی بەرزیكانی و لە ساڵی (369ك/979ز) حوكمڕانی میرنشینی حەسنەویهی وەرگرتووە و بووەتە سەرۆكی عەشیرەتی بەرزیكان، لەهەمان كاتیشدا بەهێزترین میری كورد لە سەردەمی خۆیدا و سنوری قەڵەمڕەوییەكەی هەمەدان و دەینەوەر و نەهاوەند و شابورخواست و شارەزوورو چەند ناوچەیەكی تری دەگرتەوە، لە دیوانی خەلافەتی بەغداشەوە نازناوی “ناصر الدین والدوله‌” ی پێبەخشرابوو، لەبەر ئازایەتی و پرۆژە خێرخوازییەكانی نفوزی تا سنوری مەككەی پیرۆز رۆشتووە( )، یەكێك بووە لە پشتیوانەكانی ئیبنوگەچ و رۆڵی گەورەی لە میرنشینەكەی خۆیدا پێداوە.
تیرۆركردنی ئیبنوگەچ
ئیبنو گەچ لای زانایانی ئاینزای شافیعی بە “دادوەرە شەهیدەكە” ناسراوە( )، چونكە لە ساڵی (405ك/ 1141ز) لەسەردەستی كۆمەڵێك جەردە و رێگر هەر لە شارەكەی خۆی دەینەوەر تیرۆركراوە( )، بەوتەی سەرچاوەكانیش هۆكاری تیرۆركردنی ئیبنوگەچ سڵنەكردنەوەی بووە لە مەترسییەكان و جەربەزەیی بووە لە حوكمدان، ئەوانەشی تیرۆریان كردوە ترسیان لەم جەسورییەی هەبووە( )،  ئەوەشی جێگای سەیرە هەریەك لە ئیبنوگەچ و میر بەدر  لەیەك ساڵدا و هەردووكیان بە كوشتن ماڵئاواییان لە ژیان كردووە، بەڵام ئیبنوگەچ لە زێدی خۆی بەخاك سپێردراوە، كەچی تەرمی میر بەدر رەوانەی مەشهەدی ئیمام عەلی كراوە لە نەجەف كە ئەمەشیان جێگەی مشتومڕ و لێكدانەوەی زۆرە و لێرەدا دەرفەتی باسكردنی نییە.
• ماستەر لە مێژوو و شارستانیەتی ئیسلامی