Home / بەشی مێژووی كورد / دیوی شاردراوەی پەیوەندیی ئەرمەن و زازا

دیوی شاردراوەی پەیوەندیی ئەرمەن و زازا

دیوی شاردراوەی پەیوەندیی ئەرمەن و زازا374067228-256398046636333889193424445-hemnOmar3_452349867

هێمن عومەر خۆشناو

ئەم نووسینە خوێندنەوەیەكی شیكارییانەیە بۆ پەیوەندیی ئەرمەن و كوردانی زازا، یان بە واتایەكی دی هەوڵ و چاوتێبڕینی ئەرمەنەكانە بۆ زازاكان، كە وێڕای پەیوەندیی خراپكراوی هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن بەگشتی، بەڵام هەڵبژاردنی زازا لەناو ئەم چوارچێوەیەدا جێگەی هەڵوەستە لەسەركردنە و ئاسۆی باشی و خراپی پاشەڕۆژی پەیوەندییەكە لە دونیای تێگەیشتنی ئەم سەردەمەدا چۆن لێكدەدرێتەوە و مەودای دووريی و قووڵییەكەی، چارەنووسی خاك و زمان بەرەو كوێ دەبات و،  دەخاتە ڕوو.

زازایيەكان كێن؟

زازا یان دیملی شێوە ئاخاوتنێكی زمانی كوردییە و بەگوێرەی بۆچوونی لێكۆڵەرانی كورد، ئەم شێوەزارە سەر بە دیالێكتی گۆرانە و وەك هەورامی سەر بە یەك زارن. بەڵام بەشێك لە لێكۆڵەرانی نا كورد بە زمانێكی سەربەخۆی ئێرانی دادەنێن، هەروەك هەندێك لە زازاییەكانیش وەها خۆیان دەناسێنن كە زمانێكن لە زمانی كوردی جودان(1).

بەشێك لە ڕۆژهەڵاتناسانیش لەوانە (مەكەنزی)، هەروەها (هادانك) لەژێر كاریگەری (ئۆسكارمان) پێیوایە كە دیملی یان زازایی لە ناوچەی دیملی ئێرانەوە هاتوون و پەیوەندییان لەگەڵ زمانەكانی تاتی و تاڵشی و مازەندەرانی هەیە. هەر بۆ ئەوەش بەشێك لە توێژەران ڕیشەی زمانی زازایی بە بەشێك لە كرمانجی دانانێن و پێیانوایە (زازايیەكان لەوانەیە لە كەناری باشووری دەریای خەزەره‌وه‌ كۆچیان كردبێ، هەندێكیش لەوانە خۆیان بە دیمیلی دادەنێن كە دەلالەتە لە گرووپێك لە خەڵكی پارێزگای گەیلان “دیلیمان/ ناوچەی دیلمان”، هەندێك لە زمانەوانانیش پەیڤی دیمیلی یان دیلمیان پەیوەست دەكەن بە چیاكانی ئەلبورزی نزیك كەناری دەریای خەزەر لە ئێران و پێیانوایە كە دیمیلییەكان/ زازایيەكان لە دەیلەم “دیلمان”ه‌وه‌ هاتوون و وەك زمانەكانی ئێستای باشووری كەناری دەریای خەزەر لە وێنەی زمانەكانی خزری/ كاسپین، سنگسری، مازندەرانی، تاتی /هەرزەندی، سەمنانی، تاڵشی/ گەیلەكی….ن. كە پێیانوایە ئەم زمانانە زۆر لە زازایی نزیكن. ئەگەرچی ئەم بۆچوونە لە ڕوانگەی نەسلناسی پاڵپشت ناكرێ، لێكۆڵینەوە تازەكانیش ئەوە نیشان دەدەن كە ڕەگ و ڕیشەی دیمیلی/ زازایيەكان ئەنادۆڵی بووە و لە ڕوانگەی نەسلناسی دراوسێی كرمانجەكانن و تەنیا لە ڕووی زمانییەوە لەگەڵ باشووری دەریای خەزەر پەیوەندیدارن)(2).

به‌ڵام ئەوەی جێی سەرنجە ئەم ڕۆژهەڵاتناسانە یان بە مەبەست ئەو ئاماژانەیان كردووە و یانیش هاتوون بۆ ماوەیەكی كەم لەناو زازاییەكان ماون و وایان هەست كردووە كە لەگەڵ زمانەكانی باكووری ئێران نزیكییان هەیە، بۆیە ئەو بڕیارەیانداوە.

لە زانستی زماندا ئەوەی زۆر گرنگە ئەوەیە كە خەڵكەكە خۆیان چى ده‌ڵێن، ئەوە حسێب دەبێ، بۆیە بەگوێرەی لێكۆڵەران پێش ئەوەی زازاییەكان ببنە شارستانی و ئەو كاتەی كە ئەو ڕووداوە سیاسییانەی سەدەی بیستەم ڕوویان نەدابوو، زۆرینەی هەرە زۆری زازاییەكان لە گوندان بوون، بەڵام بەهۆی خاپووركردنی زۆربەی گوندەكان و بە هۆكاری تر ڕوویان لە شارەكان كرد، لە شاردا وەزیفە و ئەركیان گۆڕدرا، چونكە پێش هاتنیان بۆ شار، هیچ زازاییەك نەیگوتووە من زازاییم، بەڵكو هەموویان دەیانگوت من كردم، یان من كیردم، بە كرمانجەكانیشیان گوتووە كردیسی، واتە كوردئاسا، یان وەك كوردان(3).

تەنانەت خەڵكی پارچەكانی تری كوردستانیش تائێستاش نەیانزانیوە شێخ سەعیدی پیران و سەید ڕەزای دەرسیمی زازان، ئەوە لەكاتێكدایە ئەوانیش بە زاریاندا نەهاتووە كە زازان. لەبەرئەوە ئێمە پشتگیری ئەو بۆچوونە دەكەین كە نەك هەر ناكرێ بە دیملی ناوببردرێن، بەڵكو زازابوونەكەش لە كرمانجییەكە جوێ نابێتەوە وەك نەتەوە، ئەوەندە هەیە دەكرێت ئەویش وەك شێوە ئاخاوتنێكی كوردی تەماشا بكرێت، چونكە كۆنترین دەقی ئەدەبی زازاكی، مەولوودنامەی (ئەحمەدێ خاسێ)یە، ئەویش نووسیویەتی مەولوودا كردی و بە هیچ جۆرێك ئاماژەی بۆ زازاكی نەكردووە.

(جەلادەت عالی بەدرخان) لە گۆڤاری هاواردا لە ژێر ناوی (زاری دوملی و مەولوودا عثمان ئەفەندی)، بابەتێكی نووسیوە و لە ناساندنی زازا دا دەڵێت:( زاری دوملی: ئەڤ زار زمانی كوردین، دوملی ئان زازانە، كوردێن دوملی د وڵاتێ ژۆرین د ڕۆژئاڤایێ وی وڵاتێ دە ڕونشتینە. ب پڕانی تەڤلی كوردمانجانن و ژێ زارێ خوە پێڤە ب كوردمانجی ژی دزانن)(4).

خاڵێكی تر هەیە پێویستە بخرێتە ڕوو، ئەویش ستراتیژییەتی ئەو خاكەیە كە زازاكییەكانی لەسەر نیشتەجێن، بەتایبەت بۆ ڕۆژئاواییەكان یان بە دەربڕینێكی تر بۆتە جێی سەرنجی ڕۆژهەڵاتناسەكان، ڕەنگە هەر ئەمەش بووبێتە هۆی ئەوەی ئەوان حەزیان بەوە كردووە زازا لە كرمانج دابڕنن. بەوەی ناوچەكە بۆ ئەرمەنەكان زۆر گرنگە و لە هەندێك شوێندا لە كاتی خۆیدا ئەرمەنی لێ نیشتەجێ بووە، بۆیە ئەرمەنەكان و ڕۆژئاواییەكان ئەو هیوایەیان هەر ماوە كە لە داهاتوودا قەوارەیەك بۆ ئەرمەنەكان دروست بكرێت، یان ئەو دەوڵەتە مەزنەی ئەوان خەونی پێوە دەبینن، باشترین شوێنیش كە دەكەوێتە سەر سنووری ئەو دەوڵەتە، خاكی زازاییەكانە. هەر لەبەرئەوەشە ئێستا لە ئەرمینیا و یەریڤان هەوڵی ئەوە دەدرێت بایەخ بە زازاییەكان بدرێت، لەم ڕووە تائێستا لە ماوەی ساڵانی(2012-ـ 2014)دوو كۆنفڕانسی زانستی تایبەت بە زازاییەكان سازكراوە.  ئەم هەوڵە بۆ مێژوومان دەگەڕێنێتەوە كە شاعیرێكی وەك حاجی قادری كۆیی هەر ئەو كات هۆشیاری ئەوەی دابوو، كە نیازێكی وەها هەیە و ئەرمەنەكان بەتەمان جێی كوردان بگرنەوە، بۆیە دەڵێت:

خاكی جزیرە و بۆتان

یەعنی وڵاتی كوردان

سەد حەیف و سەد مخابن

دەیكەن بە ئەرمەنستان

ئەرمەنەكان چاویان لە خاكی زازاكانە

زازايیەكان بە پەرش و بڵاوی لە زۆر لە ناوچەكانی باكووری كوردستان بڵاوبوونەتەوە، بەتایبەتی لە بەشێك لە پارێزگای دیاربەكر و تەواوی پارێزگاكانی بنگۆل و ئەلعەزیز و هەندێ لە قەزای موش و دەرسیم و ئورفاش بە زازاكی قسه‌ دەكەن. وردتر بڵێین (كوردی زازا، كرمانجكی یان كردكی، دملكی، شوێنی نیشتەجێبوونیان باكووری ڕۆژهەڵاتی كوردستانی بن دەستی توركیایە. ئەم بنكەیەش لە باكووری ئەرزەڕۆم و ئەرزنجان لە باشوور تا دەگاتە گەرگەر و ئەدیامان و ناو سوێرك و قەزای ئورفا و گوندەكانی باكووری ئورفایە. هەروەها لەناو سەنتەری قەزاكانی دیاربەكر وەك چەرموك و چەنگوش و پیران و هێنی و هەروەها لە چەند گوندێكى مەزنی ئەو قەزایانە وەك لیجە و حەزرۆ چنار و قولپ، وێڕای قەزای گمگم و قەزای موش و چەند گوندێكی قەزاكانی ئەرزەڕۆم وەك خنوس و تەكمان هه‌ن. هەروەك لەناو ئەرزنجان و هەندێ لە گوندەكانی و لە دوو قەزای سیواس و گوندەكانی. شاری دەرسیم و قەزاكانی وەك بولومۆر و نازمییە و ئۆقاچیخ و خۆزات و جەمیشكەزەك و لە تەواوی (ئەلعەزیز) و قەزاكانی وەك مادەن و پالۆ و لە ناوەندی قەزای قەرەقۆجان و لە شاری بینگۆل و هەموو قەزاكانی و لە زۆربەی قەزای سۆلخان و قارلی جاف، ئەمانە بە زازاكی دەپەیڤن)(5).

ئەم ناوچە جۆربەجۆرانەی كە زازایان لێ نیشتەجێن، باشترین دەرفەتە بۆ ئەرمەنەكان، چونكە ئەوان ناتوانن ئەو پەیوەندییە لەگەڵ كورد(كرمانجی) بەگشتی پەرەپێبدەن، دەبێ لەو خاڵەوە دەستپێبكەن كە زازایيەكان هەستی جیابوونیان لە كورد لەلا وروژێنراوە، كە ئەمە دەوڵەتی تورك و خەڵكێكی زازا ئەم بیرۆكە پەرە پێدەدەن و جگەلەمەش نزیك لە نیوەی زازایيەكان عەلەوین و ئەمەش دەرفەتێكی دیكەی پێكانی ئامانجەكەیە و لەلایەكی تریشەوە پچڕپچڕی ئەو دانیشتوانەی سەرەوە، قورسایی كرمانجی بەگشتی كەم دەكاتەوە و هەڵكەوتەی شوێنەكەش بۆ ستراتیژییەتی سنووری دەوڵەتی مەزنی ئەرمەن زۆر لەبارە.

هەوڵەكانی جیاكردنەوەی زازاكی لە كوردی

میشیل لیزینبێرگ لە كتێبەكەی خۆیدا (كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست) ناوی ئەو نووسەرانە دێنێت كە بۆچوونی تایبەتی خۆیان لەسەر زازایی هەبووە و دەڵێت: مان (1909-23ت) یەكەم كەس بووە تێبینی كردووە كە جیاوازیی نێوان زازایی و گۆرانی لەلایەك و كرمانجی و سۆرانیش لەلایەكی ترەوە، ئەوەندە گەورەیە كە ناتوانین بە زاری جیاوازی هەمان زمانیان دابنێین.  سۆن (1921) دوای چەند ساڵێك، بە شێوەیەكی سەربەخۆ گەیشتۆتە هەمان ئەنجام. نووسەرانی پێشتر، بۆ نموونە: لێر چ (1857) و موولەر (1864) زازاییان بە یەكێك لە زارە كوردییەكان داناوە، ئەگەرچی ئەوانەی بە زارەكانی تر دەدوان بە زەحمەتییەكی تایبەتی لەم زارە دەگەیشتن. ڕیچ  بە شێوەیەكی گشتی لای دەكرد بە لای ئەوەدا كە گۆران لە ڕووی ئیتنییەوە بخاتە ناو چوارچێوەی كوردەوە، ئەگەر چی هەندێك جار دوو دڵ بوو، چونكە چاك ئاگاداری جیاوازییە زمانەوانی و كۆمەڵایەتییەكانی بوو لەگەڵ جافەكانی كوردی زمانی دەوروبەرییان.

(مان) بۆچوونە زمانەوانییەكەی ڕێكخستووە و جەختی كردووە كە قسەی ڕاستت دەوێ زازایی و گۆرانی زاری كوردی نین، بەڵكو لقێكی سەربەخۆن لە زمانە ئێرانییەكان. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو، جیاوازییەكە تەنیا بە زمانەوانی دادەنێت، نەك ئیتنی. ئەگەرچی هەندێك سیمای چاندیی جیاوازی تێبینی كردووە لەناو گۆرانەكان. ئەگەر زازایی و گۆرانی، تا سەردەمی (مان) و (تا ماوەیەكی زۆر دواتریش) لەلایەن خەڵكی ناوچەكەوە بە زاری كوردی دانرابن، ئەمە بەگشتی سەبارەت بەوە بووە كە گۆران و زازا زمانەكان، بەبێ دوو دڵی، لە  ڕووی ئیتنییەوە بە كورد دانراون. بە جۆرێكی تر بڵێین زمان خۆی لە خۆیەوە پێوەرێكی ئیتنی جیاكەرەوەی زۆر گرنگ نەبووە، هەرچەندە ئەگەر هۆكاری تری ئایینی و خێڵەكی لەگەڵدابایە، وای لێ دەهات. ئەمەش ئەو كاتە باش دەردەكەوێت كە سەیرێكی سەرنج و تێبینی چاودێریكەرانی ڕووی دەرەوە بكەین.

ئەولیا چەلەبی، نووسەری گەشتنامەی سەدەی حەڤدەيه‌م، لە كتێبی چوارەمی سیاحەتنامەكەیدا، زازایی بە یەكێك لە شازدە (لە شوێنی تر پازدە) زارەكانی كوردی دادەنێت. جێی بایەخە، ئەو، زمانی بارەگای ناوچەكەی، كە لە تبلیس قسەی پێ دەكرێت و پێی دەگوترێت (ڕۆژێكی) بە زارێكی كوردی داناوە، هەرچەندە نموونەكانی وادەردەخەن كە ئەم زارە زۆر ئاشكرایە  توركی بێ و زۆر شتی خوازراوەی ئەرمەنی تێدابێت. ئاشكرایە بەلای ئەولیا چەلەبییەوە پێوەری تری جگە لە پێوەری زمانەوانی هۆكاری یەك لاكەرەوە بوونە لە چەسپاندنی لكانی ئیتنییەوە.

بە هەمان شێوەش، توێژەری پێشەنگی دانیماركی كارستێن نیبوور (1768)، كە لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەدا گەشتێكی بە ناوچەكەدا كردووە و لە ڕێگه‌ى خۆیدا، لە دیاربەكرەوە بۆ ماردین، ڕاسته‌وخۆ بەناو جەرگەی خاكی زازا زمانەكاندا تێپەڕیوە، بەڵام یەك تاكە جار چییە تێبینی نەكردووە كە ئەم خاكە كۆمەڵێكی ئیتنی جیای تێدابێت، لەبەرئەوەی خۆی نە كوردی دەزانی و نە توركی. دیارە زانیاریدەرەكانی (كە دیارە جێی بڕوا بوون) باسی هیچ جیاوازییەكی زارەكی یان ئیتنی ئێرەیان بۆ نەكردووە. بە جۆرێكی تر بڵێین، دیارە لەوكاتەدا، ئەوانەی بە زازایی دواون (وەك هەن) لە كوردی تر جیانەكراونەتەوە. لەوماوەیەدا، ئایین سنوورێكی ئیتنی زۆر گرنگتر بووە لە زمان، بەڵام تەنانەت ئەم سنوورەش تەواو و كامل نەبووە. بە ئاشكرا باجەلان و لەك و سارلی بە كورد دادەنێت، بەمجۆرە، گۆرانی و زازایی لە ڕووی ئیتنییەوە، لە هەموو حاڵێكدا زمانی كوردی بوون. بەلایەنی كەمەوە، تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم، هیچ دەرك كردنێك بە ناسنامەی تایبەتی زازایی دیار نییە. لەوەدەچێت ئەوكات هۆكاری خێڵەكی و جوگرافی و بەتایبەتیش ئایینی لە هەموو كاتێك بەهێزتر بووبێت. مەكەنزی پێیوایە كە ” گەلی زازا، وەك گۆرانەكان، بنچینەیان بۆ كەناری باشووری دەریای قەزوين دەچێتەوە، واتە بۆ دەیلەم، كە ئەو (تاقمە كوردە سەرەكییانەی) دواتر گەیشتنە ئەوێ، ئەمانەیان بەرەو ڕۆژاوا ڕاماڵی(6).

وەك باسكرا سەرەتای هەوڵەكان بۆ بەشێك لە ڕۆژهەڵاتناسان دەگەڕێتەوە، ئاشكراشە بەشێك لەم ڕۆژهەڵاتناسانە كەسانی سەر بە دەزگا  هەواڵگرییەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا یان نوێنەر و فەرمانبەرانی وەزارەتی كاروباری دەرەوەی ئەو وڵاتانە بوون و بەمەبەست و بۆ دواڕۆژێكی دوور ڕوانینەكانیان خستۆتە ڕوو. یەكەم هەنگاوی ئەرمەنەكانیش لە زمانەوە دەستپێدەكات و بە دووەم هەڵمەت دادەنرێت دوای ڕۆژهەڵاتناسەكان، ئەویش (هەندێ ئەرمەنی توندڕەو كە بیرۆكەی دەوڵەتی مەزنی ئەرمەنییان هەڵگرتووە و پێیانوایە ناوچەكانی باكوور و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەشێكن لەو دەوڵەتە و لە خاكی ئەرمینیای گەورە. ئەمانە دەزانن كە لە ناوچەكانی زازادا ئەرمەن نەماون و بەو خەیاڵە دەژین كە زازا ڕەگەزێكی ئەرمەنین و بەتایبەتی زازایانی عەلەوی لە ناوچەكانی ده‌رسیم و شێوەئاخاوتنی زازاكیش بە شێوەئاخاوتنێكی نزیك لە ئەرمەنی دادەنێن. هەروەك چۆن بەشێك لە فارسەكانیش پێیانوایە كە كوردیی بەشێكە لە ئه‌وان. هەر لەو سۆنگەشه‌وه‌ بووە بەشێك لە زانا و توێژەرانیش لەبن سێبەری ئەو هێرش و بۆچوونە توندڕەوانەیە بە هەڵە هەمان بۆچوونیان دووبارەكردوونەوە)(7).

لە پەیماننامەی سیڤەریش هاتبوو كە دەبێ ئەرمەنستان و كوردستان و حیجاز سەربەخۆیی خۆيان وەربگرن، لەو نێوانەدا سنووری هەریەكەشیان دیاریكرابوو، كە بۆ موجامەلەی داخوازییەكانی ئەرمەن ناوچەی(وان) لە كوردستان دوورخرایەوە،  بەمەش ئەمین عالی بەدرخان نەخشەیەكی دیكەی پێشكەش كرد و وانی خستەوە ناو نەخشەی كوردستان و گفتوگۆكانی نێوان كورد و ئەرمەن بەردەوام بوو لەسەر ویلایەتی ئەرزەڕۆم و ساسۆن و  هەروەها ئاگری و مووش، كە ئەوكاتیش ئەرمەنەكان بە هی خۆیانیان دادەنا(8).

ئەم هەڵمەتە ئێستاشی لەگەڵ دابێت هەر لەبرەودایە و كارەكە لە ئاستی زمان دەرچووە و ڕووەو خاك هەنگاوی ناوە، بۆ وێنە (ریمون كیفوركیان)ی سەرۆكی توێژینەوەكانی زانكۆی پاریسی هەشتەم لە شوباتی 2015 وەها دەنووسێت كە:( لە شەڕی ئەرمەن و عوسمانییەكاندا ئەرمەنەكان لە (شەش ویلایەتەكەی ڕۆژهەڵات بەتلیس، سیواس، ئەرزەرۆم، وان، دیاربەكر و ئەلعەزیز كۆچیان پێكراوە، ئەم ویلایەتانە نیشتمانی دیرۆكیی ئەرمەنەكانە)(9)، دەبینین هەموو باژێڕە كوردییەكان بە هی خۆیان دادەنێن، تەنانەت ئەوەی كە كورد بە پایتەختی خۆی دادەنێت لە باكوور، ئەوان ئەویش دەخەنە ناو ویلایەتەكانی خۆیان.

مەزهەبی زازا

وەك سەرنج دەدرێ زازاییەكان بەشی هەره‌ زۆریان لەسەر ڕێڕەوی سوننە مەزهەبن و بەشەكەی تریشیان عەلەوین، ئەگەرچی بەلای هەندێ توێژەری فارسییەوە كە لەژێر كاریگەری شیعەگەرایەتیدان، پێیانوایە نیوەيان عەلەوین و نیوەشيان سوننین، بەڵام وەك پرسی مەیدانیمان، بۆمان دەركەوت كە بەشە زۆرەكە سوننین و ئەو بەشەشی عەلەوییە، وەك شیعەكانی لوبنان و توركیا و ئیران نین، واتە خاوەنی حوسێنییە و شوێنی پەرستش كردن نین، بەڵكو تێیاندا هەیە وەك سوننییەكان دێنە مزگەوت و مەراسیمە ئاینییەكانیان جێبەجێ دەكەن و ئەوانی دیكەشیان نوێژ ناكەن، بەڵام ئەو سرووتە ئایینییانەی كە بوونەتە دابی كۆمەڵایەتی، وەك خەڵكی تر پێیەوە پابەندن.  دیملییە عەلەوییەكان لە ناوچەكانی باكووری ناوەڕاست و دیمیلییەكانی سوننەش لە ناوچەكانی باشوور دەژین. گوایە (مەزهەبی كۆنی زازاكان زەردەشتی بووە)(10)، ئەمەش تائێستا بە بەڵگەیەكی زانستی پشتڕاست نەكراوەتەوە.

ئەرمەنەكان زیاتر مەزەبى عەلەویبوونی هەندێ لە زازاكانیان قۆستۆتەوە، بەوەی دەكرێ ئەگەر لەگەڵ سوننی بوونیش نەبن، بەڵام لەگەڵ ئەرمەنەكان هاوكاربن، لەبەرئەوە ئەو سنوورەی زیاتر عەلەوییەكانی لێ نیشتەجێن وەك شوورەیەك دەبێت بۆ سنووری ئەو دەوڵەتە مەزنەی ئەرمەنەكان كه‌ خەونی پێوە دەبینن و لەو نێوانەدا كورد بەگشتی دەكەوێتە نێوان عەلەوییەكان و ئەرمەنەكان و بەوشێوەیەش سنوورێك دێتەكایەوە كە بە دڵی ئەرمەنەكانە.

زازا و شۆڕشەكانی كورد

بێگومان لە زۆر بواردا زازاییەكان پێشەنگ بوون، ئەم پێشەنگییەش دواتر وەك ناسنامەی زازاكی بوون نەناسێنراوه‌، بەڵكو وەك كوردێك تەماشاكراوە، دیارترین نموونەش لەم بارەدا شۆڕشەكەی شێخ سەعیدی پیرانە، كە لەم بارەیەوە لیزینبێرگ  دەڵێت:” لە شۆڕشی شێخ سەعیددا، كە بە سەركردایەتی كوردی سوننی زازایی زمان بوو، كۆنفیدراسیۆنی ملی كرمانجی زمان و خێڵەكانی جبران و حەسەنان بەشدارییان تێداكرد، بەڵام خێڵە عەلەوییە زازایی زمان و كرمانجی زمانەكان بە توندی لە دژی شۆڕشەكە وەستان. لەم حاڵەتانەدا، سنووری ئایینی و خێڵەكی زیاتر لە زمانەوانی دەوریان هەبووە.. لە شۆڕشی دەرسیمی(1937ـ-1938)، تەنیا خێڵی عەلەویی بەشدارییان كرد”(11). ئەمە لە كاتێكدایە كە بۆچوونی تری پێچەوانە هەن نكۆڵی لەم ڕاماڵینە دەكەن، بۆ وێنە :” (ڤان برۆنسن) هەوڵ دەدات بيسەلمێنێ كە ئەو بۆچوونەوەی دەڵێت خێڵە كوردی زمانەكان دانیشتووی ڕەسەنی گۆرانی زمانیان بەزاندبێ و ڕایانماڵی بن، كە ئەوانیش لە دەیلەمەوە هاتبن (ئەمە جگە لە دانیشتوانی تەواو ناخێڵەكی كە ئیدمۆنز باسیان دەكات زۆر سادە و ساویلكانەیە، هیچ كات كۆمەڵەی ئیتنی سەرلەبەری یەك پارچەیی monolithic نەبووە و سەرچاوەی مێژوویی هەن ئاماژە بۆ كردەوەی تر دەكەن. بۆ نموونە: مینۆرسكی  باس دەكات كە گۆران، لە سەدەی نۆزدەمدا، وەك خێڵێكی شەڕاوی باس كراون”(12).

لە ئەنجامی ئەو خستنەڕووەی بنگە و بناغەی پەیوەندییەكە دەردەكەوێت كە وێڕای ئەوەی كوردانی ئەرمەنستان هەوڵی بەهێزكردنی پەیوەندیی كورد و ئەرمەنیان داوە و لەو ڕوانگەوە كوردانی ئەوێ ڕۆڵی باشیان لە پەرەسەندنی زمان و ئەدەبی كوردی گێڕاوە، بەڵام ئەوەندەی ئەرمەنستان بایەخی جددی بە كوردانی زازا دەدات، ئەوەندە بەگشتی بایەخ بە كورد نادات، تەنانەت لەناو هەموو ئەو كارەسات و قڕكردنانەی بەسەر كورددا هاتوون لە هەموو پارچەكاندا، نە ئەرمەنستان وەك حكومەت و نە لەسەر ئاستی گەلیش ئیدانە نەكراون و هێشتاش ئەو خەونەیان نەهاتۆتەدی كە پێیان وابوو لۆزان و سیڤەریش بەڵێنەكەیان نەهێناوەتەدی بەوەی كە بەشی زۆری خاكی كوردستان دەبێ بكەوێتە ژێر قەڵەمڕەوی ئەرمەنییەكان.

لەبەرئەوە ئەگەر لە مێژوودا هەردوو گەلی ئەرمەن و كورد تێوەگلاوی شەڕێكی نەگریس بووبن، ئەوا مانای ئەوە ناگەیەنێت كە كورد بە ستەم ڕازی بووبێ جا هەر كامیان كردبێتى، بەڵام ئەم دیوە شاردراوەیەش مەترسییەكی گەورەیە كە بە پەنهانی خاك و زمانی كوردان خەونی پاشەڕۆژی گەلێكی وەك ئەرمەنە كە بیخاتە ژێر ڕكێفی خۆی.

سه‌رچاوه‌ و په‌راوێزه‌كان

1ـ ئەم بۆچوونە لای هەندێك لە لووڕەكان و هەورامییەكانیش ئەم سەردەمە لە برەودایە.

2ـ زبان زازا (دیملی)، دكتر سیاوش مرشدی، تهران موسسە نشر بلخ، 1391، ل12.

3ـ ئەم بۆچوونە نووسەری ناوداری زازا، محمد مالمیساژ لە كۆنفرانسی كوردۆلۆژی دەریبڕی لە زانكۆی دیجلەی شاری دیاربەكر لە ڕێكەوتی 22/9/2016.

4ـ زاری دوملی و مەولوودا عثمان ئەفەندی، جەلادەت عالی بەدرخان، گۆڤاری هاوار، ژمارە2325، تموز 1933، ل1.

5ـ اللغة الكردیة، مراد جوان، ترجمة دلاور زنكی، مجلة افشین الالكترونیە، بتاریخ 24/2/2011   https://kurdsyria.wordpress.com

6ـ كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست، میشیل لیزینبێرگ، و.عەزیز گەردی، سەردەم، سلێمانی، 2004، ل79.

7ـ اللغة الكردیة، مراد جوان، ترجمة دلاور زنكی، مجلة افشین الالكترونیە، بتاریخ 24/2/2011   https://kurdsyria.wordpress.com

8ـ بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە سایتی ویكیپیدیا لەبارەی (پەیماننامەی سیڤەر)

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%87%D8%AF%D8%A9_%D8%B3%D9%8A%D9%81%D8%B1#.D8.A3.D8.B1.D9.85.D9.8A.D9.86.D9.8A.D8.A7_2

9ـ  مجازر الارمن وتفكك السلطة العثمانیە الی دولة-أمة تبطن استبعاد غیر الاتراك، ریمون كیفوركیان، جریدة الحیاة، 8 نیسان/2015.

10ـ زبان زازا دیمیلی، دكتر سیاوش مرشدی، ل13.

11ـ كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست، میشیل لیزینبێرگ، و.عەزیز گەردی، سەردەم، سلێمانی، 2004، ل64.

12ـ سەرچاوەی پێشوو، ل81.

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

کۆمەڵگەی کوردی لە روانگەی شەرەفخانی مێژوونووسەوە

 د. ئیسماعیل مەحموودی  پوختەی توێژێنەوە: شەرەفخانی بەدلیسی لە کۆتایی ساڵانی سەدەی شانزە بەنووسینی شەرەفنامە، مێژوونووسیی کوردی دەسپێکرد. شەرەفنامە هەڵگری مێژووی بەسەرهاتی بنەماڵە دەسەڵاتەدارەکوردییەکانی سەردەمی خەلافەتی عەباسی تا کۆتایی ساڵی(٧-١٥٩٦) واتە تا سەرەتای سەفەوییەکانە. شەرەفنامە لە ئەساسدا درێژەی هەمان نەرێتی میژوونووسییسونەتی واتە مێژوونووسیی سیاسی و عەسکەری و بنەماڵییە. بەڵام پێشەکییەکەی شەرەفنامە سەبارەت بە مرۆڤی کورد وکۆمەڵگەی کوردی دەتوانێت تا ڕادەیەک ئەم بەرهەمە مێژووییە لەبەرهەمە مێژووییەکانی هاوچەرخ و پێش خۆی جیا بکاتەوە و وەکدابڕانێک لەو نەرێتە مێژوونووسییە پێناسەبکرێت. ئەم وتارە دەیەوێت پاش ئاماژەدان بە ڕوانگەی شەرەفخانسەبارەت بە مێژوو و هەروەها ڕەوشتی میژوونوووسیشەرەفخان، تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگەی کوردی و مرۆڤی کوردلە ڕوانگەی ئەم مێژوونووسەوە ڕوون و شی بکاتەوە. ئەم وتارە پێیوایە لە ڕوانگەی شەرەفخانی بەدلیسیەوە، ئاییینیبوون، غیابی عەقڵانییەت، پەرتەوازەیی، غیابی ئەندیشەییەکگرتن، ویستی یەکتر کوژی، بیرنەکردنەوە لە داهاتوو، گرنگیدانی بە  نازناوی ئازایەتی و ڕێگەپێنەدان بۆ دامەزرانیدەسەڵاتی کوردی ، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی مرۆڤی کورد وکۆمەڵگەی کوردیین کە  لەم وتارەدا بە شێوازی شیکاری گوتاردەخرێنە بەر باس و توێژێنەوە. وشەسەرەکییەکان: مێژوونووسیی کوردی، شەرەفخان، شەرەفنامە، کۆمەڵگەیکوردی، شیکاری گوتار. پێشەکی: هەزارەی دووەم– لە ساڵژمێری ئیسلامیدا– سەرەتای دەرکەوتنیمێژوونووسی کوردستان و مێژووی دەسەڵاتە کوردییەکانە. «شەرەفنامە“یان میژووی موفەسسەڵی(تێروتەسەلی) کوردوستان» یەکەمین مێژووی کوردستانە کە لە ساڵی(١٥٩٦/١٠٠٥ ) و لە سەر دەستی شەرەفخانیبدلیسی(١٦٠٣-١٥٤٣ ) نووسراوە. هەزار ساڵ ئامادە نەبوون و غیاب لە ڕەوتی مێژوونووسی، شتیکنییە کە بکرێ چاوی لێ داخرێت و بە ئاسانی بە سەریدا تێپەڕێتو دواهات و دەرنجامەکانی ڕوون نەکرێتەوە و خوێندنەوەیان بۆنەکرێت، درێژە کێشانی گوتاری بە گاڵتەجاڕ کردن و پەراوێزخستنی کورد، تێکەڵ کردنی ڕابردووی بە وەهم و ئەفسانە، پەرەپێدانی هەڵوێستی بێدەنگی بەرامبەر بە مێژووی کورد، کێشەیسا‌غ کردنەوە و پەردە هەڵدانەوە لە سەر ڕابردوو و قەیرانیناسنامەی ئەمرۆی ئینسانی کورد و کۆمەڵگەی کوردی، لە ڕیزیبەرچاوترین دەرنجامەکانی ئەم غیابەیە کە  شەرەفنامەویستووییەتی بەشێکی ئەم غیابە پڕبکاتەوە. …