شانشینە فەرەنجیەكان

گرنگترین ڕووداوی مێژووی جەنگە بەربەرییەكان جەرمەنییەكان دامەزراندنی دەوڵەتی فرەنجی بوو، ئەوەش تاكە دەوڵەت بوو كە توانی لەناو سنووری ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا بمێنێتەوە.

ئەو هۆزە فرەنجە ڕوو وەرگێڕانەی كە لەنێو خۆیاندا هاوپەیمانیەتییەكی لاوازیان لەسەدەی سێیەمی زاینییدا دەمەزراندبوو، لەسەرەتای سەدەی پێنجەمەوە لەشێوەی دەستەیەك دەركەوتن كە گرنگترین ڕەگەزەكانی دەریاییەكان‌و فرەنجە وشكانییەكان بوون، هەریەك لەو دوو لقەش لەسەدەی چوارەمی زایینی لەناو سنووری خاكی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا سەقامگیربوون، فرەنجە دەریاییەكان لەنێوان (راینی خواروو میزوشلد)دا سەقامگیربوون‌و فرەنجە وشكانییەكانیش لەناوچەی ناسراو بە(مۆزل)ی خواروو نیشتەجێبوون.

كلۆفس (486ز-511ز) بەدامەزرێنەری حەقیقی دەوڵەتی فرەنجە دەریاییەكان دادەنرێت، ئەم كەسایەتیە توانی لەسواسون لەساڵی 486ز. گورزێكی كوشندە لەسیاگربۆس بوەشێنێت، ئەو كەسەش كۆتا كەسی كارگێڕی ڕۆمانی بوو لەحەوزی (سین) وێڕای ئەوەی ئیمپراتۆیەتی ڕۆژئاوا دە ساڵ پێش ئەوە ڕووخابوو، دوای ئەوە كڵۆفیس بەخێرایی كەوتە بەر فراوانكردنی قەڵەمڕەوی فرەنجەكان بۆ بەرەی باكووری گالیاو هەموو بەرە جیاجیاكانی دی، ئاساییش بوو خەڵكی بنەڕەتی ئەوێ‌ بەسەرسوڕمانێكی كەمەوە بڕواننە ئەو گۆڕانە، چونكە ئەوان ڕاهاتبوون بۆ دەستەیەكی نوێی جەرمانەكان ملیان كەچ بكەن بەهۆی شاڵاوەكانی پێشتریانەوە.

بەڵام بزاوتی ئەم فرەنجانە زۆر لەو بزووتنەوانەی دی گەلانی تری جەرمانی جیاواز بوو، چونكە زیاتر لەوەی كۆچێكی شاڵاوبەری بێت بزاوتێكی فراوانخوازی بوو، لێرەوە مێژوونووسان پێیان وایە كلۆفیس بەداگیركەرێكی تەواو لەقەڵەم نەدەن‌و خەباتیش دژ بەسیاگرویوس بەپێكدادانی نێوان دوو سەركردەی خاوەن نیاز لەقەڵەم بدەن نەوەك ئەوەی ململانێی نێوان دوو نەتەوەی دژ بەیەكدی بێت، چونكە گەلە جەرمانیەكانی دیكەی وەك قووت‌و وەندال‌و بەرگەندییەكان دەستبەرداری پێگەو نشینگەی سەرەكی خۆیان دەبوون‌و چەندین ساڵ لەنێو هەرێمە ئەوروپیەكاندا دەگەڕان تائەوەی زۆربەیان لەنێوەندی بەشی ناوچەی لاتینی ڕۆژئاوایی‌و دوور لەنشینگەی یەكەمی خۆیان سەقامگیربوون.

بەڵام فرەنجەكان نشینگەی سەرەكی خۆیان لەڕایینی خواروو بەجێ نەهێشت، بەڵكوو لەوێوە پەلیان دەهاویشت‌و ناوچەیان دەدایە پاڵ بەبێ‌ ئەوەی شوێنی سەرەكی خۆیان بەجێبهێڵن یان پێوەی بپچڕێت. لەئەنجامی ئەو دیاردەشدا فرەنجەكان بنەڕەت‌و ژیاری زیندوێتی جەرمانیبوونی خۆیان پاراست، لەكاتێكدا گەلە جەرمانییەكانی دی پەیوەندییان بەنشینگەی یەكەمی خۆیانەوە نەما، هەروەها فرەنجەكان لەسیاسی ژیرانەی خۆیاندا بەوەی لەتوندوتیژی‌و خراپە بەرامبەر خەڵكی بنەڕەتی ناوچەكاندا خۆیان لەڕەگەزە جەرمانیەكانی دی جیادەكردەوە.

لەڕاستیدا بەڵگەیەكی مێژوویی لەبەردەستدا نیە كە ئەوە بسەلمێنێت فرەنجەكان وەك بەرگەندی یان قووتەكان زەوییان لەخاوەن زەوی سەندبێت‌و بەسەر جەنگاوەرانیاندا دابەشكردبێت، بەڵكوو بەپێچەوانەوە فرەنجەكان هەمیشە ڕێزی هەستی خەڵكی گالیایان دەگرت‌و ئازاری ماڵ‌و گیانیانیان نەدەدا، ئەمە وێرای دەستگرتنیان بەچەند پەیوەندییەكی چاك‌و بەرهەمداریان لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لەزۆربەی كاتەكاندا.

بێگومان ئەم كارەی فرەنجەكان یارمەتیدان تا لەگەڵ خەڵكی بنەڕەتی ناوچەكان نزیكبوونەوەیان هەبێت، نزیكبوونەوەش ئەوكات بەهێزتربوو كە كڵۆفیس لەساڵی 496ز. بوو بەمەسیحی، بێگومان گرنگی هەنگاوی لەوجۆرە تەنها لەوەدا نیە كە ئەو ئایینە لەنێو شوێنكەوتوان‌و گەلەكەی كڵۆفیسدا بڵاوببێتەوە، بەڵكو گرنگییەكەی لەوەدابوو كە كڵۆفیس مەزهەبی كاپولیكی وەرگرت، لەمەدا پێچەوانەی گەلانی دیكەی جەرمانی بوو كە بەهۆی وەرگرتنی مەزهەبی پرۆتستانییەوە لای ڕۆژئاوا ناپەسەند بوون.

لەڕاستیدا پیاوانی كڵێسای كاپولیكی لەباشووری گالیا سەرەتا فراوانخوازی فرەنجەكانیان لەباكوور بەوردی خستبوویە ژێر چاودێرییەوە، چونكە پێیان وابوو ئەوانە بتپەرستن‌و پێناوێكی تەواون بۆ ئاسانكاری پێكهێنانی ئەو دەوڵەتەی جێی هیوا بوو تا بەپێی بنەماكانی كڵێسای ڕۆژئاوایی بێت، بەتایبەت كە هەڵوێستیان لەڕووی خەڵكی سەرەكی وڵاتەكە نەرموونیانی‌و مامناوەندی بوو، بەپێچەوانەی گەلە شاڵاوبەرەكانی دی. بۆیە پیاوانی كڵێسا لەگالیا چاودێری ئەو ڕۆژە بوون كە تیایدا كڵۆفس مەسیحییەتی لەشێوەی كاپولیكەكەیدا وەردەگرت، بەتایبەت دوای ئەوەی كلوتیدای شاژنی مەسیحی كاپولیكی بەرگەندی بەهاوسەرگرت.

هەندێ‌ لەمێژوونووسان پێیان وایە ئەو بارەی كڵۆفیس لەكاتی جەنگی لەگەڵ ئەڵمانەكان لەئەلزاس هەیبوو، وای لێكرد بەڵێن بدات ئەگەر سەربكەوێت ببێت بەمسیحی، بۆیە دواتر پاش سەركەوتنە گەورەكەی بەڵێنەكەی بردەسەر ولەساڵی 496ز. بوو بەمەسیحی.

هەر هۆكارێك پاڵی بەكڵۆفیسەوە نابێت تامەزهەبی كاپولیكی وەربگرێت، گرنگ ئەوەیە كڵۆفیس بەو هەنگاوە گرنگەی توانی سەرەنجامی فرەنجەو دەوڵەتی فرەجی دیاری بكات، چونكە ئەمە وایكرد سۆزو پاڵپشتی خەڵكە كاپولیكیەكەیان بۆ هەبێت نەوەك تەنها لەگالیا، بەڵكو لەهەموو بەشەكانی ڕۆژئاوای ئەوروپادا ئەمە بوو بەهۆی دامەزراندی جۆرە هاریكاری‌و پەیوەندی دۆستایەتی‌و تێكەڵبوونێكی نێوان فرەنج‌و ڕۆمانەكان، لەكاتێكدا شتی وا هیچ ئەگەرێكی چاوەڕوانكراوی نەبوو.

وێڕای ئەمەش كڵۆفیس بەهۆی ئەو هەنگاوە گرنگەی بوو بەقوستەنتینێكی نوێ‌، لەكاتێكدا پاشا فرەنجەكان خۆیان وەك پارێزەرو مەسیحییەت لەڕۆژ‌واوادا دەزانی، ئەمە ڕێخۆشكەر بوو بۆ بەدیهێنانی جۆرە هاوپەیمانییەتیەكی نێوان پاپاكان‌و پاشایانی فرەنجی، ئەو هاوپەیمانێتیەی كە كاریگەییەكی قووڵی لەسەر داهاتووی ئەوروپا لەسەدەكانی ناوەڕاستدا دروستكرد.

بەوجۆرە پێناوێكی نوێی یاریدەدانی فرەنجەكان بۆ فروانخوازی لەدوای ساڵی 496ز. دەركەوت دوای ئەوەی خەڵكی كاپولیكی ڕۆمانی لەبەشەكانی دیكەی گالیا هەواداری چوونە ژێر دەسەڵاتی كڵۆفیس بوون، ئیدی لەبەر دادپەروەریەكەی بێت یان لەبەر هاومەزهەبییەكەی بێت.

دەكرێت تێبینی ئەوە بكەین كە فراوانخوازی فرەنجەكان لەو ماوەدا تەنها لەبەرەی ڕۆژئاواو باشوورەوە نەبوو، بەڵكوو ئاراستەی ڕۆژهەڵات‌و باكووری ڕۆژهەڵاتیشی گرتەوە، لەساڵی 496ز. ئەڵمانەكان فشاریان لەبەرزاییەكانی ڕاینەوە بۆ سەر فرەنجە وشكانییەكان دانا كە ئەوانیش بەئاراستەی باشووری ئەڵمانەكان فراوانخوازییان دەكرد، بەمە فرەنجەكان هاواریان بردە لای كڵۆفس، ئەوەی چوو بەهانایانەوە.

بنەماڵە فرەنجیەكان

دكتۆر (جیۆڤری تریجەر) لەكتێبەكەیدا (مێژووی ئەوروپاو چۆنێتی پێكهاتنی) مێژووی شانشین‌و دەوڵەتە فرەنجیەكان لەسەرەتاوە تا داڕمانیان بۆ سێ‌ بەش دابەش دەكات، ئەو دابەشكاریەش بەپێی بنەماڵە فەرمانڕەواكان دێنێت:

1- بنەماڵەی میرۆفنجی (486ز-751ز):

شاكڵۆفیس بەیەكێك لەو شا دیارانە دادەنرێت كە لەدامەزراندنی دەوڵەتی میرۆفنجیدا ڕۆڵی دیارو بنەڕەتی بینیوە، كڵۆفس توانی لەڕوانگەی سەركەتنی بەسەر فەرمانڕەوای ڕۆمانی لەسیاگرۆس لەجەنگی سواسۆنی ساڵی 486ز. دا سەربەخۆیی تەواو بۆ فرەنجەكان بەدیبهێنێت، ئەو مێژووەش بەمێژووی ڕەسمی دەركەوتنی دەركەوتنی دەوڵەتی میرۆفنجی دادەنرێت، بەتایبەت كە كڵۆفیس توانی قەڵەمڕەوو دەسەڵاتی تەواو سەربەخۆی بەسەر ناوچە دەستبەسەرداگیراوەكانیدا بڵاوبكاتەوە، بەمەش قەوارە سەربەخۆكەی شەرعیەتی وەرگرت، هاوكات پەیوەندی خۆیشی لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا هێشتەوە.

داوای ئەمە بوو بەمەسیحی، زیاتر دەركەوت‌و بەو هۆیەشەوە پایەیەكی بەرزی لای كڵێسای ڕۆماو گەلیش پەیداكرد، چونكە هەوڵیدا باری تێكەڵبوونی كۆمەڵایەتی نێوان فرەنجەكان‌و ڕۆمانەكان بەهاندانی هاوسەرگیریی‌و تێكەڵبوونی ڕەگەزی گەشەپێبدات تا بەربەستەكانی نێوان ئەندامانی نێو دەسەڵاتەكەی نەهێڵێت‌و قەوارەیەكی ڕامیاری یەكگرتووی وا پێكبهێنێت كە لەسەر یەكبوونی ئایینی‌و كۆمەڵایەتی بنیادبنرێت.

ئەو ڕووداوە كاریگەری گرنگی هەبوو لەپێدانی هێزێكی زیاتر بەكڵۆفس، چونكە پاپا ڕاستەخۆ پاڵپشتی كرد، بەوجۆرە بەهەموو متمانەیەكەوە بزاوتە سەربازیەكانی خۆی دەستپێكردو هەوڵیدا دەسەڵاتی خۆی بەسەر هەموو فرەنجە وشكانیەكاندا بسەپینێت‌و بەرەو بەرزاییەكانی ڕاین چوو تاهێرش بكاتە سەر ئەڵمانەكان‌و لەگالیا دەریانبكات تا دەسەڵاتی خۆی بەسەر زەوی بەرفروانی هاوتەریب‌و هاوڕای ڕووباری ڕایندا بسەپێنیت.

خواستەكانی كڵۆفس لەو ئاستەدا نەوەستان، بەڵكوو هەوڵیدا لەساڵی 500ز. هێرش بكاتە سەر بەرگەندییەكان‌و هەڕەشە لەبوونی ڕامیاری بكات، ئەمە وێڕای پێكدادانی چەكدارانەی لەگەڵ قووتە ڕۆژئاواییەكاندا كە توانی لەجەنگی فوبیە لەساڵی 507ز. بەسەریاندا سەربكەوێت، بەمەش ئیمپراتۆری بێزەنتی پەنای بردە داننانی فەرمی بەكڵۆفس‌و دەسەڵاتە سیاسییەكانی بەسەر گالیاداو لەساڵی 508ز. نازناوی فەرمانڕەوایی گالیای ڕۆمانی پێبەخشی، ئەمە وەك بەخششێك بۆ ئەو هەوڵەی خستیەگەڕ بۆ لادانی قەڵەمڕەوی قووتە ڕۆژئاوییەكان، چونكە قووتەكان تا ئاستێكی زۆر هەڕەشەیان دەكرد لەقەڵەمڕەوی ئیمپراتۆریەت.

ئەم كارانەی كڵۆفس چەندین لایەنی ڕێكخستنی گرتەوە، وادیارە ئەمە لەبەر كاریگەربوونی ڕوونی بەژیاری ڕۆمانی بووە، كاتێك ویستی شانشینەكەی بەپێی بنەڕەتێكی ورودو دروستی كارگێری دامەزرێت. لێرەوە كڵۆفس كەوتە داڕشتنەوەی ئەو یاسایەی كە لەساڵی 507ز. دایناو بە (یاسی ساڵی) ناسراو لایەنەكانی پاداشت‌و سزاو میراتگری دەگرتەخۆ.

بەمردنی كڵۆفیس لەساڵی 511ز. شانشینەكەی لەنێوان چوار كوڕەكەیدا دابەشبوو ئەوانیش توانییان درێژە بەچالاكیەكەی باوكیان بدەن‌و شانشینی فرەنجە بەهۆی هەڵمەت بردنەسەر (ئیسپانیاو ئەڵمانیاو ئیتالیا) فراوان بكەن، پاش مردنی سێ‌ برایان دەسەڵات كەوتە دەست كلۆتیر، ئەمەش لەساڵی 561ز. دابوو، بەمە باری جیاوازی لەنێو شانشینەكەدا قووڵ بوویەوە، بەتایبەت كە بەپێی نەریتە جەرمانیەكان دەسەڵاتەكەیان بەسەردا دابەشكرابوو.

بەوجۆرە سێ‌ هەرێمی جیاواز لەنێو شانشینی میرۆفنجیدا دەركەوتن، هەرێمی ئوستراسیا لەڕۆژهەڵات كە زۆرینەی جەرمانی بوو و ژمارەیەكی زۆری جوتیارانی تیادا بڵاوببوویەوە، هەرێمی نوستریا لەڕۆژئاوا كە ڕەگەزی ڕۆمانی تیادا بڵاوبوو خاوەن خاكێكی زۆر بوون كە كۆیلە ئیشیان تیادا دەكرد، هەرێمی بەرگەندیا لەباشووری ڕۆژهەڵاتی گالیا كە جوتیاری خاوەن زەوی بچووكی تیادا بڵاوبوو.

ئەو دابەشبوونە كاریگەری ڕوونی خۆی هەبوو لەسەر سروشتی پەیڕەوی ڕامیاری تائەوەی دیاردەی پێكدادانی نێوان سێ‌ هەرێمەكە دەركەوت‌و هەركامیان دەیویست لەسەر حسابی ئەوی دی فراوانخوازی بكات.

هۆكارە ناوخۆییەكان كاریگەری زۆریان هەبوو لەبەدیهێنانی دیدی دەسەڵات‌و قەڵەمڕەودا، ئەگەر ئەوە لەبەرچاو بگرین هەرێمی نوستریا خاوەن زەوی گەورەی هەبوو، ئەمانە هەوڵیاندەدا زەوییەكانیان فراوانتر بكەن تا ببنە بنەڕەتی چینی دەرەبەگی كە دەسەڵاتی توندی خۆی بەسەر هەموو جوتیارانی ئیشكەری ناو زەویدا پەیڕەو بكەن، بەهۆی باری كەڵەكەبوونی سامان‌و چوون بەرەو ئابووری بەرهەمخوازی خۆی لەبەشە تایبەتەكاندا، دیاردەی چاكسازی بەدەر لەحكوومەتی مەركەزی قووڵ بوویەوە، لەئەنجامی هەموو ئەمانەدا ململانێ‌ ناوخۆییەكان تووند بوونەوە، ئەو بارە بەوجۆرە بەردەوام بوو تا دەركەوتنی شا كلۆتیری دووەم كە توانی دەسەڵاتی خۆی بەسەر هەرێمی ئوسترازیاو هەرێمی بەرگەندیادا بسەپێنێت، ئەمەش لەماوەی دەسەڵاتی لەنێوان ساڵانی 613ز-628ز. بارەكە بەوجۆرە بەردەوامبوو سەردەمی داگوبیرتی كوڕیشی گرتەوە كە تاساڵی 639ز چوو.

دەرەبەگەكان بەهەموو توانایەكیانەوە دایانە پاڵ شاكلۆتیری دووەم بەوپێیەی زامنكارییەكی زۆری پەیوەست بەچەسپاندنی بەرژەوەندییەكانی ئەوانی پێشكەشكرد، بەتایبەت لەبواری خاوەندارێتی زەوی‌و باجەكاندا، بەڵكو چەند تایبەتمەندییەكی بواری مافە دادوەرییەكانیشی پێبەخشین.

لەڕاستیدا قۆناغی لەوجۆرە دەرفەتیدا بەسەهەڵدانی ئامادەكارییەكانی سیستمی دەرەبەگایەتی‌و دەركەوتنی ئاراستە گشتیەكانی، لەسروشتی ئەو هاوپەیمانییەتیەوە چەند پەیوەندییەكی نوێ‌ سەریانهەڵداو چەند دەستەیەكیش بەشداربوون لەنەخشەسازی دیمەنە گشتییەكانی وێنەی سیاسی ناو دەوڵەتی میرۆفنجی، بەوە دەرەبەگ‌و سەركردەو پەردەدارەكان لەساڵی 639ز. ەوە لایەنی هەرە بەهێزی ناو دەوڵەتیان پێكهێناو دەستیان وەردەدایە كاروباری تایبەتی خودی شا، شا كڵۆفسی دووەم باشترین نموونەی ئەو دیاردەیە، چونكە میر (ئەوكا) كە لەساڵی 641ز. مرد دەستیگرتبوو بەسەر قەڵەمڕەویداو دواتر ئەرشینولد لەمەیدانی ڕامیاری دەرەبەگایەیتدا دەركەوت‌و هەرێمی ئوستراسیا بوویە جێی تاڵانی قەڵەمڕەوی (بیبن)ی بەرپرسی كۆشك‌و (همبرت)ی سەرۆكی قەشەكان لەماوەی ساڵانی 632ز-656ز.

پێویست ئاماژە بەوەش بدەین كاتێك (بیبن) گەیشتە پایەی پەردەداری شانشینی ئوستراسیا لەساڵی 622ز. قەلەمڕەوی كارۆلینجی كەوتە چەسپاندنی بنكە ڕامیاریەكانی خۆی لەناو شانشینی میرۆفنجیدا.

زۆرێك لەمێژوونووسان بەماوەی نێوان سالاِنی 639ز-752ز. دەڵێن سەردەمی شا تەمبەڵەكان‌و دەسەڵاتداری پەردەداران، چونكە دەسەڵاتەكانی شا تا ئاستێكی زۆر لاواز بوون‌و تەنها مانەوەی فەرمییان بۆمایەوە، لەكاتێكدا دەسەڵاتی كرداری بەدەست سەرۆكی كۆشك بوو، سەرۆك كۆشك ڕكەبەری هاودەمەكانی دیكەی نێو شانشینەكانی دیكەی دەكردن، پێدەچێت ململانێی نێوان پەردەداری شانشینی (نوستریا)و شانشینی (ئوستراریا) تیشكێكی ڕوون بێت بۆسەر قووڵی قەڵەمڕەوی سەرۆك كۆشكەكان لەشانشینی ئوستراریا كە قەڵەمرەوەكەی هەردوو شانشینی دەگرتەوە، وێرای شانشینی بەرگەندیا.

شانشینی میرۆفنجی خەریكبوو لەدوای مردنی كتوپڕی سەرۆك كۆشكی جێگرەوەی بیبنی دووەم كە بە (گریموالدی دووەم) ناسرابوو دوووچاری داڕمان‌و دابەشكاری بێت، ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەو گرفت‌و ناكۆكیانەی پەیوەست بەدەسەڵاتی نێوان نەوە كەم تەمەنەكاندا هەبوو، كە بەهاندانی خێزانی (بیبن) ئەنجام دەدرا، ئەو ژنە دەیویست پێشڕەوەی كارەكان بگرێتە دەست، تائەوەی (شارل مارتل)ی كوڕی ناشەرعی (بیبن) گەیشتە دەسەڵات.

ماوەی دەسەڵاتی ئەمیش (714ز-741ز) چەندین ئاژاوەو بار گرژی‌و پێكدادانی سەربازی لەگەڵ چەندین هێزی سیاسی نێو مەیدانی ئەو كاتەدا بەخۆیەوە دی، وەك هێزی ئیسلامی كە ئەڵمان‌و بولگارو سەكسۆنەكان بەهێزتربوون، بەهۆی باری پێكدادان‌و ئەو سەركەوتنەی بەدی هێنا، نازناوی (المگرقە-مەقاش)ی لێنرا، ئەویش كەوتە گرتنەبەری سیاسەتی هاوپەیمانی لەگەڵ هێزە دراوسێكانیدا لەپێناو بەدیهێننانی نیازە سەربازییەكانی.

سەرەڕای باری دیاری دوژمنكاری دژ بەشانشبنی ئەكوتین كە لەساڵی 731ز. گەشتە باری پێكدادان، بەڵام شارل مارتل لەپێناو بەرەوڕوبوونەوەی فتوحاتی ئیسلامی لەگەڵ ئەو میرنشینەدا هاوپەیمانی بەست‌و توانی لەجەنگی (بلاگ الشهدا‌و) كە لەجیهانی ڕۆژئاواو ئەوروپا بەجەنگی (بەواتیە) ناسراوە لەساڵی 732ز. ڕێ‌ بەسوپای ئیسلامی بگرێت‌و تێییدا سەركردەی ئیسلامی عەبدورەحمانی غافقی (شەهید ببێت)، وێڕای ژمارەیەكی زۆری ئەو موسڵمانانەی كە لەو جەنگەدا بەشداریان كرد.

ئەوەی جێگەی سەرنجە شارل مارتل بەشێوەیەكی بەرچاو ئەو سەركەوتنەی لەبەرژەوەندی خۆی قۆستەوەو بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە پارێزەری یەكەمەو تاكە بەرگریكاری مەسیحییەتە، لەئەنجامی ئەمەدا دەستیگرت بەسەر زەوییەكانی كڵێساداو زۆربەی داهاتەكانی لەبەرژەوندی ئەو سەربازانەی بەكاردەهێنا كە بنەڕەتی یەكەمی سەرهەڵدانی دیاردەی دەرەبەگایەتی بوون، لەئەنجامی ئەو بارە نامۆیەشدا پەیوەندی نێوان شارل مارتل‌و كڵێسا بارگرژی تێكەوت، بەتایبەت كە كڵێسا ئەوكارەی شارلی بەهەڕەشەیەكی ڕاستەوخۆ دەزانی بۆ قەڵەمڕەوی خۆی.

لەسەر ئاستی سەربازیش شارل مارتل توانی چەندین شاڵاوی سەربازی دژ بەسەكسۆنەكان ئەنجام بدات كە زیاتر لەپێنج شاڵاو دەبوون، تیایدا توانی دەستبگرێت بەسەر ڕاین‌و وڵاتی ئەلب دا. سەركەوتنەكانیشی پاڵنەری بوون تا دژ بەفریزنس‌و بەلفارو ئەڵمانەكان درێژە بەو سیاسەتەی تائەوەی بوو بەتاكە دەسەڵاتێك كە هیچ كەس ڕكەبەری نەكات.

وێڕای هەموو ئەمانەو ئەو سەركەوتن‌و دەستكەوتە گەورانەش كە شارل بەدیهێنان، بەڵام لەدوای مردنی لەساڵی 741ز. هەمووی لەدەست چوو، چونكە هەریەك لەدوو كوڕەكەی شارل (كارلەمان)و (بیبنی بچووك) لەسەر دەسەڵات كەوتنە ململانێی‌و وڵاتیان لەنێو خۆیاندا دابەشكرد، كارلەمان بەشی ڕۆژئاواو بیبنی بچووكیش بەشی ڕۆژهەڵاتی بەركەوت، لەگەڵ ئەم دابەشكردنەشدا ململانێی نێوانیان خوێناوی‌و بەردەوام بوو تاساڵی 748ز. كۆتایی هات بەكەنارگیری كارلەمان لەدەسەڵات‌و چوونە ناو (دێڕ).

بەمە قۆناغێكی نوێ‌و یەكلاكەرەوە دەستیپێكرد كە تیایدا بیبن توانی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ كڵێسادا بەهێز بكات بەوەی هەموو هەوڵێكی خستەگەڕ تا ئەو وێنەی شارل مارتلی باوكی نیشانی دابوو بیگۆڕێت، لەپێناو پێدانی ڕەوایەتی ئایینی بەخواستە سیاسییەكانیشی كە نیازی كۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی میرۆفنجی‌و هێنانی بنەماڵەی كارۆلینجی بوو، وەفدێكی ڕەسمی نارد بۆلای پاپا زەكەریا (741ز-752ز) تاداوای رەوابوونی دەسەڵات‌و دیاریكردنی كەسی شیاوتر بەتاج لەسەرنانی ڕەسمی لێبكات، تابڵێن ئایا پاشای لاوازی بێتوانا شیاویەتی ئەو پەردەدارەی كە هەموو مەرجێكی بەخت‌و توانای هەیە، پاپاش زۆر بەسادەیی دایە پاڵ بیبن، تەنها لەبەرئەوی دوژمنی گەورەی هەموو دوژمنانی كڵێسای كاپولیكی ناو ڕۆما بوو بەهەموو بتپەرست‌و ئاریۆسی‌و موسڵمانەكانەوە. بەم پێیە لەساڵی 751ز. بەشێوەیەكی ڕەسمی تاجی لە (شلدریكی سێیەمی ) كۆتا پاشای بنەماڵەی میرۆفنجی سەندەوە، پاپا (ستیڤن)ی جێگری پاپا زەكەریا هات بۆ گالیا ساڵی (754ز) تا لەمەراسیمێگكە گەورەی ئایینی‌و بەرچاو لەكڵێسای (سواسون)دا تاجی پاشایەتی بكاتە سەر بیبن وەك پاشای فرەنجەكان.

میرۆفنجیەكان بۆ دابەشكردنی شانشینەكەیان چەند یەكەیەكی كارگێڕییان دانا‌و ئەو یەكانەش چەند شارێكیان كۆدەكردەوە، ئەو شارانەش كۆمەڵێك گوندی بچووكیان لەخۆدەگرت، (كۆنت) گەورەی یەكەی كارگێڕی بوو و چەند ئەركێكی لەلایەن پادشاوە پێدەسپێردرا، لەوانە كۆكردنەوەی باجەكان‌و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگا فرەنجیەكان‌و كۆكردنەوەی سەربازە ئازادەكان لەكاتی ئامادەسازی بۆ جەنگ.

لەسەر ئاستی ڕێكخستنە كۆمەڵا یەتییەكانیش چەند ئەنجومەنێكی لەپیاوان لەهەر شارێكدا پێكدەهێناو بەو ئەنجومەنە دەوترا (مالوس) كە سەرۆكەكەی لەلایەن ئەندامانەوە دادەنراو پێی دەوترا (توگین)، بەڵام ئەو دابەشكارییە بەهۆی گۆڕانی دەسەڵات‌و قەڵەمڕەو لای چینی دەوڵەمەندان‌و دەرەبەگ‌و گەورە سوارچاكانەوە درێژەی نەكێشاو ئەنجوومەن لەدەسەڵاتداری پیاوانی ئازادەوە كەوتە دەست كەمینەی دەرەبەگە خاوەن زەوی‌و ماڵ‌و سامان‌و كۆیلەدارەكان.

شای فرەنجی چەند دەسەڵاتێكی فروانی هەبوون كە لەسەر بنەمای میراتگری‌و دابەشكردنی بەسەر كوڕانیدا دامەزرابوو، ئەمە لەگەڵ سەرپەرشتی ڕاستەوخۆو فراونی خۆی بەسەر هەموو لایەنەكانی دادوەری‌و سەربازی‌و سیاسیدا، بەڵكوو ئەو دەسەڵاتانەی هەیبوون دەرفەتیان پێدەدا تا هەر بەشێكی خاك‌و وڵات بدات بەئەندامێكی بنەماڵەكەی یان دەربارەكەی، لەكاتێكدا پیاوانی پاسەوانی تایبەت پایەیەكی تایبەت‌و بەرچاویان بەسەر هەموو دەستەكانی تری ناو كۆشكدا هەبوو و دەسەڵات‌و تایبەتمەندییەكی فراوانیان هەبوو، دیارترین نازناوەكانی ناو كۆشكی فەرەنسیش بریتیبوو لە (كۆنت) كە سەرۆكی یەكەی كارگێڕی باڵا بوو، (دۆق) ئەركی سەركردایەتی هەڵمەتە سەربازییەكانی لەئەستۆبوو، ئەمە سەرەڕای قەڵەمڕەوی پیاوانی كڵێسا كە پایەیەكی بەرزیان هەبوو لەبەر چاكی‌و تەبایی‌و پەیوەندی تایەبتی نێوان كڵێسای كاپولیكی‌و شای میرۆفنجی.

2-بنەماڵەی كارۆلینجی (751ز-899ز):

ئەگەر بیبن توانی شانشینی بۆ بنەماڵەی كارۆلینجی رابگەیەنێت بەهۆی هاوپەیمانێتیە بەتینەكانی لەگەڵ كڵێسادا، ئەوا دامەزرێنەری حەقیقی ئەو بنەماڵەیە شارلەمانە (774ز-814ز)، كارۆلینجەكان كە وەك سەرۆك كۆشكی میرۆفنجی كاریان دەكرد توانییان لەڕوانگەی میراتگری ئەو پایەوە كە قەڵەمڕەوو كارابوون‌و دەسەڵاتی بڕیاردانی پێدەبەخشین دەسەڵات لەدەست خۆیاندا پتەوو سەقامگیر بكەن‌و شای میرۆفنجیش تەنها وێنەیەكی خەیاڵی بێت لەبەردەم ئەوانی دیكەدا، بەرژەوەندییەكان هێڵی پەیوندییان دەكێشا، جا كڵێسا بەپێی دژایەتی لەگەڵ لۆمباردیەكاندا بەرەوڕووی كارۆلینجیەكان چوو، لۆمباردیەكان بەتوندی هەڕەشەیان لەماڵ‌و موڵكی كڵێسا دەكرد تائەوەی بیبن دژ بەلۆمباردیەكان كەوتە سەرخستنی كڵێسا.

نەریتە فرەنجیەكان لەدابەشكردنی شانشینەكەدا ڕۆڵی خۆیان گێڕا، جا پاش مردی بیبن لەساڵی 758ز. شانشینەكە لەنێوان كارلەمان‌و شارلی برایدا كە دواتر بەشارلەمان یان (شارلەمانی گەورە) ناسرا دابەشكرا، شارلەمان دەستیگرت بەسەر ئوستراسیاو بەشی كۆتایی ئەكۆتیندا.

شتێكی ئاسایی بوو ململانێی نێوان هەردوو برا ببێتە هۆی كانارگیری كارلەمان‌و چوونە ناو (دێڕ) تا شانشیەنەكە بەتەواوەتی بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی شارل‌و بتوانێت هەموو ناوچەكە لەژێر دەسەڵاتی بەهێزی خۆیدا یەكبخات، سەرەتای سەردەمەكەیشی هێرشبردنی بوو بۆسەر لۆمباردیەكان دوای ئەوەی پاپای ڕۆما پەنای بردە لای، ئەو هێرشە ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی بینی لە لەناوبرنی شانشینی لۆمباردیەكان لەسالێ‌ 773ز. كە وەك دڕكێكی ناولەپی كڵێسا وابوو، شارلەمان هەوڵیدا هەڕەشە لەبوونی ئیسلامی ناو ئەندەلوس بكات، بۆ ئەمە ئامادەسازی كرد تا هێرش بباتە سەر هێزە ئیسلامییەكان لەساڵی778ز.دا.

بەڵام خێرا بڕیاریدا بگەڕێتەوە بۆ وڵاتی خۆی دوای ئەوەی هەواڵی پێگەشت كە هۆزە سەكسۆنەكان هێرشیان هێناوەتە سەر شانشینەكەی، لەڕێگەی مردنیدا سوپاكەی بەرەو ڕووی هێرشی هیزە باسكەكان بوویەوەو تیایدا سەركردە رولان كوژرا، شارلەمان بەشكستخواردووی‌و سەرشۆری لەشاڵاوە سەربازییەكەی بۆ سەر ئەندەلوس گەڕایەوە، بەڵام لەجیاتی خۆبەدەستەوەدان هەوڵیدا دەستبگرێت بەسەر باری ناوچەكانی وڵاتەكەیدا، بەتایبەت لەهەرێمی ئەكتانیا، ئەم سوربوونەیشی لەتاو ترسی قۆرخكاری‌و دوژمنانی بوو بۆ ئەو شكستە لەپێناو نەخشەسازی‌و كارئەنجامدانێكی وردو تەواودا (لویس)ی كوڕی كرد بەشای هەرێمەكە، لەگەڵ ئەمەشدا خۆی سەرپەرشتی تەواوی هەبوو بەسەر شای بچووكی كەمئەزموندا.

ململانێی ناوخۆیی ناو ئەندەلوس كاریگەری گەورەی هەبوو لەوەی شارلەمان دووبارە هێرش بباتەوە سەر وڵات، ئەو بارەش كە بەمردنی عەبدورەحمانی یەكەم هاتە كایەوەو ئەو ململانێی دەسەڵاتەی لەنێوان هیشام‌و براكانیدا ڕوویدا تا ئاستێكی زۆر بەشداریكرد لەپێشڕەوی كارۆلینجەكان بەرەو چەند ناوچەیەكی كەناراوی لەساڵی 788ز. دا.

بەڵام هێزە فرەنجیەكان بەرەو ڕووی هەڵمەتێكی گەورەی ئیسلامی بوونەوەو لەكۆتایدا موسڵمانان توانییان بەسەر هێزە فرەنجیەكاندا سەركەون‌و لەو ناوچانەی داگیریان كردبوون دەریان بكەن، بارەكەش بەوجۆرە مایەوە تاساڵی 801ز، ئەوكات خەلیفەی موسڵمانان هیشام مردو حەكەمی كوڕی شوێنی گرتەوە، حەكەم لەسەرەتای دەسەڵاتیەوە بەرەوڕووی ئاژاوەو هەڵگەڕانەوی سولەیمانی مامی بوویەوەو لەجەنگێك لەنزیك (گلیگلە) سولەیمان كوژرا، هەروەها هەڵگەڕانەوەی عەبدوڵای مامی كە داوای یارمەتی لەشارلەمان كرد، بەوهۆیەوە فرەنجەكان توانییان دەستبگرن بەسەر ناوچەكانی باكووری ئیسپانیادا وەك كەتالۆنیاو گاسكۆنیا.

بەڵام بارەكە یەكلاكەرەوە نەبوو، چونكە ناوچە سەرسنووریە ئیسلامی-فرەنجیەكان لەباری ڕاڕایی‌و چاودێریدا بوون، لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین كە شارلەمان هەوڵیداوە كار بەناهەمواری سیاسی بكات‌و وەفدی ناردووە بۆ كۆشكی هارونەڕەشیدا لەبەغداد وەك دژایەتی بۆ بنەماڵەی ئومەوی فەرمانڕەوایی نێو ئەندەلوس، چونكە بنەماڵەی ئومەوی‌و عەباسی دوژمنایەتییان لەگەڵ یەكتر هەبووە.

لۆمباردیەكان لەڕێی شا (دیزیدیروس)ەوە توانییان دەستوەردەنە ناو كاروباری بنەماڵەی كارۆلینجییەوە، ئەمەش لەڕێی پاڵپشتی شا بۆ بانگەشەكانی جێگرەكانی كارلەمانی برای شارلەمان بۆ میراتگری دەسەڵات. بەشێوەیەكی ڕاستەخۆ داوای لەپاپا كرد تا ئەو داخوازییانە بەپیرۆز ڕابگرێت، بەڵام پەیوەندی بەتینی نێوان كلێساو شارلەمان ڕێی بەجێبەجێكردنی ئەو داوایە نەدا. لۆمباردیەكان ناچار هێرشیان بردە سەر خاكی كڵێسا لەئیتالیاو گرتیان، ئەمە وای لەپاپا ستیڤانی سێیەم كرد تا بچێت بۆلای شارلەمان‌و داوای لێبكات لەو هێرشی كتوپڕە بیپارێزێت.

لەپێناو ئەمەشدا شارلەمان دەستبەرداری جەنگی سەكسۆنەكان بوو تابچێت بەدەم داواكەی پاپاوە، ئەمەش لەساڵی 773ز. دابوو توانی لەچەند جەنگێكی سەختی یەك ساڵەدا سەركەوتن بەسەر هێزە لۆمباردیەكاندا بەدیبهێنێت‌و ناوچەكانی لۆمباردیا بداتە پاڵ خاك‌و دەسەڵاتەكەی خۆی.

لەنێوەندی ئەو ململانێیەدا دەوڵەتی بێزەنتی هەوڵیدا لەبەرژەوەندی لۆمباردیەكان‌و لەبەر چەند هۆكارێك دەستوەربداتە بارەكە، لەو هۆكارانەش نەبوونی ئارەزووی لەبوونی قەڵەمرەوی فرەنجی لەناو خاكی ئیتالیادا، وێرای ململانێی ئایینی‌و بیروباوەڕی نێوان كڵێسای بێزەنتی‌و كڵێسای كاپولیكی، بۆئەمەش قوستەنتینیە پلانێكی داڕشت بۆ كۆتای هێنان بەقەڵەمڕەوی فرەنجی، ئەمەش بەپاڵپشتی كردنی كوڕەكەی (دیزیدیروس) لەساڵی 780ز. بەڵام ئەو هەوڵەی سەركەوتوونەبوو دوای ئەوەی شارلەمان بەهێزە سەربازییەكانیەوە بەرەو ئیتالیا چوو تا دەسەڵاتی خۆی بەسەریدا بگرێتەوەو ملكەچی قەڵەمڕەوی فرەنجی بكات.

لەماوەی دەسەڵاتی شا (بیبن)دا باڤاریا ملكەچی قەڵەمڕەوی فرەنجی بوو، شای باڤاریا (تاسیلۆن) پابەندی هەموو ئەو ئەركانە بوو كە لەلایەن فرەنجەكانەوە بەسەریدا سەپا، بەتایبەت لەبواری بەشداری كردن لەو جەنگانەی فرەنجەكان دژ بەدوژمنەكانیان بەرپایان دەركردن، دیارترین بەشداریكردنیش لەجەنگەكانی ئەكیتانیا لەساڵی 765ز. بەڵام تاسیلۆن بڕیاری سەربەخۆبوون لەدەسەڵاتی فرەنجەكانی دەركرد، بەهۆی سەرقاڵبوونی فرەنجەكانی بەكێشە ناوخۆییەكانیان، بەڵام لەوكاتەی شارلەمان لەساڵی 778ز. هەڵمەتی بردە سەر زەوییە ئیسپانیەكان بارەكە وەك خۆی لێهاتەوە، پەیوەندی نێوانیان لەهەڵكشان‌و داكشاندا مایەوە تائەوەی تاسیلۆن هەوڵیدا لەپێناو كەمكردنەوەی فشاری فرەنجەكان پەیوەندی بكات بەپاپاوە.

بەڵام پاپا دایە پاڵ شارلەمان‌و هەڕەشەی لەتاسیلۆن كرد كە لەكڵێسا دەریدەكات ئەگەر بێتو هەوڵی هەڵگەڕانەوە لەقەڵەمڕەوی فرەنجی بدات، چونكە لەدیدی پاپادا شارلەمان پارێَزەری كڵێسایە، ئەوكات تاسیلۆن ناچاربوو پەنا بباتە بەر هاوپەیمانی لەگەڵ ئاڤارو دەوڵەتی بێزەنتیدا، بەڵام لەلایەن كەسانی كارمەندی كۆشكەوە ئەو هاوپەیمانێتییە ئاشكرا كرا. ئەمە وایكرد خۆی بداتە دەست شارلەمان‌و لەساڵی 794ز. دەستبەرداری هەموو مافەكانی سەركردایەتی ببێت، بەمە باڤاریا بەتەواوەتی ملكەچی قەڵەمڕەوەی كارۆلینجی بوو.