مێژووی کۆریا لە دروستبوونیەوە تا ئەمڕۆ

مێژووی کۆریا لە دروستبوونیەوە تا ئەمڕۆ

مێژووی وڵاتی کۆریا لەسەردەمی فۆرماللی دەست پێدەکات لەگەڵ بنیاتنانی لە 25 ‌ئابی 1948 هەرچەندە رييى سينگمەن پێشتر سەربەخۆیی ڕاگەیاندبوو بۆ دوو ڕۆژ بەشێوەیەکی ڕەسمی..

لە ئەنجامە داگیرکاریەکەی ژاپۆن بۆ کۆریا لە کۆتایدا بە سەرکەوتنی کۆریا و بەزینی ژاپۆن کۆتایی پێهات وە لە جەنگی جیهانی دوەمەوە لە ساڵی 1945 کۆریا دابەشکرا لە باکوورەوە ٣٨ th بە گوێرەی ڕێکخستنێکی نەتەوە یەکگرتووەکان تا کات بدرێت بە یەکێتی سۆڤیەت لە باکوورەوەو نەتەوە یەکگرتوەکان لە باشوورەوە سۆڤیەت و ئەمریکا بێتوانا بوون تا ڕازی ببن لەسەر بنیاتنانەوەی وڵاتێک لە ناوچەیەکی هاوبەش و هەر لە کۆریا ئەمە بەڕێوەی برد بۆ بنیادنانەوەی دوو حوکومەت لە 1948 تا کۆریا جیاببێتەوە وە حوکومە ڕەوایی دایە هەموو کۆریا.سەرئەنجام لە کۆتایی جەنگەکەی کۆریا ئەم وڵاتە دابەشبوو بۆ دوو قەوارەی سیاسی و دوو بیروو باوەڕوو کەلتووری جیاواز ئەوانیش کۆریای باکوور و کۆریای باشوور لە دوای ئەم دابەشبوونەی وڵاتی کۆریا و جێگۆڕینی دیموکراسی و حوکمی تاکە فەرمانڕەوایی دەسەڵاتی مەدەنی و ئاسایی لەکۆماری یەکەمیانەوە واتا کۆماری رييى سينگمەن بۆ کۆن و کۆماری شەشەم کۆماری یەکەم لە دەست پێکردنی دیموکراتی و فەرمانڕەوەیەکەی تاکڕەو بوو لە 1960 کۆماری دوەم زۆر دیموکراتی بوو بەڵام ئەوڤەثرەون لە کەمتر لە ساڵێک بە کودەتای سەربازی دەستی گرت بەسەر دەسەڵاتدا بە ڕژێمێکی تاکڕەو وە کۆماری سێیەم و چوارەم و پێنجەم بەناو دیموکراتی بوون هەروەها بەدەوامبوونی سەربازی ئەو ڕاستیەی دەرخست کە وە لەگەڵ هاتنی کۆماری شەشەم وڵاتەکە بەرە بەرە جێگیربوو بووە دیموکراتێکی لیبڕاڵ و ئازادی خواز لەو کاتەوەی کۆریای باشوور دەمەزراوە پەرسەندنێکی گرنگی بەخۆوە بینیوە لە بواری پەروەردە و ئابوری و کەلتووری وە لەوەتەی ئەم وڵاتە کە لە 1960 دەرکەوتوە لە ئاسیا لە هەژارترین وڵاتەوە بۆ یەکێک لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیهان پەرەی سەندوە پەروەردە لە ئاستی سێیەم بەشێوەیەکی بەرفراوان پەرەی سەندوە وە چوار پڵنگ دەرکەوتن لە ئاسیادا واتا چوار دەوڵەتی نوێ دەرکەوتن بەرز بوونەوە وەک سەنگافورە و تایوان و هۆنگ کۆنگ.. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ بەڕێوبەرایەتی سەربازی وڵاتە یەکگرتووەکان 1945–1948:-

ئیمپڕاتۆر Hirohito خۆیدا بەدەست ئیمپڕاتۆریەتی ژاپۆنەوە وە ڕاشی گەیاند کە هاوپەیمانێتیەک ئەبەستن لە 15ی ئابی 1945،وە فەرماندەی گشتی وتی نەخێر ژاپۆن خۆیبەدەستەوە دەدات پاشان سەرۆکی هەردوولا ئامادە بوون لەگەڵ کارمەندانی U.S. هێزی سەربازی پەسەندیان کرد لە 17ی ئابی 1945 ژاپۆنیان ڕاسپارد تا خۆی بەدەستەوە بدات و بکشێتەوە لە کۆریای باشوو و باکوور و پاش خۆبەدەستەوە دانی ژاپۆن بۆ هاوپەیمانان پێک هاتن له 2ی ئەیلوولی 1945،پاشان وڵاتەکە دابەش کرا سەرەتا سۆڤیەت ڕاسپێردرا بک سەر ناوچەکان وە دواتر وڵاتە یەکگرتووەکان نیشانیان ۆرد لە باکورەوە بۆ باشوور بەپێی ڕیز. وە لەم بەشەدا مەبەستێکی کاتی هەبوو تا کۆریا بهێنێتەوە دواوەو خەڵکەکەی یەک بگرن هەتا ئەو کاتە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاو بەریتانیاو یەکێتی سۆڤیەت و کۆماری چین بەڕێوبەرایەتی وڵاتەکە بگرنە دەست و ڕێکی بخەن وە لە شوباتی 1945 کۆنگرەیەکیان کردو پێشنیاریان کرد کە پێویستە کۆریا وڵاتێکی ڕاسپێردراو بێت لە ناوچەکە وە هێزی وڵاتە یەکگرتووەکان نیشتنەوە لە ئینچیۆن لە 8ی ئەیلولی 1945 بەکورتی دوای ئەوە حکومەتێکی سەربازیان دامەزراند.پاشان جەنەڕاڵ John R. Hodge حۆمەتی ئاڕاستەی حکومەت کرد و ڕووبەروویان بۆوە لەگەڵ ناڕەزایەتیەکی زۆر و بەناوبانگ لە تشرینی یەکەمی 1945 جەنەڕاڵ جۆن هۆجی ئەنجومەنی ڕاوێژکاری کۆریای دامەزراند.وە پاش ساڵێک پەرلەمانی کاتی ۆ حکومەتی کاتی دامەزرا بە سەرکردایەتی Kyu-shik کیۆ شیک و Syngman Rhee ڕیی سینگمەن.لەگەڵ ئەوەش ئەمان پاش دەسەڵاتی سەربەخۆ هەوڵیان ئەدا هەر یەکەیان ببنە سەروەر کە هێشتا ڕێگری ئەکرا لە دامەزراندنی لە حکومەتی کاتی و کۆماری کۆریا لەلایەن چینەوە بەڵام سەرکردەی وڵاتە یەکگرتووەکان هەڵیان بژاردوو پشگوێیان خست وە کەمێکیش بەهۆی کۆمۆنیستەکانەوە وە سیاسی و بێسەرەو بەرەی ئابووری و هۆی جۆر بە جۆر و وڵات لەو ماوەیە تووشی بەڵا بوو وە کاریگەری چەوساندنەوەی ژاپۆن مایەوە لە کۆریای و باشوور و باکوور سەرەڕای ئەوەش وڵاتە یەکگرتووەکان بە زۆری هێزی سەربازی گرفتی بەڕێوە بردنی هەبوو لەوانە نەزانینی زمان و کەلتوور و بارودۆخی سیاسی.بەم جۆرە زۆری سیاسەتەکەیان نەخوازراو بوو کاریگەریشی هەبوو وە شەپۆلێکی بەنابەر لە کۆریای باکوورەوە چونە دەرەوەی وڵات تا یارمەتی وڵاتەکە بدەن و پشێویەکەی چارە بێت. لە کانوونی یەکەمی 1945 کۆنگرەیەک بەسترا لە مۆسکۆ تا داهاتووی کۆریا باس بکەن پاشان وڵاتێکیان ڕاسپارد تا باسی هەر ناوچەیەک بکەن سۆڤیەتیش لیژنەیەکی هاوبەشی دامەزراند ،لیژنەکە بە شێوەیەکی پچڕ پچڕ دیدەنی دەکات لە سیئۆل وە ئاشت بوونەوە ئەویش بەهۆی پێشهاتێک پەویش دامەزراندنی حکومەتێکی هاوڵاتی بوو لە ئەیلولی 1947 بەبێ هیچ چارەسەرێکی دیار وە وڵاتە یەکگرتووەکان پرسیارێکی ئاڕاستەی کۆریا کرد لەلایەن U.N واتا ئەجومەنی گشتی.بڕیارێک لەلایەن U.N یوو ئێنەوە دەرکرا بۆ هەڵبژاردنێکی گشتی و سەرپەرشتی کرد لە کۆریا بەڵام کۆریای باکوور ئەم پێشنیارەی ڕەتکردەوە وە هەڵبژاردنێکی جەنەڕاڵ لەلایەن دەستووری ئەنجومەنەوە ڕوویدا تەنها لە کۆریای باشوور لە ئایاری 1948 دەستوورەکە هەڵگەرایەوە بەرەو پێش و شێوەیەکی سەرۆکایەتی حکومەتیان داناو و چوار ساڵیان دیاری کرد بۆ هەر سەرۆکایەتیەک.بەگوێرەی دابینکردنی دەستوور هەڵبژاردنێکی سەرۆکایەتی ناڕاستەوخۆ ڕوویدا ڕیی سینگمەن هەر وەک سەرۆکی ئەنجومەنی نوێی سەرۆکایەتیەکە دانرا وە کۆماری کۆریای ڕاگەیاند بە ناوی :(کۆریای باشوور) لە 15ی ئابی 1948. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ كۆماريى يەكەم [١٩٤٨–١٩٦٠].

یەکەم وتاری سەرۆکی کۆماری کۆریای باشوور..

لە 15ی ئابی 1948 کۆماریەکەی کۆریا فۆرماللي بوو داى مەزراند، لەگەڵ رييى سينگمەن هەر وەک سەرۆکی یەکەم وە لەگەڵ بنیادنانی حکومەتی نوێ سەروەری تێپەڕاندوو بوو بە حکوومەتێکی نوێ وە لە 9ی ئەیلولی 1948 ڕژێمێکی کۆمۆنیستی دیمووکراسی کۆماری کۆریای باکوور ڕاگەندرا لە ژێر دەسەڵاتی Kim Il-sung. وە لەگەڵ ئەشدا لە 12ی کانوونی یەکەمی 1948 لەلایەن بڕیاری 195ی ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان و کۆماری کۆریا بوو بە حکوومەتی یاسایی کۆریا.وە لە 1946 کۆریای باکوور چاکسازی خاکی جێبەجێ کرد بەیارمتی ژاپۆنی لێهاتوو پێشکەو توو ژاپۆن ئاسانکاری بۆکرد تا بووە خاوە کارگە و دایان نا لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەت وە کۆریای باشووریش داوای کرد تا خاکەکەیان بەهێزبوو گەشەی سەند سەرەنجام یاسای دەرکرد لە حوزەیرانی 1949 وە هەروەها کۆریا و لاندهەولدينگى گەورە ناچار کران کە جل داکەنن و زۆربەی خاکەکەیان نزیکەی لە سەدا 40ی سەرجەم کێڵگەکان خیزانی خاوەن زەویە بچووکەکان بوون وە لەگەڵ ئەشدا چوونکە مافی بڕیاردەران بۆ خەڵک و ئەوەی کە پەیوەندی هەبوو لەگەڵ خاوەن زەوی پێش ڕزگارکردن تیپی زۆر لێهاتووی ژاپۆنی بەدەستیان هێنا و بە تایبەتمەندی هێشتیانەوە وە پەیوەندیان تێکدانوو وڵاتەکەیان دابەشکرد بۆ دوو کۆریا وە کات تێپەڕی و سوڕایەوە هێزەکەی سۆڤیەت لە 1948 وە کۆریای باکوروو باشوور پەستان دەخەن سەر وڵاتە یەکگرتووەکان تا دەری بکەن بەڵام ريى بە توندی بەدوایدا دەگەڕێت تا ڕێکیان بخات لەگەڵ ئەمریکا و دژی هەردوو کۆریای باکوروو باشوور ژاپۆن هەرچەندە باروو دۆخەکە بەرەو ئاسایی بوونەوە ئەچوو پەیوەندیان لەگەڵ ژاپۆن ڕووی دا کەمێکیان بەدەست هێنا هاوکات حکومەت یارمەتیەکی زۆری ئەمریکای دا وە قەبارەکەی گەیشتە سەرجەم بودجەی نەتەوەیی وە هەروەها حکومتەکەی هەر لەسر نەتەوە پەرستی بەردەوام بوو وە کرداری زۆری سەربازی US لە 1948 حکومەتی ڕیی چەند ڕاپەڕینێکی دامرکاندەوە لە جەجو]، [سونچەۆن] و [يەۆسو وە سیاسەتی سەرەکی کۆماری کۆریای باشوور دژە-شيوعيەت بوو وە یکخستنی و فراوانکردنی لەلاین باکوور وە کۆریای باشوور سەربازی ەبوو تا ئامادەی بکات بتڵام بەڕێوبەرایەتیەکەی ڕیی دیاری کرا تا کۆریا یەکبگرنەوە لەگەڵ هێزی سەربازی و بە یارمەتی وڵاتە یەکگرتووەکان وە لەگەڵ ئەوەشدا لە هەڵبژاردنی دووەم کە پەڕلەماوە دەیکات لە 30ی ئایاری 1950 وە زۆربەی کورسی ڕۆشتن بارەو ساربەخۆیی کە پەسەندی ناکەنوو پشتگیری تەکئید دەکاتەوە بۆ دەڵەتی ڕیازاڵی بەختی نەتەوەیی وە لە 25ی حوزەیرانی 1950 هێزی کۆریای باکوورو باشوور پەلاماری یەکیان دا بە ڕابەری کردن لە لایەن وڵاتە یەکگرتووەکان کە یەکەم کاری ئەم کۆمەڵەیە کە ئەنجامی دا لەژێر فەرمانی نەتەوە یەکگرتووەکان UNC کە پشتگیری کۆریای باشووری ئەکرد وە هێزی سەربازی دێت و دەچێت و پەستانی بەرز دەخەنە سەریان وە ژمارەی قوربانیانی قوربانیانی مەدەنی و تێکدانی بێ ئەندازەیی زۆر دەکەن وە خەڵک چوونە ناو کۆماری چین وەک کۆریای باکوور وە لە 1950 شەڕکردنەکە بووە هەڵوێستەیەک لە یاری شەتڕەنج نزیک بۆوە لە هۆڵی کۆنی سنووردانان ڕێگەدانان بۆ وەستانی شەڕ و پەیمانی ڕێککەوتن دەستپێکردنیان لە تەمموزی 1951 وە لە 27ی تەمموی 1953 پانمونجەۆم]، ئێستا لە ناوچەى ديميلەتەرايزد (دمز) پەیمانی وەستانی شەڕیان دەرکردوو وە حکومەتی کۆریای باشوور هاتەوە بۆ سیئۆل لە بەرواری 15ی ئابی 1953،،پش پەیمانی وەستانی شەڕ کۆریای باشوور ئاژاوەیەکی سیاسی سەری تیا هەڵداو لە ساڵانی سەرکردایەتی بە فەرمان ڕەوایی ڕیی سينگمەن کە بە یاخیبوونوو مانگرتنی قوتابیان دەیەڵاتی کۆتایی پێهات لە 1960،،وە بە درێژایی حوکمی ڕیی هەر هەنگاوی زیاتر ئەنێت تا کۆنتڕۆڵی حکومەت بکات ئەمانە لە 1952 دەستی پێکرد کە هێشتا حکومەت تازەبوو دای مەزراندبوو لە بوسان بەهۆی جەنگی بەردەوامەوە وە ڕیی چەندین ساڵ پاڵی نا بە هەموارکردنەوەی دەستووری سەرۆکایەتیەکەی ڕاستەوخۆ شوێنێکی هەڵبژاردوو کردیان تا بگاتە ئەمە وە ڕیی یاسای جەنگی ڕاگەیاند بۆ ئەو ئەندام پەڕلەمانانەی کە دژایەتی ئەکەن و خۆپیشاندان ئەکەن و تیپی دژە حکومەتی ڕیی لەلایەن پەراوێزێکی فراوان وە گۆڕەپانەکە بەشێوەیەکی زۆروو زۆردارانە بوو لەو کاتەی گۆڕەپانی سیاسی زاڵ دەبێت وە لە 1958 ئاسایشی نەتەوەیی یاسا هەموار ئەکاتەوەو تا کۆنتڕۆڵی حکومەت تندتر بکات و لەسەر ئاستی هەموو بەڕێوبەرایەتی یەکەی ناوچەیی وە پێیان وایە کە تووڕەییەکی زۆر لەناو خەڵکەکە هەیەو بەڵام سەرەڕای ناڕەزایی خەڵکی و بەڕێوبەرایەتی وە لە 15ی ئازاری 1960 ڕیگی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بردەوە وە لە ڕۆژی هەڵبژاردنەکە ناڕەزایی قوتابیان و هاولاتیان دەستیپێکرد دژی ئەوەی کە ناڕێک لە هەڵبژاردنەکەیا هەیە وە تەقینەوە ڕوو ئەدات لە ماسان سەرەتا ناڕەزایی دەر ئەبڕن و پێشێلکاری ئەکەن وە هێز بەکار ئەهێنێت پۆلیس لە دژیان بەڵام کاتێک لاشەی قوتابیەک دۆزرایەوە کە سەر ئاو کەتبوو لە بەندەری ماسان وە هاوڵاتیانی وڵاتەکەی تەواو تووڕە ئەبنوو بڵاوبوونەوەی ناڕەزایی نەتەوەیی زیاد دەکات لە 19ی مانگی نیسان قوتابیەکان کۆ ئەبنەوە لە زانکۆ جۆراوجۆرەکان و قوتابخانەکان ڕێپێوانێکیان کردوو ناڕەزایان دەربڕی لە شەقامی سیئۆل لە ژێر درووشمی شۆڕشی مانگی نیسان وە حکومەت یاسای جەنگی ڕا گەیاندوو بە سوپا کپی کردنەوە لەگەڵ ئاگری گیراوە وە ناڕەزایی دەربڕین زیادی کرد بە درێژایی و وڵاتەکەی هەژاند وە پڕۆفیسۆری زانکۆکان دەبەن بۆ شەقامەکان لە 25ی مانگی نیسان ڕیی دەستلەکەر کێشانەوەی خۆی بە ڕەسمی پێشکەش کرد لە 26ی مانگی نیسان ڕایکردوو ئاوارەبوو.. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کۆماری دووەمی کۆریای باکوور 1960–1961:-

پاش شۆڕشەکەی قوتابیان بە توانایەکی کورت دەیگرێت لەلایەن بەڕێوبەرایەتیەکی کاتی لەژێر دەسەڵاتی وەزیری بیانی Heo Jeong. وە پەڕلەمان هەڵبژاردنێکی نوێ ڕائەگەیەنێت لە 29ی تەمووزی 1960 پارتی دیموکرات کە بووبوە بەرهەڵستکار لە کۆماری یەکەم توانی بە ئاسانی سەربکەوێت و کۆماری دووەم دا بمەزرێنێت وە لە کۆماری دووەمدا پێداچوونەوە یەکیان بە دەستووردا کرد و سەپاندی تا کابینەکەی بە شێوەیەکی نوێ و بە سیستەمی پەڕلەمانی بەڕێوە بەرێت سەرۆک تەنها ڕۆڵی خاوان ناو ببینێت وە ئەمە یەکەم جار بوو کە پەنا ببنە بەر سیستەمی پەڕلەمانی وەک لە سیستەمی سەرۆکایەتی لە کۆریای باشوور ئەنجومەن Yun Bo-seon هەڵبژارد وەک سەرۆک و Chang Myon هەروەک سەرۆک وەزیران و سەرۆکی حکومەت هەڵبژێردرا لە ئابی 1960. کۆماری دووەم زیادبوونی چالاکی سیاسی بینی کە دایدەمرکێنێت لە ژێر ڕژێمەکەی ڕیی سینگمەن وە زۆری ئەم چالاکیە ڕامیاریە بوو کە تیپی قوتابیانی هاندا لە ڕووخاندی کۆماری یەکەم وە لەو ماوەیەدا ئەندامی یەکێتی و چالاکی بە خێرایی پەرەی سەند وە پاشان لە 1960 یەکێتی مامۆستایان و یەکێتی ڕۆژنامەنوسان و یەکێتی فیدڕاڵی بازرگانی کۆری لەدوای هەشت مانگ لە کۆماری دووەم خۆپیشاندانیان کرد لە لە ژێر فشاری حکومەتی چانگ زنجیرەیەک گونات ئەنجام ئەدات و وە ژمارەیک پۆلیس و بەرپرسی سەربازی لابرد لەسەر کارەکانیان کا بەژداریان کردبوو لا چالاکی دژە دیمووکراسی و گەندەڵی وە ئەوە یاسای تایبەتی بوو کە تێیپەڕاند لە 31 تشرینی یەکەمی 1960 وە 40هەزار خەڵکی کردە ژێر پشکنین و زیاتر لە 2200 بەرپرسی حکومەت و 4000 هەزار فەرمانبەری پۆلیس برانە بەر لێپر سینەوەو تاوان دانە پاڵ وە هەروەها حکومەت سەرەڕای ئەوەش بڕیاری دا کە قەبارەی سوپاکەی کەم بکاتەوە بۆ 100,000،، وە لە زاراوەی ئابووری حکومەت ڕووبەڕووی نائارامی و سەرکەوتن بۆتەوە وە هەروەها حکومەت پلانێکی پێنج ساڵەی دانا بۆ پارەسەندنی ئابووری هەرچەندە حکومەت بێتوانا بوو کە ئەو پلانە جێ بەجێ بکا وە پێش ئەوە لە ناوی برد وە کۆماری دووەم هوۆن بینی کە نیوەی لە بەهای دۆلارەکەی بزر دەبێت وە لەنێوان خۆیانی دژی دۆلارەکە وەستان لە بەهاری 1960-1961..وە هەرچەندە حکومەتی لەگەڵ پشتگیری خەڵکەکە دامەزراند بەڵام شکستی هێنا تا چاکسازی کاریگەر جێبەجێ بکا کە ئەشووبی بێ کۆتای کۆمەڵایەتی درووست دەکەن وە ئاژاوەی سیای بەدوایدا دێت و لە 16ی ئایار کودەتا دەکەن دژی حکومەتەکەی.. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

فەرمانڕەوایی سەربازی 1961–1963:- ئەنجومەنی بەرز بۆ دروستکردنەوەی نەتەوەیی:-

وە لە 16ی ئایار کودەتا ڕابەری کرد لە پاڕکی سەرەکی گشتی وە لە 16ی ئایاری 1961 کۆتایەکی کاریگەر بوو بۆ کۆماری دووەم وە Park Chung-hee یەکێ لە سەرکردە سەربازیەکان بوو کە کودەتای سەربازیان کرد وە دوای ئەوە ئەنجامدانی پاکردنەوەی پێوانەییەکەی لەلایەن کۆماری دووەم قەنەعەتیان هێنا کە وە هەروەها دەوڵەتی هەنووکە سەری لێ دەشێوێت و دەڕوخێت بۆ شیوعیەت ئەوان هەڵیان بژارد تا ببنە دەسەڵاتدار.وە ئەنجومەنی نەتەوەیی توانای نەماو فەرمانبەری سەربازی و بەرپرسی مەدەنی لە جێگەی دانا وە؛لە 1961 ئیسپانیا دەستەی سەربازی فەرمانڕەوایی ڕاگەیاند وە بەڵێنی شۆڕشەکا ئەوەبوو کە دژە کۆمۆنیست نەتەوەی سەرەکیە وە پەیوەندی دۆستانە بەهێز بکەن لەگەڵ هاوپەیمان جیهانی ئازاد بە شێوەیکی دیار و بە تایبەتی وڵاتە یەکگرتووەکان وە هەموو گەندەڵی و تاوانی حکومەت بۆ باشترکردن و چاکسازی نوێ دروست کرا وە درووست کردنەوەیەکی ئابووری خۆ باوەڕ پێکراو توانای نەتەوە زیاتر دەکات تا شەڕبکات دژی شیوعیەت وە یەکگرتنەوە بەدەست بێنێت کە حکومەتەکەی دەکاتە حکومەتێکی دیموکراتی مەدەنی لە ماوەی دوو ساڵ وە هەروەها ڕێگایەک دابنێ تا بەرهەڵستکارەکان ڕابگرێت وە دەسەڵاتی سەربازی ناوەندی کۆریا (KCIA) درووست کرد لە حوزەیرانی 1961 لەگەڵ Kim Jong-pil،،وە خزمێکی park ی دانا وەک بەڕێوبەری یەکەمی وە لە کانوونی دووەمی 1962 ڕاپرسی گشتی کرا بۆ هاتنەوەی سیستەمی سەرۆکایەتی حکومەت کە گوایە 78% لەگەڵ ئەو ڕایە بوون کە بگەڕێتەوە وە پارک و سەرکردە سەربازیەکانی کە بارمتەیان دا تا ڕابکەن بۆ نوسینگە لە هەڵبژاردن داهاتوو لەگڵ ئەوشدا پارک پاڵێوراوی سەرۆکایەتی کۆماری نوێی دیموکراتی (DRP), بوو کە بە شێوەیەکی سەرەکی KCIA،، دە ڕاکردنی سەرۆک وە هەڵبژاردنەکی 1963 دەبەنەوە لەلایەن پەراوێزێکی تەسک… ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

كۆمارى سێيەمی کۆریای باشوور 1963-1972:-

وە بەرێوبەرایەتی پارک و کۆماری سێیەم دەستی پێکردوو وە پلانی ڕاگیاندنی پێنج ساڵ بۆ پەرەسەندنی ئابووری وە پیشەسازی کردنێکی ناوو سیاسەت وە لە پێشبڕکێیەکی گەورەدا لەسەر پەرەسەندنی ئابووریەکی خۆباوەڕ پێکراو نوێگەری پاشان پەرەسەندنی یەکەمی ڕێک خست وە درووشی ئابووریەکەی بە خێرایی گەشەی سەند لە چاکبوونی گەورەی پیشەسازی بەتایبەتی لە بنەڕەتی و کیمیایی قورسی پیشەسازی وە پایتەخت پێویستی بە پەرەسەندێکی وەها بوو وە ڕژێمەکەی پارک لێشاوێکی یارمەتی بەکارهێنا لە ژاپۆن و وڵاتە یەکگرتوەکان قەرز دەستەبەر بکات تا ببنە بازرگانی بەرهەم هێن وە لەگەڵ چارەسەری تایبەتی لە بەدەستهێنانی بانکی نزم بەرژەوەندی قەرز و سودی باج هاوکاری دەکەن لەگەڵ حکومەت وە پاشان بازرگانی دەکات لەگەڵ chaebol,,وە پەیوەندی لەگەڵ ژاپۆن ئاسایی کردەوە بە بەستنی ڕێکەوتن نامەیەک کە ژاپۆن پەسەندی کرد لە حوزەیرانی 1965،وە ئەو ڕێکەوتن نامەیە ژاپۆن پارە دەدات لە شێوەی قەرز و قەرەبووکردنەوە بۆ ئەو زیانەی دووچاریان بوو لە ماوەی سەردەمی داگیرکاری بەبێ پۆزشی بەرپرس لە حکومتی ژاپۆن وە زۆر ناڕەزایی دەرئەبڕن و پڕیشک ئەکات لە نەتەوە،،وە هەروەها حکومەت پەیوەندیە دۆستانەکەی لەگەڵ وڵاتە یەکگرتوەکان ئەهێڵێتەوە بەردەوام بوو تا بڕێکی زۆر و گەورە یارمەتی وەربگرێت وە حاڵەتی A ڕێکەوتنی هێز ئەنجام دەدات لە 1966 بارودوخی یاسایی هێزی US ڕووندەکاتەوە لای پرسگە،،وە خێرا دوای کۆریا چووە پاڵ جەنگی ڤێتنام سەرەنجام سەرجەمی 300,000 هەزار دەنێرێت لە 1964 بۆ 1973 تا شەڕبکەن شان بەشانی US و باشوور هێزی زمانی ڤێتنامی چەکدار ئابوورى و گەشە كردنى هونەرى لەماوەى ئەم ماوەيە پێوانەيەكی باشتر بوو بۆ ژيان،کە دەرفەتی فراوان کرد بۆ پەوەردە وە کرێکار لەگەڵ بەرزتر پەروەردە دەکرێت دەیچێژێت وە بە خێرایی پیشەسازی گەشەی سەندوو سێکتەری بازرگانی و دانیشتوانی شاری تەوژم دەهێنێت،وە درووستکردنی ڕێگای خێرای Gyeongbu، تەواو کراو سیئۆل پەیوەندی هەبوو بە نەتەوەو ناوچەی southeastern،شارەکەی بەندەری ينچەۆن و،، بوسان،،سەرەڕای گەشەسندنی بێ ئەندازەی ئابووری لەگتڵ ئەوەشدا پێوانەی ژیانی بۆ کرێکاری شار و جوتیار هێشتا کەم بوو بۆیان وە کرێکار کاری ئەکرد بە پارەی کەم تا پێشبڕکێی نرخ زیاد بکەن بۆ بەرهەم هێنانی ئابووری وە جوتیار زۆر نزیک بوون لە هەژاری وە هەروەها حکومەت کۆنتڕۆڵی نرخی کرد وە هەروەها ئابوور لادێ بە دزینی زەویەکانیان ئەمەش بووە هۆی ناڕەزایی لەنێو جوتیارەکان وە لەگەڵ ئەوەشدا حکومەت بڕیاری دا کە پێوانە جێبەجێ تا بەرهەمی کێڵگە زیاد بکات لەلایەن دەزگای Saemauel،،گوندی نوێی جولە لە 1971,,وە ئامانجی گوندی جولە چۆنیەتی ژیانی لادێ باشتر دەکات و پێشی دەخا وە بە هەردوو کۆمەڵگەی لادێ و شار کەلێنێک کەوتە نێوانیانەوە وە پارک دووبارە بەڕێوەی دەبات لە هەڵبژاردنەکەی 1967 کە %51.4ی دەنگەکان دەبات سەرۆکایەتیەکە سنوردار بوو بۆ دوو ویلایەت بەڵام هەموار کردنەوەیەکی دەستووری زۆری لێ کرا بۆ بۆ ناو ئەنجومەنی نەتەوەیی لە 1969 تا ڕێبدات بۆ هەڵبژاردنەوەی لە ویلایەتی دووەم وە ناڕەزایی دەربڕینی خۆپیشاندەران دژی هەموارکردنەوی دەستووری دەرەوەی شکاند وە لەگەڵ دەستکەوتنی پشتگیری گەورە بۆ Kim Dae-jung بەرهەڵستکاری سەرکردە بەڵام پارک دووبارە هەڵبژێردرا لە 1971 بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی وە هەڵبژاردنی پەرلەمانی بە کورتی شوێنیان کەوت پاش هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی وە ئەو شوێنەی کە پارتی بەرهەڵستکار کۆیدەکاتەوە زۆربەی کورسیەکان بەدەست دێنێت وە توانای دەدەن تا هەموارکردنەوەی دەستوور تێپەڕێت وە پارک هەستی بە هەڕەشە کردوو وە دەوڵەت باری نایاسایی نەتەوەیی ڕاگەیاند لە 6ی کانونی یەکەمی 1971 وە لە ناوەوەی ئەم نا ئارامیەی نیشتیمان و بنەمای nixon وە کرژی و ئاسان و خۆش بوو لە نێو گەورە هێزی جیهان لەسەر دیمەنی نێودەوڵەتی کە گرفتێک بوو بۆ پارک کە ڕژێمەکەی پاساوی هێنابۆوە لەسەر بنەمای سیاسەتەکەی دەوڵەتی دژە شیوعیەت وە لە کاتێکی کتوپر حکومەت بەیانامەیەکی هاوبەشی ڕاگەیاند بۆ یەکگرتنەوەیان لەگەڵ کۆریای باکوور لە 4 تەموزی 1972 وە سوور دەبێ لەسەری قسە دەگۆڕنەوە لە سیئۆل و پيۆنگيانگ وە لەگەڵ ئەوەشدا لەوێ ڕازی نەبوو گۆڕانی کرد لە سیاسەتی حکومەت تەماشای کرد کە یەکناگرنەوە وە لە 17ی تشرینی یەکەمی 1972 پارک یاسای جەنگی ڕاگەیاند و ئەنجومەنی نەتەوەیی دەستوور ڕادەگرێت..

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ کۆماری چوارەمی کۆریا 1972–1979:-

کۆماری چوارەم دەستی پێکرد لەگەڵ گرتنەوە خۆیەکەی یوشین لە 21 تشرین دووەمی 1972 ئەم دەستوورەی نوێی پارک کۆنتڕۆڵی کاریگری دانا لەسەر پەرلەمانەکەو ئیحتیمالی سەرۆکایەتی یەکجارەکی وە سەرۆک هەڵدەبژێرن بە هەڵبژاردنێکی ناڕاستەوخۆ لەلایەنێکی جەستەوە هەڵیانبژارد وە ویلایەتی سەرۆکایەتیەکەی زۆری خایاند گەیشتە شەش ساڵ وە جڵەوگیرکردنی پارلەمان و کۆنتڕۆڵکردنی دادگا لەلایەن حکومەت وە ڕێنمایی پەروەردەیی لەژێر چاودێری ڕاستەوخۆ وە هەروەها کتێبی خوێندن و ڕێبازی حکومەتی سەربازی پشتگیری دەکەن وە دەسەڵات پێی دەزانێت لەلایەن حکومەت وە بەرپرسیارێتی وەزارەتی پەروەردە کەم دەبێتەوە وە سەرەڕای کۆمەڵایەتی و ئاشووبی سیاسی گەشەسەندنی ئابووری بەردەوام بوو لەژێر حوکمی تاکڕەوو پیشەسازی بەرهەم هێنان وە پلانە پێج ساڵیەکە بۆ بەرەو پێشبردنی ئابووری سەرکەوتوو بوو وە لە سلیەم ساڵ و چوارەم ساڵی پلانەکە تیشکیان خستە سەر پیشەسازی کیمیاوی بۆ بەرهەم هێنانی پۆڵا و ڕەنگ و ڕۆن وە لەگەڵ ئەوەشدا تێکەڵی گەورەو چابۆلس نەبڕی چارەسەری تایبەتی وەرگرت و تا بازاڕی نیشییمانی زاڵ بێت وە هەروەها زۆربەی پەرەسەندنەکە لە پایتەختە بیانیەکانەوە هاتبوو وە زۆربەی قازانجەکەیان گێڕایەوە تا قەرزاکانی پێ بەنەوەو بۆ بەرژوەندی وە قوتابیان و چالاکوانان بۆ دیموکراتی ناڕەزاییان بەردەوام بوو بۆ لابردنی یوشین و سیستەمەکەی کە بە ئاشووبی بەناو بانگ بوو وە بەڕێوبەرایەتی پاڕک بڕیاری ناکاوی یاسا دەردەکات لە ساڵەکانی 1974 بۆ 1975 کە باندکردنی سادان دابڕاوی گرتەوە ناڕازایەکە گەورەتر بوو وە زیاتر پەرەی سەند لەگەڵ سیاسەت مەدارو ڕۆشنبیرو سەرکردەی ئاینی و کرێکار و جوتیار هەمووی چوونە پاڵ ناڕەزایەکە بۆ دیموکراتی وە لە 1978 پارک هەڵبژێردرایەوە ویلایەتێکی تری سەرۆکایەتی بە هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ کە دیدەنی زیاتر دەکات لەگەڵ خۆپیشاندەران و ناڕەزایی وە حکومەت تۆڵە دەسێنێتەوە بە لابردنی لاوێک ئەویش Kim Young-sam.وە بەرهەڵستکاری سەرکردەو ئەنجومەنەکەو چلالاکوانان کپ دەکاتەوە بە ڕێگای تووندوو تیژی وە لە 1979 خۆپیشاندان دژی حکومەت لە ئاستی نەتەوەیدا ڕووی دا وە بەهۆی ئاژاوەی سیاسی ناوخۆیی پارک کوژرا لەلایەن بەڕێوبەری KCIA,،واتا Kim Jae-gyu، وە پارک بەم جۆرە حوکمەکەیی و ڕژێمە سەربازیەکەی کۆتایی پێدێت.. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کۆماری پێنجەم 1979-1987..

پاس کوشتنی park chung hee،،سەرۆک وەزیران choi kyu hah ڕۆڵی سەرۆکی بینی بۆ ماوە شەش ڕۆژ پاشان دەسەڵات دەستی بەسەرداگیرا لەلایەن chun doo hwan،،لە ساڵی 1979 بە کودەتایەک بوو لە کانوونی یەکەم ..لە ئایاری ساڵی داهاتوو دەنگێکی مەدەنی بێلایەنی کۆمەڵگا درووست بوو وە بە شێوەیەکی گشتی پێک هاتبوو لە یەکێتی قوتابیانی زانکۆو وە،ناڕەزایەتیەکی گاورەیان کرد کە چووە قاڵبی ڕاپەڕینەوە دژی حکومەتی تاکڕەو لە هەموو وڵاتەکە پاشان chun doo hwan یاسای جەنگی ڕاگەیاند لە 17ی ئایاری 1980 ناڕەزایی زیاتر بوو.ڕکابەری سیاسی kim dae jung وkim jong pil دەستگیرکران بە وە kim young sam سنوردار کراو خرایە زیندانەوە تا ڕێی لێ بگیرێ.لە 18ی ئایاری 1980 بەرەنگاربوونەوەکەیان شکاند لە شاری گوانگجو لە نێوان ناڕەزایی دەربڕینی قوتابیانی قوتابخانەی چۆننام و زانکۆی نەتەوەیی وە هێزی چەکدار نێردرا بە پێی یاساو بە فەرمانی جەنگی.ڕووداوەکە گۆڕا بۆ ناڕەزایی دەربڕینێکی گەورە کە ماوەی نۆ ڕۆژی خایاند هەتا 27ی ئایار بەهۆی ئەو کوشتار و قەسباخانەیەی لە گوانگجو کردیان.پاش مردنی چەندین کەس و کۆتایی هینان بە ناڕەزەییەکە پشکنینێکیان کرد تا ژمارەی کوژراوان و برینداران دیاری بکەن لە لایەن حکومەتەوە پاش پشکنین بۆیان دەرکەوت کە 200 کەس گیانی لەدەست داوەو 850 کەس بریندار بوون.لە حوزەیرانی 1980 هاوڵاتیانی ئەنجومەن فەرمانیان کرد تا واز لەو ناڕازایەتیە بێنن و بکشێنەوە.لە ئەنجامدا هاوڵاتیان بەرگریەکی ناکۆتاو لیژنەیەکی سیاسیان درووست کرد خۆیان دایان مەزران هەروەک ئەندامێک وە لە 17ی تەممووز بەڕێوبەری KCIA دەستی لەکار کێشایەوەو وەک ئەندامێکی لیژنەکە دەست بەکار بوو.choi kyun hah زۆری لێ کرا تا واز لە کورسی دەسەڵات بێنێت و دەستی لێ هەڵگرێ تا ڕێ خۆش بکەن بۆ هەڵبژاردنی سەرکردەیەکی سەربازی نوێ chun.لە ئەیلولی هەمان ساڵ سەرۆک chun هەڵبژێردرا بە هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ وە لە ئازاری ساڵی داهاتوو بە شێوەیەکی ڕەسمی کۆماری پێنجەم دەستی پێکرد.دەستورێکی نوێ دامەزرا لەگەڵ گۆڕانێکی بەناوبانگ سیستەمی سەرۆکایەتی دەهێڵنەوە بەڵام سنورداری دەکەن،وبۆ هەر خولێکی سەرۆکایەتی حەوت ساڵ دەبێت واتا حەوت ساڵ جارێک ئینجا سەرۆک ئەگۆڕێت،دەسەڵاتی هاوڵاتی ئەنجومەن بەهێز دەکات، بەرپرسیارێتی دانانی دادگەری پێدان بۆ دادوەری سەرۆکێکی مەزن لەگەڵ ئەوەشدا سیستەمی ناڕاستەوخۆیی سەرۆک مایەوە وە زۆر کەسی سەربازی نێردران بۆ شوێنی حکومەت ڕیزیان کردن و پەرچەیەکی بەجێماوی سەردەمی یو شین دەهێڵنەوە،حکومەت بەڵێنی سەردەمێکی نوێی ئابووری و دادگەری و دیموکراتی دا،وە یاسایەکی توندی دراوی پەیڕەو کرد بۆ بەرژەوەندی وڵات تا نرخ جێگیر بکەن تا یارمەتیان بدات لە گەشەسەندنی ئابووری و گەشەکردن لە بواری زانست و ئەلکترۆنی و پیشەسازی نوێ و ئۆتۆمبیل.وڵاتەکە دەستی کرد بە وەبەرهێنانی بیانی وGDP،هەروەها هەناردەکردنی کۆری زیادی کرد ئەمەش گەشەسەندنی ئابوری خێراتر کرد لە هەمانکاتیشدا کەلێنێکی درووست کرد لە نێوان دەوڵەمەند و هەژار و دانیشتوانی لادێی و شاری وە هەرێمەکانی تووڕە دەکرد.ئەم ناکۆکیە زۆر زیادی کرد بۆ بارێکی سەخت و دژوار و بەرهەڵستیان ئەکرد دژی حکومەت وە لادێی نشینەکان و بزوتنەوەی قوتابیان هەر لە سەرهتای کۆماریەکەوە بەردەوام بوون لە بەرهەڵستیکردنی. پاشان لە سیاسەتی دەرەوە پەیوەندی لەگەڵ ژاپۆن بەهێز کرد بە سەردانێک لەلایەن سەرۆک chun وە سەرۆک وەزیرانی ژاپۆنیش Nakasone Yasuhiro سەردانی کۆریای کرد هەروەها سەرۆکی وڵاتە یەکگرتوەکان ronald reagan،سەردانی کرد وو پاشان پەیوەندی لەگەڵ چین و ڕووسیا باشتر بوو.پەیوەندیەکەیان لەگەڵ کۆریای باکور شێوێنرا کاتێک لە ساڵی 1983 تیرۆرست هێرشێکی تەقەمەنی لە بۆڕما کردوو 17 بەرپرسی کوشت و کۆریای باکوریش ئاهەنگەکەی بیرکەوتەوە باساکرابوو کە ئامادە ئەبن لە پشت هێرش.لە ساڵی 1980 کۆریای باکور پێشنیاری یەکگرتنەوەی کرد وە کۆریای باشووریش پێشنیاری ئەوەی کرد کە دەستوری یەکخستن ئامادە بکەن و حکومەت ڕاپرسیەکی گشتی بکات.پێشهاتێکی مرۆیان کرد ئەویش یەکخستنەوەی خێزانێک بوو کە جیاکرابوونەوە لە ئەیلولی 1985 هەردوو خێزانەکە لە سونرەکە پەڕینەوە لە سیئۆلەوە بۆ پیۆنگیانگ ئەمەش بووە ڕووداوێکی مێژوویی. وە سەرەڕای گەشەکردنی ئابوری و سەرکەوتن لە پەیوەندی دبلۆماتی،حکومەت توانی دەسەڵاتی دەست کەوێت ئەویش بە کودەتایەک و بەشێوەیەکس بنەڕەتی و ڕژێمێککی سەربازی و و پشگیری و متمانەی نەبوو کاتێک بەڵێنی دا بۆ چاکسازی و دیموکراتی بەڵام نەیبردە سەر. لە ساڵی 1985 ئەنجومەن هەڵبژاردنێکی نەتەوەیی کرد و لە هەڵبژاردنەکەدا پارتی بەرهەڵستکار دەنگی زیاتری بردەوە لە پارتی حکومەت بەڕوونی خەڵک پیشانی ووا کە گۆڕانیان ئەوێت.هەڵوێستی دڵسۆزانەیان نواند و پشگیریان لە ناڕەزایی قوتابیان کردوو وە ئەو قەسابخانەو کوشتارەی گوانگجو لە یاد ناکرا و لە مانگی کانوونی دووەمی 1987کاتێک ناڕەزاییان دەربڕی لە سیئۆل لە لایەن قوتابیانی زانکۆی نەتەوەیی مردت لە ژێر لێپرسینەوەی پۆلیس پاشان تووڕەیی خەڵک گشتی و بێئەندازە بوو. لە مانگێ نیسانی 1987 سەرۆک chun ڕاگەیاندراوێکی بڵاوکردەوە تا دەستووری هەنووکەیی بپارێزن لە جیاتی چاکسازی تا ڕێ بدرێ بۆ هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆیی سەرۆک وە ئەم ئاگاداریە پتەوە هێزی بەرهەڵستکاری بەهێز کرد.وە لە حوزەیرانی 1987 زیاتر لە ملیۆنێک قوتابی و هاوڵاتی بەژداریان کرد لە ئاستی نەتەوەیدا دژی حکومەتی بزوتنەوەی دیموکراتی لە حوزەیران. لە 29ی حوزەیرانی 1987 Roh Tae-woo پاڵێورا بۆ سەرۆکایەتی تەسلیم بوو بۆ داواکارەکان و لە 29ی حوزەیران ڕایگەیاند بۆ گرتنی هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆ و بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و گێڕانەوەی مافی مەدەنی. پاشان لە مانگی تشرینی یەکەمی 1987 پێداچونەوەیەک بۆ دەستوور کرا بە ڕاپرسیەکی گشتی لەلایەن هاوڵاتیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکێکی نوێ بە ڕاستەوخۆیی لە کانونی یەکەم وە کۆماری پەنجەم کۆتایی دێت. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کۆماری شەشەمی 1987 ئامادە…

کۆماری شەشەم دەمەزرێنرا لە 1987 هەروەک کۆماریی هەنووکەیی کۆریای باشوور دەمێنێتەوە..

ـRoh Tae-woo, 1988–1993..

سەرۆک Roh Tae-woo بووه سەرۆک لە ویلایەتی سیانزەیەمی سەرۆکایەتی وە لە یەکەم هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ڕاستەوخۆ لە ماوەی 16 ساڵ،هەرچەندە سەرۆک roh بنچینەیەکی سەربازی و یەکێک بوو لە سەرکردەکانی کودەتای chun،کە نەیان توانی سەرکردەی بەرهەڵستکار kim dae jung و kim young sam تا ڕازی بێە بە کاندید کردن و بەرەو بوونی هەڵبژاردن.پاشان roh بە شێوەیەکی ڕەسمی دەست بەکار بوو لە شووباتی 1988وە حکومەت کۆمەڵەیەکی ناردە دەرەوە تا پاشماوەی حکومەتی پێشووی تاکڕەو لابەرێت و بیسڕێتەوە بە بڕیارێک پێداچوونەوە بە یاسادا کراو بۆ دابینکردن و گونجاندنی دیموکراتی.وە ئازادی ڕۆژنامەگەری فراوان کرا وە زانکۆ سەربەخۆ کرا و سەفەریش لە دووری دەریاکان و بەندەرەکان سنووردار کران.هەروەها گەشەکردنی ئابووری بە بەراورد هەشتاکان لەگەش هێواشبوونەوەی هێز و یەکێتی ئیشکردن و هێزی پێشبڕکێکار وە بەرهەمی کۆری کتم دەکەنەوە لە بازاڕی نێودەوڵەتی،بەهۆی وەستانی هەناردەکردن لەوکاتەدا نرخی ماڵی بازرگانی بەردەوام بەرەو بەرز بوونەوە دەچێت.بە کورتی پاش دەست بەکاربوونی سەرۆک roh ئۆڵۆمپیادی سیئۆل ڕوویدا و کۆرای باشوور لەو نێووەندەدا پلای بەرزبۆوە لە ئاستی نێودەوڵەتی و لە کارکردن لە سیاسەتی دەرەوە وە roh پلانی یەکخستنی بەرپرسی ڕاگەیاند،وە پەیوەندی دبلۆماسی دامەزراند لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت و چین و وڵاتانی ڕۆژهەڵات و ئەوروپا.دواتر ڕووداوێکی مێژوویی ڕوویدا لە 1990 کاتێک کۆریای باکوور پێشنیارەکەی قبوڵ کرد زۆ ئاڵوگۆڕکردنی قسەو گفتوگۆ لە نێوان هەردوولا و کولتوری و یاری.پاشان لە 1991 بەیاننامەیەکی هاوبەش بۆ ڕازیبوونی هەردوو کۆریاو لە هەمانکاتیشدا هەردووکیان UN یوو ئێن بوون..

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــKim Young-sam, 1993–1998 …

لە پاش سەرۆکایەتی roh پاشان kim young sam،هەڵبژێردراو بووە سەرۆک لە ساڵی 1992،وە یەکەمین سەرۆکی مەدەنی بوو کە لە دوای 30 ساڵ بەڵێنی دا کۆریایەکی نوێ بنیاد بنێت.پاشان حکومەت کۆمەڵەیەکی ناردە دەرەوە تا هەڵەی بەڕێوبەرایەتی پێشوو چاک بکاتەوە.دەست کرا بە خولی هەڵبژاردنی حکومەت لە 1995 و هەڵبژاردنی پەرلەمان لە 1996.وە لە وەڵامێکدا بۆ داواکاریەکی پێشووی جەماوەر لە سەردەمی سەرۆکایەتی chun و roh،کە تۆمەتبارکرابوون بە خواردنی بەرتیل و بردنی پارەی نایاساییوە لە حاڵەتی سەرۆک chun بۆ ڕووداوەکەی گوانگجو وە هەوڵیان دا دادگایی بکرێن و بخرێنە بەندینخانە ئەنجامدەرانی کارەکە لە ساڵی 1996.بۆ باشکردنی پەیوەندیان لەگەڵ کۆریای باکوور پلانیان دانا بۆ کۆبوونەوەیەکی لوتکە.بەڵام دواخرا بەهۆی مردنی kim il sung دوای ئەوە گرژی گۆڕا لە نێوان کۆریای باشوور و باکوور وە بە بیانووی سوڕی بچووکی مانۆڕی سەربازی پۆزشیان هێنایەوە.حکومەت کاری گرنگی دارایی ئەنجام داو لە بواری چاکسازی ئابووریش پاشان OECD دەچنە پاڵیان لە 1996 بەڵام توشی زەحمەتی بوون لە کاری سیاسی و ئابڕووچونی دارایی.وڵاتەکە ڕووبەڕووی کارەساتی جۆراوجۆر ئەبۆوە وەک بەیەکداکێشانی شەمەندەفەرێک و نوقمبوونی کەشتیەک لە 1993 و ڕووخانی پردی سەۆنگسو] و [سامپونگ و لقی کۆگا دەڕووخێت لە 1994 و 1995 ئەم ڕووداوانە کە زۆر باس ئەکراو دەنگی ئەدایەوە زەبرێکی توند بوو بۆ،حکومەتی مەدەنی.لە ساڵی 1997 نەتەوە تووشی قەیرانێکی دارایی توند بوو کە حکومەت نزیک بۆوە لەوەی قەرز بکات لە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی هەروەها ئەمە سنوورێک بوو بۆ نەتەوە تا بەرگە بگرێت بەڵام سەرکردەی بەرهەڵستکار kim dae jung سەرۆکایەتیەکەی بردەوە لە هەمان ساڵ.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـKim Dae-jung 1998–2003…

لە شوباتی 1998 kim dae jung بەشێوەیەکی ڕەسمی وەک سەرۆک دەست بەکاربوو.وە کۆریای باشوور پابەند بوو بە هێشتنەوەی تا کاری سیاسی و دیموکراتی وە بک گواستنەوەی حکومەتی یەکەم بوو لە نێوان پارت و ڕێگای ئاشتیخوازی .وە حکومەتی کیم ورەی ڕووخا بەهۆی ئەرکی زاڵبوون بۆ ڕووبەڕووبونەوەی قەیرانی ئابووری

بەڵا  لەگەڵ هەوڵی هاوبەشی حکومەت  بۆ پەلاماردانی وەبەرهێنانی بیانی  و هاریکاری لە سێکتەری پیشەسازی و کردبوونەوەی هاوڵاتیان  وە وڵاتەکە هەڵمەتێکی بەتوانای کرد تا بێتە دەرەوە لە قەیرانەکە بە ماوەیەکی کورت.هەروەها درووستکردنی پیشەسازیەکی گەورەی تێکەڵ وە سیستەمس خانەنشینی هاوڵاتی دامەزرا لە 1998، چاکسازی پەروەردەیی ئەنجامدران و پشگیری حکومەت کرا بۆ زۆربوونی کێڵگەو تایبەتمەندی کلتوری تۆمار کران وە بەناوبانگی کەلتوری تۆمارکرا هەروەک و یونسکۆ کەلتوری شوێنی کەلەپوور.لە 2002 FBI و لەگەڵ ژاپۆن بابەتێکی ڕووداوی کەلتوری بوو ئەو شوێنەی ملیۆنان لایەنگریان لێ کۆکردەوە تا خەڵک هاوار و خۆشی خۆیان بکەن و کات بەسەربەرن.لە دیبلوماسێتی kim dae jung سیاسەتێکس ڕوون بەرجاوکەوت و زنجیرەیەک هەوڵی دا تاوەکو لەگەڵ کۆریای باکوور ئاشت ببنەوە،ئەمە زیاتر دێتەپێشەوەو هاندانی زیاتر ئەدا بە کیم دای جونک ئەویش لە یەکگرتنەوەی دوو خێزانە کۆریەکە لە جەنگی کۆریا و جیایان کردنەوە تا قسە بکەن لەگەڵ سەرۆکی کۆریای باکوور kim jong il،هەروەها بەهۆی ئەم هەوڵە زۆرەی kim dae jung دای بۆ ئاشتی خەڵاتی نۆبڵب بۆ ئاشتی وەرگرت بۆ ساڵی 2000...

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـRoh Moo-hyun, 2003–2008..

موهیۆن هەڵبژێردا بۆ سەرۆکایەتی لە کانوونی یەکەمی 2002 بە هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆ.وە سەرکەوتنی بەدەست هێنا بەهۆی زۆری پشگیری کردنی لەلایەن گەن و ڕێکخراوانی مەدەنی و شارستانی کە هیوای دیموکراتیەکی سەرکەوتوویان هەبوو.وە بەژداری لە بەڕێوبەراتی roh moo hyun،دەستی پێکرد بە درووشمی بەژداریکردنی حکومەت.جیا لە حکومەتی پێشوو بەڕێوبەرایەتیەکە بڕیاری دا تێڕوانینێکی درێژخایەن بداتە لایەنی چاکسازی و جێبەجێی بکات بە ڕەوتێکی ورە وردە بەرەوپێشی بەرێت.لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بۆچوونە گشتی دڵخۆش نەکرد لەگەڵ ئەوەشدا لە کۆتایی 2003 ڕازی بوون ڕاست بکرێتەوە.بەڕێوبەرایەتی roh سەرکەوت بەسەر ناوچەگەرایی لە کۆریای باشوور و سیاسەتی کۆری وە ئەوەی پەیوەندی تایبەتی بە پیلانگێڕان هەبێت تێکی دەدات لە نێوان سیایەت و بازرگانی و کۆمەڵگای مەدەنی بەهێز دەکات وە ویلایەتی کۆریا وە پێشهاتی ویلەیەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا یەکلایی دەکاتەوەو گفتوگۆکردن بەردەوام ئەبێت لەگەڵ کۆریای باکوور ،خێرایی سیستەمی شەمەندەفەر دەست پێدەکات KTX،بەڵام سەرەڕای گەشەسەندنی باراڕی کۆگا بەڵام گەنجینەی ڕێژەی بێکاری بەرز بۆوە و نرخی زەوی و زار دوای ئابووری کەوت. پاشان لە ئازاری 2004 هاوڵاتیانی ئەنجومەن دەنگیاندا تا roh تۆمەتباربکەن بە تۆمەتی شکاندنی یاسای هەڵبژاردن و گەندەڵی.ئەم جوڵەیە لایەنگرەکانی کوکردەوەو کار ئەکرێت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمان لە مانگی نیسان لەگەڵ زۆربوونی فەڕمانڕەوایانی پارت.roh دەستووری دامەزراندەوە لە مانگی ئایار کە بڕیاری دادگای هەڵگەڕانەوە.لەگەڵ ئەوەشدا کە پارت فەرمانڕەوایی کرد پاشان زۆربەی ون بوون لە هەڵبژاردنی 2005 و پلانی چاکسازی وەستاندنیان و ئاشووبی ئیشکردن و هەروەها دووژمنداری roh لەگەڵ میدیاکان.هەروەها لێکخشانی دبلۆماسی لەگەڵ وڵاتە یەکگرتوەکان و ژاپۆن وە ڕخنەی زۆری حکومەت بووە هۆی پێشهاتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و کارووباری دەرەوە.پاشان لە نیسانی 2009 رۆهـ موو هیۆن و ئەندامانی خێزانی لێکۆڵینەوەیان لەگەڵ کرا بەتۆمەتێ بەرتیل خواردن و گەندەڵی ڕەو حاشای لێ کرد کاری وای کرد لە ئەنجامدا لە 23ی ئایاری 2009 سەرۆک roh moo hyun خۆی هەڵدا بۆ دۆڵێک و خۆی کوشت بەم شێوەیەش فەرمانڕەوایی ڕەو کۆتایی هات…

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـLee Myung-bak, 2008–2013…

جێنشینی سەرۆک ڕۆو lee myung bak وەک سەرۆک دەست بەکاربوو لە شوباتی 2008 وە هەر وەک بنەمایەکەی ڕێپیشاندان وە بەڕێوبەرایەتی لیی کۆمەڵەیەکی ناردە دەرەرەوە تا بایەخ بە ئابووری بدەن و بۆ خازانجی،داهێنان و بووژانەوەی ئابووری و پەیوەندی دبلۆماسی و خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی و جێگیربوونیان لەگەڵ دیدەنی کردنی گرفتەکانی جیهان.پاشان ڵە مانگی نیسانی 2008 پارتەکان زۆر هاوڵاتیانیان ئەپاراست لە هەڵبژاردنی ئەنجومەن هەروەها مانگانە کۆڕ و کۆبوونەوەو قسەیان ئەکرد لەگەڵ وڵاتە یەکگرتووەکان وە کۆریاو کۆمەڵەی US ڕێکەوتنێکی ئازادی بازرگانیان ئاڕاستەی یەکتر کردوو ئەو گررژیەی ئاسایی کردەوە لە نێوان دوو وڵاتەکە هەبوو. چونکە لە بەڕێوبەرایەتی پێشوو کێشەو ناکۆکیان هەبوو.وە سەرۆک لیی ڕازی بوو قەدەخەکردنی گۆشتی گا و هێنانی لە وڵاتە یەکگرتووەکانەوە وە ناڕەزایی و خۆپیشاندانێکی گەورەی لێ کەوتەوە کە مانگێکی خایاند پاشان مانیان گرت و مانگای وڵاتەکە بەوهۆیەوە تووشی نەخۆشی بوون.لەسەرەتای بەڕێوبەرایەتیەکەوە حکومەت زۆر پێشهاتی هاتە پێش و تووشی بەڵاو نەهامەتی زۆر بوو وە مشتومڕو گفتوگۆی زۆر کرا لە نێوان بەرپرسەکان بەڵام هەر چارە نەبوو ناکۆکی سیاسیش زۆر و سەخت بوو بەڵۆی چەوساندنەوەی میدیاکاران و ڕۆژنامەنووسان و پەیوەندی دیبلۆماسی لەلایەک و فشاری کۆریای باکوور و ژاپۆن لە لایەک.ئابووری پاشەکشەی کرد لە جیهانداو وە خراپترین قەیرانی دارایی تووشی ووڵاتەکە بوو لەدوای قەیرانەکەی 1997 کە تووشی وڵاتەکەبوو.کۆماری لیی ئەم کێشەی چارەسەرکرد بە چالاکی و بڵاوکردنەوەی لێدوان کابینەکەی ڕێکخستەوەو کاری کرد لە کارگێڕی و چاکسازی و پیشەسازیدا.پاش ڕێکخستنی چاکسازی و ئابووری بەڵام ئابووری دابەزی و کەمی هێنا پاشان ئابووری هێنایەوە سەر خۆی لەو پاشەکشەی جیهانی کە بەهۆی نالەباری ئابووری پاشەکشەیان کردبوو.لەدوای ئەوە کۆماری لیی باشتربوو چونکە دوای پەیوەندی دیبلۆماسی کەوت و کەوتە گفتوگۆکردنەوە لەگەڵ وڵاتە یەکگرتووەکان و چین و ژاپۆن پاشان بەژداری ۆرد لە ASEAN-ROK تا پەیوەندیەکانی زیاتر بەهێز بکات لەگەڵ وڵاتانی ئاسیا.دواتر لە 2010 کۆبوونەوەیەک کرا بە ناوی G20 لە سیئۆل کە تێدا چەند پێشهاتێکیان خستەڕوو بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی ئابووری جیهان لەوێ باس کرا.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـPark Geun-hye, 2013،دا قۆناخی سەرۆکایەتی کە تا ئێستاش سەرۆکە..

سەرۆک park geun hye وەک سەرۆک دەست بەکار بوو لە شووباتی 2013 وە بووە یانزەهەمین سەرۆکی هەنووکەیی کۆریای باشوور.هەروەها جێی ئاماژەیە ئەم خاتوونە یەکەمین ژنە لە کۆریایدا هەڵبژێردرێ بۆ سەرۆکایەتی و ببێتە سەرۆک و هەروەک هەژەدەهەمین سەرۆکی کۆریا خزمەت دەکات.وە هەروەها یەکەمین ژنە ببێتە سەرۆک لە مێژووی کۆریاو لە هەموو باکووری خۆرهەڵاتی ئاسیادا.

ئامادەکردنی: BEBASH.KORE…

تایبەت بە:

 KOREA SOUTH-KURDISTAN...

ــــــــــ